Қазақcтан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Ауызша сөйлеу ерекшеліктері. Сөз әрекетінің психологиялық құрылымына: мақсаты, мазмұны, формасы, әдістерін жатқызуға болады.

Сөз - мұғалім мен оқушылардың тіл табысу құралы. Сөйлеу мәдениеті - оның элементтері. Сөз мәдениеті мен өз мәдениетін қатар ұстап, екеуін бірге әлпештеп, қамқор болса, ана тіліне деген сүйіспеншілігі арта түсері даусыз.

Ол үшін мұғалім сөйлеу мәдениетін жетілдіру үшін, сөйлеу техникасын меңгеруге күш жұмсауы керек.

Мұғалім сөзі айқын анықтылығымен, ақылға қонымды, дәйекті дәлелдігімен, тыңдаушыларды баурап алып кететідігімен жұртқа үлгі болуы тиіс. Оның сөзі оқушыларға өтімді болып, әсер беру үшін дауыс ырғағының, сөйлеу сазының зор мәні бар. Сөйлеу кезінде мұғалімнің адамгершілік қасиеттері, ерік-жігері, қажыр-қайраты, жалтақтық мінезі аңғарылып тұрады.

Сондықтан мұғалім таза сөйлеуге, сөз тіркестерін орынды қолдануға, өзін-өзі күтуге, өзгені құрметтеуге айрықша мән береді. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті оқушыны өз міндетін үгіттемей-ақ түсінуге, мектепте тәртіпті сақтау үшін арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізуді және мұғалімнің бұйрық беріп, балаға өктемдік жасауын болдырмайды.

Сөйлеу мәдениеті тілдің тазалығын сақтаумен тікелей байланысты. Мұғалімнің сөз қорында жаргондар, диалекті, ескірген, басқа тілдің сөздері орын алмауға тиіс. Мұғалімнің тілі әдеби тілдің нормасына сәйкес болуы керек. Жиі-жиі кейбір сөздер қайталанбауға тиіс.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Тіл мәдениеті деген не ?

2. Сендіру, иландыру, ұйыту деген не?

3. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті дегенді қалай түсінесіз?

4. Тілдік қабілеттер деген не ? Сөйлеудің қандай түрлері бар?

5. Мұғалімнің тіліне қандай талаптар қойылады?
13-ші дәріс Кәсіптік шеберліктің құрамдас бөлігі - педагогикалық карым- қатынас.

1.Педагогикалық карым-қатынас туралы түсінік.

2. Қарым-қатынас құрылымы мен функциялары.

3. Қарым-қатынас құралдары.

4. Қарым-қатынас стилдері.

Әдебиеттер:

1.Зимняя И.А.Педагогикалық психология: Жоғары оқу орныдарына арналған оқулық. Екінш., толықт., түзет. және қайта өңд. бас./ Орыс тілінен аударған М.А. Құсаинова. – М. Логос; Алматы: TST-company6 2005. – 438 бет.

2.И.Е.Синица. Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік. Алматы, 1987.

3. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика, /Дарын/, Алматы, 2004.

4.Д.Карнеги. Как вырабатывать уверенность в себе и влиять на людей, выступая публично. Минск, 1990.

5.Зязюн И.А.Основы педагогического мастерства. Учебное пособие для специальных высших учебных заведений. М.,Просвещение,1989.-205с.

6.Основы педагогического мастерства. Упражнения. Тесты. Советы начинающему педагогу. Учебно-методическое пособие/ Сост. Т.П. Смолькина. - Караганда, 2002.-88 стр.

7.Якушева С.Д. Основы педагогического мастерства: учебник для студ. сред. Проф. Заведений/ С.Д.Якушева.-2-е изд.,-М.: Издательский центр «Академия», 2009.-256с.

Кәсіптік шеберліктің құрамдас бөлігі - педагогикалық қарым-қатынас.

«Бірден-бір нағыз сәндік - ол адамның қарым-қатынасының сәндігі»,- деп Сент-Экзюпери қарым-қатынастың адам өміріндегі мәнін түсіндіріп берген.

