Қазақ тілі мен латын тілі кафедрасы Қазақ Әдебиеті пәні бойынша әдістемелік өҢдеу мамандығы: Фельдшер Мейірбике ісі Стамотология Курс: І семестрі: ІІ

Кафедра меңгерушісі: Е.Қ.Сәлім

• 
  Оқыту: оқушыларға ХХ ғасыр 20-30 жылдарындағы әдебиет өкілдерінен хабар беру. Осы кезең әдебиетіне шолу жасау, қай бағытта, қандай шығармалар жазылды, тақырыптары қандай болды, халық тұрмысын көрсететін шығармалармен танысып, талдау. Халық жанашырларымен танысу. Міржақыптың «Бақытсыз Жамал», Сұлтанмахмұттың «Қамар сұлу» сынды алғашқы романдар мен Ахаңдардың «Маса» атты жинақтарымен таныстыру, білімдерін толықтыру.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

1. Қазақ әдебиетінің жалпы тарихына шолу жасау арқылы сұрақтар қою.

2. Ақындар өлеңдері.
10. Жаңа сабақты түсіндіру: 27 мин (30%)
ХХ ғасыр 20-30 жылдарындағы шығармалар
ХХ ғасырдың көрнекті ақын жазушылары, қоғам қайраткерлері Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев және Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатов сынды тұлғалар «Айқаптың» тұрақты авторлары атанған. Бас аяғы 500 таралыммен шыққан «Айқап» қаржының жоқтығынан 4 жылдан кейін, яғни 1915 жылы жабылды.

«Айқап» журналының алғашқы саны Троицк қаласында 1911 жылдың қаңтар айынан бастап шыға бастаған. Оның шығарушысы, редакторы – демократ ақын, жазушы Мұхаметжан Сералин еді. Ол журналды алғаш жұрттан қарызға ақша алып, пай жинап жүріп шығарады. «Айқаптың» алғашқы санында Ахмет Байтұрсынұлының қазақтың ғылым мен білімді игермегенін мәселе етіп көтерген мақаласы жарияланғаны белгілі. Қаржының тапшылығынан журнал алғашқы жылы айына бір рет, шағын көлеммен жарық көрді. Жәрдем берушілер көбейіп және өзі де қор жинаған соң, яғни 1912 жылдан бастап журнал айына екі реттен 12-24 бет көлемінде жарияланды. Баспасөз тарихын зерттеуші Зарқым Тайшыбай журналдың шығуына 1905 жылы патша үкіметінің баспасөз еркіндігі жайлы шыққан манифесті арқау болды дейді. Оның айтуынша, сол жылдан бастап қазақтың мерзімді баспасөздері шыға бастаған.

Зерттеуші «Айқап» журналы патша үкіметінің саясатын насихаттайтын журнал емес, қазақтың мүддесін көздейтін, оның жоғын жоқтайтын журнал болды дейді.

Жазушы Дулат Исабеков «Айқап» журналы қазақтың алғашқы баспа көрген, ресми әрі кәсіби журналы болды деп біледі. Оның айтуынша, Айқап журналы арқылы қазақ алғаш рет баспа бетінде өз ойын айта білді.

Ал ақын Мырзан Кенжебай «Айқап» журналының қазақтың есінде қалуына оның алғашқы болып шығуы емес, қазақтың жоғын жоқтаған журнал болуы және қазаққа рухани азық бола білуі се-беп болғанын айтады. «Қазіргі кезде ондай басылымдар жоқтың қасы» дейді ақын.
11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Дастандарымен танысу, оқып мазмұнын айту.

1. Қазақ ақындарына шолу жасау.

2. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларға Ілияс Жансүгіров өмірі мен шығармашылығын таныту. «Күйші», «Күй», «Құлагер» шығармаларын оқып, мазмұнымен танысу. Ақан серімен танысу, кейіпкерлер жүйесіне пікір білдіру.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

9. Оқушылардың өтілген тақырып бойынша білімін тексеру: 14 мин (15%)

Жас Ілияс ұлы Абайдың поэзиясымен танысқаннан кейін өзінде бір ерекше сергектік, сілкініс, жаңалық сезінеді. Ел қазынасы, халық фольклоры мен жазба әдебиеті үлгілері ақын тәжірибесінде жаңа келісім тауып, өзіндік арна іздей бастайды. Алғашқы өлеңдерінен-ақ болашақ іргелі ақын Ілиястың стиль өрнегі, қаламгерлік дара тұлғасы айқындалады. Құйылған сөз тасқыны, эпикалық кеңдік, теңеу, метафора, эпитет, эпифора, анафора байлығы – оның поэзиясының негізгі белгілері бола бастайды. Лмрмкалық, философиялық толғау, ұзақ сюжетті шығармалар қатар жазылады. Өз бетімен тірнектеп жинаған білімнің аздығын, түртінектеп оқыған кітаптардың мардымсыздығын қатты сезе бастаған Ілияс, қайтсе де жүйелі түрде оқымақ болып, 1920 жылы Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Кейін Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқы мерзімді курста оқиды, бірақ денсаулығының нашарлауына байланысты аулына қайтады.

Жас азамат Қазақ ағарту институтында, Жетісу облыстық "Қосшы" комитетінде, губерниялық оқу бөлімінде, "Тілші" газетінің редакциясында қызмет етеді, ауыз өдебиеті үлгілерін жинайды. Газет - журналдарда алғашқы өлеңдері басылып шыға бастайды.1927 жылы «Беташар» атты үгіт өлеңі, 1928 жылы "Сағанақ" деген тұңғыш кітабы шығады.

Ілияс Жансүгіров 1925-1928 жылдары Москвадағы Коммунистік журналистика институтына түсіп, орыс, Европа классиктерінің шығармаларын тереңдеп оқиды. Бұл тәжірибе ақын талантының жарқырай ашылуына әсер етеді. Елге оралған соң "Еңбекші қазақ" газетінде істеп, 1934-1935 жылдарда Қазақстан Жазушылар Одағының төрағасы болады.

1935-1937 жылдары көркем әдебиет баспасында поэзия бөлімін басқарады. КСРО жазушыларының I съезіне қатысады.

Қазақ поэзиясының ерен жүйрігі, "қазақ поэзиясының Құлагері" 1938

жылы жазықсыз жазаға ұшырайды.
11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. І.Жансүгіровтың өмірі мен шығармашылығына шолу жасау

3. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)

А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;
14. Үйге тапсырма беру: 2 мин (2%)
Ілияс Жансүгіров «Күйші», «Құлагер»

3-сабақ
1. Сабақтың тақырыбы: Бейімбет Майлин өлеңдері «Мырқымбай», «Ыбыраймын, Ыбыраймыз»
2. Сағат саны: 2 90 мин (100%)
3. Сабақ түрі: тәжірибелік
4. Сабақтың мақсаты:

• 
  Оқыту: оқушыларды кедеймен бірге өмір сүріп, кедей деп шырылдаған ақын Бейімбет Майлин шығармашылығымен таныстыру. Өлеңдерінің басты тақырыбы кедей өмірі, тұрмысы, хал-ахуалы екендігі туралы айту. Өлеңдерін жаттау, мән- мағынасын түсіну. Әңгімелерінің ащы жындыққа құрылғандығын байқау.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаны+стар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (Қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. «Күй», «Күйші» поэмаларын сұрау

Өмірімде көргенім — күңдік, қүлдық,

Бұл жалғанда бар ма екен біздей мұңдық? —

деген гөй-гөйінің сырын жанымен ұғады. Әжесі көне жырларды көп білетін, өзі де аздап өлең шығаратын ақьш-жанды адам екен. Соның әсері болса керек, Бейімбет қаршадайьшан өнерге құмартьш, өлеңге өуестенеді.