Педагогикалық ұжымдағы өзара қарым–қатынастың ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктерді белгілейтін объективті факторларға: педагогикалық еңбекпен оның нәтижесін бағалау қиындығы; педагогикалық ұжымдағы «теңсіздік» мәселелері; педагогикалық беделдік және шеберлік мәселелері; педагогикалық ұжымдағы сыни мәселелер; жас мамандармен қарым–қатынас проблемаларын жатқызуға болады. Педагогикалық ұжымның микроклиматына әсер ететін субъективті факторлар: көзқарас пен пікір алмасудағы жалпы және кәсіби мәдениет деңгейінің айырмашылығы; педагогикалық әрекеттегі «даралық»; беделдікке деген педагогтың құштарлы мүддесі және «кәсіби дертке шалынуын» (амбициозды, күдікшілдік, өкпешіл және т.б) жатқызамыз.

Педагогикалық ұжымда кәсіби–іскерлік «көлбеу» - әріптестерімен және «тік» - әкімшілікпен қарым–қатынас түрлері бар.

«Педагог - оқушы» жүйесіндегі қатынас: «тік» қарым–қатынас орын алады. Білім беруді ізгілендіру негізінде педагог пен оқушы қарым–қатынасын субъект – объектіден, субъект–субъект қатынасына көшуден тұрады. «Тік» қарым –қатынасының «баръерлері» мен ерекшеліктері бар. Өзара әрекеттесуде әрқайсыларының психологиялық ерекшеліктерін, қызығушылықтары мен қажеттілігін, мәдени деңгейлерін есепке алу қажет.

Шәкірттермен, студенттермен педагогикалық қарым-қатынасты дұрыс ұйымдастырудың маңыздылығын есепке ала отырып, зерттеушілер педагогтың коммуникативтік қабілеттерін арнайы қалыптастыруға ерекше назар аударуда.

Педагогикалық қарым-қатынас жайында еңбек жазғандар: Б.Н.Мясищев, А.А.Леоньтев, Н.В. Кузьмина, В.Н. Панферов, В.А. Кан – Калик, А.Н. Мудрик, А.Н. Лутошкина, А.А.Бодалев, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, Ә.Алдамұратов т.б.

В.Н.Панферов педагогикалық қарым-қатынасқа төмендегідей анықтама берген: «Қарым- қатынас адамдар арасында туып, оның мазмұнына информация беру,алмасу, бірін- бірі түсіну, бірлескен іске жағымды жағдай тудыру жатады», - деген.

«Қатынас – қоғам мүшелері арасында туатын әрекеттердің әлеуметтік қатынастары арқылы іске асады». (Л.Д.Столяренко).

Л.Д.Столяренко үш жағын белгілеген:

- коммуникативтік (информация алмасу) ;

- адамдар арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру. Мысалы, іс -әрекетті келісіп ұйымдастыру, бөліп беру, т.б.;

-перцептивтік ( басқа біреуді түсіну, бірін-бірі түсініп қатынасу).

А.А.Леонтьевтің тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне көз жүгіртсек, онда қарым-қатынас пен іс-әрекет бір-бірімен тығыз байланыста болатынын байқай -мыз. Мысалы, А.А.Леонтьев былай көрсеткен:

Түйісу қарым-қатынас әрекеттестік әрекет

Сонда әрекет - қарым-қатынас нәтижесі болады.

Осыған байланысты әрекет түрлері де анықталған. Олар: оқу – тәрбие процесі, бос уақыт ұйымдастыру, сырластық, творчестволық ізденіс, табиғатпен әрекет.

Қарым-қатынас түрлерін Б. Лихачев үш түрге бөлген: сыртқы, ішкі және табиғатпен қатынас. Сыртқы қарым-қатынас түрлері: жеке тұлға арасындағы, топ арасындағы, ұжым арасындағы және әлеуметтік орта арасындағылар.

Педагогикалық қарым- қатынас белгілі функцияларды атқарады. Көптеген ғалымдардың пікіріне сүйенсек, педагогикалық қарым-қатынас функцияларына мыналар жатады: оқушыны танып білу, информация алмасу, іс-әрекетті ұйымдастыру, біреуді түсіну, өзін оның орнына қоя білу, өзін таныту (көрсету).

Кәсіби – іскерлік қарым–қатынастың жалпы моральдық–психологиялық негіздері арқылы ұжымда моральдық–психологиялық ахуал, жағымды және жағымсыз микроклимат, ұжымдағы формальді және формальді емес қарым – қатынас қалыптасады.