Майлин алғаш рет ауыл молдасынан сауат ашып, хат таниды. Содан соң есігінде жүрген бай үйінде тұратын Әбдірахман Сатыбалдин деген татар мұғалімнен дөріс алады. Одан әрі іргелес көрші ауылдағы басқа бір Әбдірахман Арғынбаев дегеншң медресесіне түсіп, екі жыл (1910—1912) оқиды. ("Шүғаның белгісіндегі" бас кейіпкердің учитель болуы жөне Әбдірахман атануы тегін емес-ті). Өз бетінше кітап оқып, көп ізденеді; қалаға барып, білімін одан әрі көтеруге талаптанады.

1913—1914 жылдарда Майлин Троицкідегі "Уазифа" мектебінде, одан кейін Уфа қаласындағы Медресе—Ғалияда оқиды. Сол жылдары медресе шөкірттерінің әдеби үшрмесіне қатысьш, ©зі секілді талапкер жастармен бірге "Садақ" атты қолжазба журнал шығарысады. 1914жыл-ғы үш санында өзінің тырнақалды прозалық туындысы "Шұғаньң белгісін" жариялайды. Бұл "Ғалия" шәкірттері мен ұстаздарының арасында авторының атын шығарып, талантын танытқан тамаша шығарма болатын. Б.Майлиннің медресеге сабақ беретін белгілі татар жазушылары Мөжит Ғафуримен, Ғалымжан Ибрагимовпен шығармашылық байланысы, медреседе өзімен бірге оқитын башқүрт ақыны Сайфи Қүдашпен достьны осы кезден басталады. Ол Бейімбет екі жылдай орыс тілін үйренуге көп күш салып, Гоголь, Толстой, Чехов, Горький шығармаларымен танысады.

Бірақ денсаулық жағдайына байланысты Медресе— Ғалияның оқуын аяқтай алмай, 1915 жылы дәрігерге көрінбек боп Троицк қаласьша қайтып оралады да, осы түста "Айқап" журналында қызметте жүрген С. Торайғыровпен, М.Сералинмен танысады. Журналда бірнеше елеңдер жариялайды. 1916 жылы еліне келіп, 1919 жылға дейін қаламгерлік қызметімен қатар ауыл жастарына үстаздық етеді. Бүл бір орасан қиын, ойлы-қырлы, бүралаң жолдары көп күрделі кезең еді. 1916 жылғы маусым жарлығы кезінде елдің ер-азаматтары қыльпптарын кекке қайрап, екі жақты езгіге — патша жендеттерінің талауына, жергілікті жемқорлардың қанауына қарсы үлт-азаттық көтерілісіне аттанғанда, Бейімбет оларға сәт-сапар тілеп, күрес адамдарын ашық айқасқа, берік сапқа түруға шақырды ("Қанды тұман")

С. Сейфуллиннің шақыруымен Орынборға келіп, баспасөз қызметіне қызу кіріседі. Орталық газет бетінде жиі-жиі әңгіме-очерктер жариялап, "Қызыл Қазақстан" журналында "Шүғаның белгісін" жаңадан жөндеп бастырады, "Кітап" баспасынан өлеңдер жинағын шығарады.

1923 жылы Майлин Қостанай қаласына барып, "Ауыл" деген жаңа газет шығарысады. Көптеген новеллалары, сықақ әңгімелері, белгілі "Раушан — коммунист" хикаяты осы газет бетінде жарық көреді. 1925 жылы Өлкелік өкіметтің арнайы шақыруымен республиканың сол кездегі астанасы Қызыл-ордаға келіп, қайтадан баспасөз жөне баспа орьшдарында өр алуан қызметтер атқарады. 1934—1937 жылдары "Қазақ өдебиеті" газетінің бас редакторы болып істейді.

Осылармен қатар ұйымдасқан күнінен бастап, Қазақстан Жазушылар үйымының құрамында болып келген Бейімбет ұлан-ғайыр өдеби еңбекті үйымдастыру, үйым жүмысын басқару, жас әдебиетшілерді төрбиелеу ісіне үнемі ат салысып отырады.

Бүл жылдарда Майлин-суреткердің мерзімді газет-журнал беттерінде үздіксіз жарияланып жататын өдеби шығармалары жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы ауыл өміршің түзу айнасы әрі көркем шежіресі іспетті.