Педагогикалық қарым-қатынас жасауға үйрену үшін оның құрылымында білу қажет.

В.А.Кан-Калик педагогикалық қарым-қатынастың мынадай құрылымын белгіледі:

- моделін құрау (болашақ қарым- қатынасқа болжау жасау);

- қарым-қатынастың бастауын ұйымдастыру (қалай? Неден? Неге? Деген сұрақтарға жауап беру);

- қарым-қатынасты басқару, жалғастыру (осалдатып алмай жалғастыруды көздейді);

- қарым- қатынасты саралау, болашақ қарым- қатынасты модельдеу (қандай кемшіліктер болды, не себептен деп ойлану).

Қарым – қатынастың психо – эмоцианалдық негіздері :

-тұлғаның жас, жыныстық, психологиялық мінездемелері;

-өзіңді және басқаны біле білу қарым–қатынастың психологиялық негізі;

-қарым – қатынастағы үйлесімділік және үйлесімсізділік, сабырлылық және сабырсыздық;

-қарым – қатынастағы түсінушілік пен өзара түсіністік;

-диалогты жүргізе және тыңдай білу - педагогтың кәсіби белгісі ретінде;

-қарым – қатынастағы шыдамдылық пен шыдамсыздық;

-қарым – қатынастағы мәдениеттілік және мәдениетсіздік;

-қарым – қатынастағы «барьерлер» мен «дефектілі деңгейлерді» диагностикалау және оларды шешу жолдары;

-қарым – қатынастағы «құпиялар».

Қарым-қатынас — мұғалім мен оқушының мақсаты бар педагогикалық мәселелерді шешу кезіндегі сөз, қимыл-қозғалыс, ым арқылы бір-бірімен байланыс жасау арқылы өтеді. Сөз - қарым-қатынастың көрінетін және дыбыстық (үндік) жағы, ал қимыл-қозғалыс, ым - қарым-қатынастың тік көрінетін жағы.

Қарым-қатынастың іштей сөйлеуге байланысты көрінбейтін жағы да болады. Ол сезімге, көңіл-күйге байланысты болатын қарым-қатынас түрі.

Оқушының жетілуіне, дамуына ішкі қарым- қатынас әсерінің ықпалы зор болады деген, себебі, ішкі қарым-қатынастың өзін-өзі тәрбиелеуде, сана-сезімнің қалыптасуына ықпалы күшті.

Қарым- қатынас құралдары екі топқа бөлінеді: вербалды сөз арқылы және вербалсыз - сөзсіз. Қарым- қатынас құралдарына тіл, сөз, ым, пантомимика, мимика т.б. жатқызамыз. Қарым-қатынастың үнсіз, дыбыссыз жағы - ым, қимылы, мұғаліммен сезімдік жағынан үйлеспесе, ол бетіне қарсы қарап отырып-ақ ойы басқа жақта болады. Осы жағдайды ескеріп, мұғалім оқушының сезімдік үйлесімділігін оларға білдіртпей байқайды. Мысалы, оқушының бет әлпеті, қимыл-қозғалысы, төтенше берілген сұраққа іле жауап беруі арқылы сабақтың барлық кезеңдерінде оның көңіл-күйіндегі үйлесімділікті анықтайды. Егер бұл жағдайды мұғалім ескермесе, оқушы біртіндеп өзін «далада отырғандай» сезінеді. Соңында оқушы мұғалімді тыңдамайтын, сыйламайтын болып шығады. Мұны болдырмас үшін мұғалім өз ісінің мазмұнына мән береді жөне оған оқушыны үнемі қызықтырып отырады.

Мұғалім оқушымен сөздік, қарым-қатынас жасау кезінде әсер етудің сендіру және ұйыту, болмаса дегеніне көндіру тәсілдерін қолданады. Сендірудің сөздік түрі: әңгімелесу, үйрету, тапсырма беру, жаттықтыру, дәріс беру, қозғалыс және сезім.