Б.Майлин 1938 жылы жазықсыз атылды.

Ақындығы. Бейімбет Майлин — ақын. Ол әдебиеттегі алғашқы адымьш өлеңнен бастады және қазақ поэзиясының дамуьтаа өзіне лайық үлес қосты.

Майлин поэзиясьшың қадір-қасиеті—жырлаған тақыры-бы мен бейнелеген образында: біріннгіден, Бейімбет қазақ кедейінің түрмысы мен тіршілігін қазақ поэзиясыңца өзіне дейін болмаған аумақта, кең, терең жөне жан-жақты суреттедь Екіннгіден, Бейімбет қазақ кедейішң мінезі мен мүсінін қазақ поэзиясында өзіне дейін болмаған деңгейде дәл, тіпті типтік һәм символдық дәрежеде (Мырқымбай) тарихи жағынан нақты өрбу, өсу үстінде сомдады. Осыларға Беігімбет өлендері мен поэмаларының түла бойына күн шуағындай тарап, үшқын атып, сөуле шашып жатқан жылы әрі шымыр юморын (әзіл-ажуаны) қоссақ, жалпы ақынның өзгелерден оқшау, тек өзіне ғана төн ерекшелігі белгіленеді де, оның қазақ поэзиясьшьщ дамуьша қосқан үлесі аньщталады.

Суреткердің өнері өмірімен, яки өз басынан кешкен ғүмьго-тірнгітгімен тьныз байланысты. Ол өмірде нені жете таныса, өнері арқылы жүртқа да соны танытады.

Мырқымбай бейнесі. Ақын өз талантының осы ерекшелігін сүйіне сомдаған кейіпкері — Мырқымбай бейнесін, болмыс-бітімін суреттегенде молынан пайдаланады. Мырқымбай образының сәттілігі, тартымдылығы көп жағынан ақынның нақ осы мейірбан әзіл-мысқылына байланысты.

Жазушы бұрын табан астында жаншылған қараңғы ауыл кедейінің замана үрдесіне ілесіп, еркіндікті сезініп, ел қатарына қосылу барысын шынайы, нанымды, тартымды бейнелейді. Оның атының өзінде жинақталған ұғым, астарлы мағына бар. Қазақтар елеусіз, ескерусіз біреуді Мырқымбай ғой, Мырқымбайлардың бірі ғой дейді. Мына Мырқымбай — сол жүздеген, мыңдаған Мырқымбайлардың 20-жылдардағы қат-қабат өзгерістер барысындағы тағдыр-талайының мәнді белгілері іріктеліп жасалған ортақ бейнесі. Лауға ат сұраған ауылнайға тіл тигізіп, ожарлық көрсеткен Мырқымбайға әкесі:

Мырқымбай! Мырқымбай! Мырқымбай!..

Бай, бай, бай, бай!

Жарым ес-ай!

Құның ба еді

Бір шолақ тай! — дейді. Ал Мырқымбай бұған:

Әке-ау, мұның не? Ауылнай құдай ма еді? Әкімді құдай деп, шұлғимыз да отырамыз ба? — деп жауап береді.

Реалист жазушы шындық шеңберінен шығып отырған жоқ. Бұл кездегі, яғни 1922 жылғы Мырқымбай одан бес жыл бұрынғы байға бағынышты, болыстың сөзі, қылығы болатын Мырқымбай емес, өмірдегі жаңа өзгерістің өзіне қатысты жақсы жағын сезініп, еті тіріле бастаған. Алдына қойған мақсаты үшін күресу сезімі оянған, бірақ ол күресуді қарсы келгенмен жағаласа кету, қисық сөйлеп, қыңырлын көрсету, бет бақтырмау деп біледі. Одан арғыға білігі жетпейді.

Ал әкесі баласының әлгіндей қылығына күйіп-піседі:

Бар, шақырып кел!

Сары атты бар!

Қол қусырып, аяғына жығылсаң,

Ашуын тастадым дер! — дейді. Бірақ тоң мойын бала әке ақылын алмайды:

— Бара алмаймын.

Оған пенде бола алмаймын!