Мұғалім ым, қимыл қозғалысты өз сөзін дәлелдеу, болмаса оқушылардың іс-әрекетін басқару кезінде жиі қолданады. Мысалы, сабақтың жаңа оқу материалын түсіндіру кезінде денесін, қолын, бет әлпетін қимылдатуы, оқушыға ескертпе жасау мақсатында көз тігуі, оқушы жауабына дұрыс дегендей бас изеп мақұлдауы, жауабына көңілі толмағанда екі иығын көтеруі, т.б. Мұның бәрі мұғалімнің уақытты үнемдеуіне және оқушыларды іштей сөйлеуге, ұғынуға бейімдейді. Халқымыз «ымға түсінбеген дымға түсінбейді», - деп бекер айтпаған. Демек, оқушының әрбір қимыл-қозғалысының мәнін түсіну - мұғалімнің дамығандығының белгісі.

Мұғалім мен оқушының сезімдік қарым-қатынасының да ерекше мәні бар. Өйткені, көңіл-күйдің үйлесімділігі - іс-әрекеттің нәтижелі болуының себепшісі. Көп жағдайда мұғалім оқушының көңіл-күйін ескермей, өз көңіл-күйінің жетегінде кетіп, оқыту жұмысының мақсатына жеткендей дүниесіндегі мәдениетін, білімділігін көрсетеді.

Мұғалімнің әдептілігі де оқушыллармен қарым-қатынасында жетекші орын алады. Әдептілік мұғалімнің жоғары шындық, қарапайымдылық, сабырлылық көрсетуі, өзін-өзі басқарып, ұстамдылық жа­сауы, жат қылықтардан бойын аулақ ұстауы және әртүрлі жағдайларда оқушылармен, өзге адамдармен қарым-қатынас жасай алу ептілігін біріктіретін адамгершілік тәртібі. Әдепті мұғалім әр уақытта оқушылардың құрметті адамы. Олардың айтқанын оқушылар мүлтіксіз орындайды және өнеге тұтады. Тіпті әдепті мұғалім оқушының мұраты да болуы мүмкін.

Ш. А. Амонашвили мұғалімнің оқушы­мен қарым-қатынасын зерттей келіп, оны мағыналы етудің басты шарттарына оқушыны ынтымақтасуға бейімдеу, мұғалімнің оқушыларға әдепті болуының, олардың ар-намысын құрметтеп отыруды ескерткен.

Оқушылардың мұғаліммен қарым-қатынасы мұғалімнің келбетіне, сөйлеу мәдениетіне, әдептілігіне байланысты. Бұл тұста келбет деп отырғанымыз мұғалімнің түр әлпеті, киім - киісі, жүріс-тұрысы.

Оқушылардың қарым – қатынасын қалыптастыруда мұғалімнің рөлі өте зор.

«Педагог - оқушы» жүйесіндегі қарым–қатынасқа қойылатын талаптар мен нормаларды мұғалім біліп, орындап отыруы шеберлікке жетелейтін жол.

«Педагог - оқушы» жүйесіндегі қарым – қатынас негізіне демократиялық және ізгілендіру принципі алынады. Оқушы тұлғасына және оның көзқарасына мейірмандық, сенімдік және шыдамдылық таныту іске асады. Мұғалім өзіңде жағымды құлықтарды тәрбиелеу, өз сезімің басқару, оқушыға деген сүйіспеншілік сезім көрсету арқылы іске асады.

Педагогтың өз кәсібіне сәйкестілігінің бірі - қарым-қатынас жасай білуі – оның педагогикалық іс-әрекетке тұлғалық дайындығын көрсетеді.

Басқару стилі: демократиялық, авторитарлық, либералді. Беделдік және лидерлік проблемалар. Әлеуметтік әділеттілік пен демократиялық принциптері және олардың педагогикалық ұжымда басшылардың мұғалімдермен қарым - қатынасында көрініс алады.

Педагогикалық стиль – оқушылар мен мұғалімдердің арасындағы бірлескен жұмыс түрі. Стильдерді топтастыру бойынша ғалымдардың пікірлері әр түрлі. Мысалы, А.С.Лутошкин өз еңбегінде төмендегідей үш түрін белгіленген.

1.Авторитарлық стиль.

Бұл стильде өз қызметін ұйымдастырған мұғалімнің қарым- қатынасы тұрақты емес. Оның көңіл-күйіне байланысты болып отырады. Авторитарлық стильде істейтін мұғалімнің жиі қолданатын әдістері: бұйрық, талап қою, ескерту жасау, ұрысу, кінәлау т.б. Бұл мұғалімдер оқушылардың белсенділігін төмендетіп, оқуға деген ынтасын түсіріп, қорқыныш, үрей тудырып, оқушылардың пікірімен санаспай жүреді. Авторитарлық стиль қарым- қатынаста өте зиянды стиль болып есептеледі. Өкінішке орай, ұлттық мектептерде де, басқа оқу орындарында да қолдануын жиі байқауға болады. (Оқушыларға анкета толтыртқанда, әңгімелескенде анықталады). Мұндай стилде істеген мұғалімнің беделі, әрине, болмайды. Бұл стилге психологтар «атқан оқ» (разящие стрелы) деген сипаттама береді.

2. Либералдік стиль:

Бұл стилде істейтін мұғалімдер де беделге ие болмайды. Себебі, олар өз пікірлерінен бұрын басқалардың пікіріне көбірек сүйенеді. Біреудің айтқан сөзіне көне салады. Сабақта тәртіп болмайды, оқушылардың да мұғалімнің де белсенділігі төмен, мұғалім балалар ұжымының өміріне араласпайды. Психологиялық ахуал бұнда да нашар. Бұны психологтар «байланысып суға ағызатын ағаштармен» (плывущий плот) теңейді. Бұл да зиянды стиль болып саналады.

3.Демократиялық стиль: бұл стиль мұғалім мен оқушының арасында қарым-қатынасты ынтымақтастық негізде құруға мүмкіндік береді. Мұғалім оқушымен қарым-қатынасты сыйластық негізде құрады, оқушыны түсіне, тыңдай біледі, оқушының пікірімен санасады, оқушы қателерін кешіре біледі, жетіліп дамуына қолайлы жағдай жасай алады.

Педагогикалық әдебиеттерде мұғалімдер типологиясының екі түрлі классификациясы бар. Оның бірі белгілі педагог В. Н.Сороко-Россинскийдікі. Ол мұғалімдерді қатынас стилдеріне қарай бірнеше түрге бөледі. Олар:

1. Педагог - теорик. Оларда нақты өмірден теория және жаңа ойлар басым тұрады. Ондай мұғалімдер пәнді және оның әдістемесін жақсы біледі, бірақ тәжірибеде осалдық көрсетеді, оқушылармен қарым-қатынастары нашар.

2. Педагог - реалист. Ол теоретик мұғалімге қарама - қайшы тұлға. Адамды, оның көңіл - күйін жақсы сезеді. Олардың осал жерлері - өздерінің тәжірибесін теориялық негізде жеткізе алмайды.

3. Педагог - утилитарист. Ол реалистпен ұқсас, адам жанын жақсы түсінеді. Бірақ оқушыны ықпал ету объектісі ретінде ғана көреді. Оның мықты жері - өткен материалды сұрау немесе түсіндіру емес, керісінше бекіту және қайталау.

4. Педагог - әртіс. Олардың ерекшелігі - шабыт және интуиция әрекет етуі. Бұл олардың мықты және сол кезде осал жағы. Ол сабақты эмоционалды, тартымды түрде өткізеді, бірақ, ол оның көңіл - күйіне байланысты болады. Бұл аталған топтар таза күйінде кездеспейді. В.Н.Сороко-Росинскийдің айтуы бойынша ешбір топқа да жатпайтын мұғалімдер кездеседі.

Екінші классификацияны педагогика ғылымдарының докторы Э.Г.Костяш-кин берді. Ол жасаған типологияның негізіне сабақтан тыс жұмысты алады. Ол төрт типті белгіледі: интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік және ұйымдастырушылық. Әрбір мұғалімнің өз типологиясын білуі - өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің басты компоненті.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

1.Педагогикалық карым- қатынас деген не?

2. Қарым- қатынас функцияларының қандай түрлері бар?

3. Қарым- қатынас құралдарына нелерді жатқызуға болады?

4. Қарым-қатынас стилдердің қандай түрлері бар?

5.Қарым-қатынасты ұйымдастыруда мұғалімге қандай талаптар қойылады?

14-ші дәріс Педагогикалық этика мен әдептілік.

1.Педагогикалық этика - педагогикалық қарым–қатынастың адамгершілік негізі.

2. Этика мен этикеттің мұғалімдік қызметтегі рөлі.

3. Әдеп - педагогикалық карым-қатынас кілті.

4. Педагогтың әдептілігін қалыптастыру жолдары.

Әдебиеттер:

1. Синица И.В.Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік, Алматы, 1987, 230б .

2. Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік. – Алматы: Мектеп, 1987. – 224 б. Аударғандар: Уайдин Ү., Оралбеков Ө., Құрмашева А.

3. Урынбасарова Е.И Этика преподавателя – Алматы, 2003, 105с.

4.Зязюн И.А.Основы педагогического мастерства. Учебное пособие для спец. Высших учебных заведений. М.: Просвещение,1989.

5.Основы педагогического мастерства. Упражнения. Тесты. Советы начинающему педагогу. Учебно-методическое пособие/ Сост. Т.П. Смолькина. - Караганда, 2002.-88 стр.

6. Якушева С.Д. Основы педагогического мастерства:учебник для студ. сред. Проф. Заведений/ С.Д.Якушева.-2-е изд.,-М.: Издательский центр «Академия», 2009.-256с.

7. Писаренко В.И., Писаренко И.Я Педагогическая этика, Минск, 1996.

8. Шыныбекова Е.И. Ұстаздық қызметтегі педагогикалық этика,- Алматы, 1987.

Жас жеткіншектерге тәрбие беру ісінде мұғалімнің атқаратын
міндеті зор. Бұл мәселе әрқашанда педагогика ғылымының өзекті
мәселелері болып табылады. Адамгершілік, әдептілік, имандылыққа тәрбиелеу iciнің жеке өзіне ғана тән ерекшеліктері мен заңдылыктары бар.

Мұғалімнің адамгершілік тұлғасының этикалық мәдениетінің сапалық жақтары К.Д.Ушинскидің, И.Е.Синицаның, Э.Шыныбекованың, А.Жакыповтың, С.Ұзақбаеваның, Л. И. Рувинскийдің, А. С. Макаренконың, Н.И.Болдыревтың, т.б. жаңашыл педагогтардың еңбектерінде этикалык тәрбиенің аса маңызды факторлары ретінде қарастырылады.

Ұстаздық шеберлікке жетуде педагогикалық әдептің, этиканың рөлі зор.

Әдеп, этика педагогикалық қарым – қатынастың адамгершілік негізін құрайды. Қарым – қатынастағы моральдық принциптер мен нормалар арқылы іске асады. Қарым – қатынастағы гуманизм мен беделдік, альтруизм және өзімшілдік / эгоизм/ сияқты қасиеттері арқылы көрінеді.

Сондай-ақ, мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті, өзін-өзі басқару шеберлігі, басқару техникасы туралы сөз болғанда, мұғалімнің мораль­дық қасиеттеріне қойылатын талаптар да оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен сипатына қарай күн өткен сайын өзгеріп, жанарып, жаңа сипат алып отыратындығын естен шығармауымыз керек. Мұның өзi коғамның үздіксіз дамуынан, ғылым мен техниканың өркендеуінен туындап отыратын нәрсе.

Этика орыс тілінде «адамгершілік» деген мағынада қолданылады. Адамгершілік талаптарға сай болуды білдіреді. Этика - мораль деген ұғымды білдіреді. Педагогикалық этика, этика ғылымының бір саласы.

Кәсіби этика нақтылы кәсіби әрекет түрлерін жүргізуді реттеу тәсілі ретінде қолданылады.

Кәсіби этиканың жалпы принциптері: кәсіби парыз, кәсіби ынтымақтастық және жауапкершіліктің ерекше формасы. Этика және этикет деген ұғымдар бір бірімен байланысты. Педагогтың кәсіби мәдениетінде этикет елеулі орын алады.Этикет тұлғаның ішкі мәдениетінің сыртқы көрінісі. Қоғамның социомәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері этикетте көрініс береді.

Этикеттің негізгі талаптары: сыпайылық, нақтылық, жауапкершілік, тұйықтық, міндеттілік, сабырлылық және т.б., адамдарға деген сыйластық, құрметтеу, сүйіспеншілік, қоғамдағы адамдардың мінез-құлық мәдениетінің көрсеткіші ретінде байқалады.

Этикет мәдениетінің нормалары мен жалпы принциптері арқылы іске асады. Нақтылы жағдайлардағы этикет ережелері: сәлемдесуі, үндеуі, танысуы, манерасы, жесті, мимикасы арқылы көрінеді. Олардың түрлері түрлі әрекет жасауда көрніс береді. Сөйлеу әрекетіндегі этикет, сөйлеу мәдениеті және сөйлесу этикеті, сұхбатты жүргізу этикеті, телефонмен қарым–қатынас этикеті, қоғамдық орындардағы жүріс–тұрыстың қарапайым ережелері: көшеде, көліктерде, кинотеатрларда, ойын–сауық орындарында; іскерлі жерлерде – сабақтарда және қызмет жұмыс орындарындағы түрлерін жатқызуға болады.

Қызмет этикетінің нормалары мен ережелері. Педагогикалық ұжымдағы субординация проблемасы да этикетті сақтауға байланысты болып келеді. Педагогикалық этиканың нормаларына педагогтың сыртқы келбеті, имиджі және мәдениеттілігін жатқызуға болады.

Әрбір мұғалім, ұстаз, тәрбиеші этикалық қасиеттерге ие болуы керек. Сонда ғана ол осы қасиеттерді болашақ ұрпақты өсірген кезде пайдалынып, осы этикалық қасиеттерінің арқасында жұмысты жемісті орындай алады, осы қасиеттерді оқушыларға сіңіре біледі, оқушылармен тезірек тіл табыса алады, жұмыс істеуі оңайға түседі. Ал жас мұғалімге өз ұстаз қызметін бастаған кезде осы қасиеттердің болуы аса көмек береді. Бұл касиеттер мен дағдыларға ілтипаттылық, парасаттылық, инабаттылық, әрбір оқушыға жеке тұлға ретінде құрметпен қарау, кеңпейілділік, сабырлық, ұстамдылық жатады.

Ұстаздық әдеп - мұғалімнің көркі. Әрбір оқушының білімін таразылар кезде шәкірт жауабын мұқият тыңдап, қателіктерін елеусіз түзету арқылы ойын үзбей тыңдай білу де мұғалім шеберлігі.

Педагогикалық еңбек тәжірибесінде әлі де болса өзін-өзі басқару дағдысы жоқ мүғалімдер жиі кездесіп қалады. Педагогикалық мәдениеті төмен, коммуникативтік қабілеттілігі дамымаған, өзін ұстай алмаған мұғалім кінәні оқушыларға, тіпті ең жаманы, сыныпқа, дауыс көтеруіне дейін жол береді. Педагогикалық жоғары оқу орнында бұл мәселеге тиісті көңіл бөліну және бұл дағдыны қалыптастыру міндеті жүктеледі. Өйткені, педагогикалық қарым-қатынас мәдениетіне педагогикалық әдеп, оқушылар психологиясын ұғыну, балалармен қарым-қатынас орнату қабілеті, балаларға сөзбен әсер ету іскерлігі жатады.

Педагогикалық әдептің көмегімен педагог оқушыны сыйлайды, керек жағдайда оқушыға тиімді әсер ету жолын іздеп табады.

Оқушылармен қарым–қатынаста ерекше атап өтілетін қасиет – педагогикалық әдеп. Әдеп дегеніміз ақылдың, тәрбиешінің жалпы мәдениетінің жиынтық көрсеткіші.

Әдеп дегеніміз мұғалімнің әр уақытта өзін ұстай білуімен, шама сақтай алуымен айқындалады. Шегін білу сезімі педагогтың оқушы тұлғасының әр түрлі әсерлерден қандай өзгерістерге ұшырайтындығын алдын ала білуге көмектеседі. Латын тілінде әдеп «жұғысу» деген мағынаны білдіреді.

Педагогикалық әдепті зерттеген И.Е.Синица. К.Д.Ушинский әдептің психологиялық жағына үлкен мән беріп «психологиялық такт» деген.

Қарым – қатынастағы адамдардың бірін –бірі түсінуі, адамның бетінен оның көңіл күйін тани білу, өзін басқа адамның орнына қоя білуі жатады.

Педагогикалық әдептің көмегімен педагог оқушыны сыйлайды, керек жағдайда оқушыға тиімді әсер ету жолын іздеп табады. Әдеп - жақсы педагогикалық карым- қатынас кілті деп айтуға болады.

Педагогикалық әрекет жемісті болу үшін педагог әдепті болуы керек, әдепті мұғалім өзінің үлгі -өнегесімен, өзінің бойындағы кемшіліктерінен арылу арқылы оқушыларға тәрбиелік ықпал жасай алады. Әдепті болу үшін өзінің бойында ілтипаттылық, сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен сабыр сақтау деген қасиеттерге ие болуы керек. Қателеспейтін мұғалім болмайды, егерде мұғалім қателессе, әдепті мұғалім қателігін оқушылар алдында мойындайды.

Ашуланған кезде өзін қалай меңгеруге болады?

Ол үшін, ашуды тудырған мәселеге сабыр сақтап ұстамдылықпен қарау қажет, оған трагедия деп қарамау. Ашуланған кезде мұғалім өзін-өзі бақылау керек. Ол кезде аяқ, қолдың бұлшық еттері қатаяды, осы кезде белсенді түрде қимылдар жасау қажет. Және назарын басқа көңілді жағдайға ауыстырғаны жөн.

Зейінді бір мезгілде бірнеше іс-әрекеттерге тарату қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім материалды мазмұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының (немесе оқушы ойының) өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды байқап отырады және де өз мінез-құлқын қадағалап отырады (тұрысы, мимикасы және пантомимикасы, жүрісі).

Келтірілген педагогикалық қабілеттер анықтамасынан көрініп отырғандай, олар өз мазмұнында, біріншіден, көптеген тұлғалық сапаларды қамтиды, екіншіден, белгілі бір әрекеттерде, іскерліктерде ашылады. Бұл жерде бірнеше қабілеттер мазмұнына енетін іскерліктер бар, мысалы, дидактикалық қабілеттерге жататын шәкірттердің өз бетінше жұмысын ұйымдастыру іскерлігі, іс жүзінде басқалардың жұмысын ұйымдастыру іскерлігі болып табылады. Ол ұйымдастырушылық қабілетіне кіреді. Перцептивті қабілеттерді ашатын іскерліктер, зейінді тарату қабілетіне енетін іскерліктерге өте таяу, т.б., бұл - мұғалімнің белгілі бір әрекеттері (іскерліктері) негізінде, тіпті қандай да бір педагогикалық функция жүзеге асатын олардың жиынтығында, бірнеше қабілеттер жатуы мүмкін екенін көрсетеді.

Әдеп сезімі педагогтың төмендегідей сапаларынан көрінеді:

- қатаң талап қоя білу, бірақ оқушыны мезі етіп жібермеу;

- оқушыларды мадақтай білу, бірақ тым жалпылдап кетпеу;

- мейірімді болу, бірақ өте иі жұмсақ болмау;

- қатал болу, бірақ шектен тыс кетпеу;

- өзінің қатысы барын сезіну, бірақ оқушының жауапкершілігін кемітпеу;

-алдын ала оқушының эмоционалдық күйін болжай білу, бірақ қиындықтарды жеңуге бағытталған мақсатын жоққа шығармау;

- оқушыны назарға ұстау, бірақ шегін білу.

Әдеп сезімі оқушымен байқап қатынас жасаумен тығыз байланысты.

Шегін білу сезімі педагогтың оқушы тұлғасының әр түрлі әсерлерден қандай өзгерістерге ұшырайтындығын алдын ала білуге көмектеседі.

Педагог оқушының интеллектуалдық дамуын және қалыптасатын моральдік құндылықтарды болжап және талдап отырады.

Өзінің қатысы барын сезіну педагогтың өзінің әрекетіне оқушының реакциясын алдын ала біліп отыруынан көрінеді.

Бағдарлау сезімі педагогтың оқушының жақсы жақтарына сүйеніп және оны ескере отырып оқушыны жоғарғы деңгейге көтеру әдістерін меңгеруіне мүмкіндік береді.

Педагог оқушының интеллектуалдық дамуын және қалыптасатын моральдік құндылықтарды болжап және талдап отырады.

Нысанды сезіну педагогтың оқушыларды ең күшті эмоционалды күй туғызатын қызықты мәліметтерді таңдай білуінен көрінеді. Ондай мәліметтерге өте көп уақыт бөлмей, сабақтың 5-10 минутын арнаса да оқушының жадында өмір бойы сақталуы мүмкін.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар:

1.Педагогикалық этика деген не?

2. Кәсіби этиканың қандай принциптері бар?

3. Этика мен этикеттің байланысы бар ма?

4. Әдеп дегеніміз не?

5. Педагогтың әдептілігін қалыптастыру жолдары қандай?