Тентіретіп жіберсең де,

Бұл тіліңді ала алмаймын! — деп, алған бетінен қайтпайды.

Бейімбеттің әр кезде Мырқымбайға арналған жиырма шақты өлеңі арқылы Мырқымбайдың өсу, өзгеру жолы, мінез-құлқының әр қыры дәл, нанымды, өзінше өзгеше суреттеледі. Сөйтіп, Мырқымбай бейнесі сомдалып, типтік, барша Мырқымбайларға ортақ бейнеге айналады.

Әкесі болса, әйтеуір, атқамінерлердің ашуына тап болып, бір пәлеге ұшырап қалмасақ екен дейді. Сорлы әкенің, әйтеуір, атқамінер атаулыға құлдық ұрып, қорғалаудан басқа қолынан келері жоқ, одан басқа білері жоқ.

Боқтауын да есітті, Шауып алудан тайынбас, — Түріп қойын есікті. "Малын жасырды" деп, "Егіні басылды" деп, "Налок" дей ме, "мәлок" дей ме, Әй, қатырды ғой басымды кеп, деген сөздерінен оның өрісі мен ересі, өзіндік болмысы көрініп тұрған жоқ па?!

Дүниені асты-үстіне келтіріп, "жаңа қоғам" құрамыз деп, жоғарыдан бір жарлық болса, оның мәнісіне түсінбей тұрьш, момын елдің басына әңгір таяқ ойнатуға құмар, пәтуасыз ауылнайлар бейнесі де көрінбей қалмайды. Жазушы оларды ашық алаңға шығарайын десе, заманнан аса алмағаны да байқалмай қалмайды. Олар турасында сөз арасыңда, "реті келгенде" айтып қалғандарының өзінен ауыл белсенділерінің жазушының ызасын келтіретін, тап басып айтылған сипаттары білінбей қалмайды.

Ауылда болып жатқан өзгерістер Мырқымбайды айналып өтпейді, оның мінезінен де, түснігінен де көрініс табады.

Мынандай қызық штрихқа назар аударайықшы. Еңбекті бейнет деп қана ұғатын жалқау кедейдің ескі әдетіне бағып, Мырқымбай көктемгі егіс науқанына селт ете қоймайды, жаңадан қосылған жас келіншегін айналсоқтап, үйінде қалады да, жер жыртуға әкесі кетеді. Соқаға көк шолақ ат пен көк сиырды парлап жеккен олақ та күйгелек шал үйреншікті бай-байына басып:

Айт!.. Боразда!.. Бауыздалғыр көк шолақ.

Өй! Мырқымбай... Жүгендемей, ноқталап...

Өк!.. өк.. өк.. ек!.. Арам қатқыр көк сиыр...

Әй, құдай-ай, көрсеттің-ау көрімді!..

Бүгін үйде жататұғын екенмін,

Мырқымбай мен жіберіп-ақ келінді! — дейді ісінің берекесі болмай.

Алайда ауылды үйіріп, өз арнасына тартып әкетіп бара жатқан өзгеріс-жаңалыктар Мырқымбайдың ойы мен бойын билеп, жаңа іс-әрекеттерге бастайды. Шаруаға қолайлы басқа бір өңірге отбасымен бет алған Мырқымбай мынау:

Майлаусыз сықырлаған ағаш арба,

Көк шолақ мықшыңдайды тартып зорға.

Шаңырағын таңып алып жүк үстіне,

Мырқымбай көсемсініп барады алда.

Өмірден өз орнын тауьш, тұрмыс-тіршілігі оңданып, біраз жұртқа үлгі де болатын қасиет тапқан кейіпкері Мырқымбаймен ақын:

Жидың білем қоңыңды,

Көрдің бе енді жолыңды;

Ілгері көшке жетейік,

Бер, Мырқымбай, қолыңды! — деп көңілді қоштасады.

Мұнда ақынның тап болған бейтаныс өмір соқпағымен талап талқыдан өтіп, бір белеңге көтерілген ауылдың болашағына деген үміті, тілегі бар.

2. Шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. Б.Майлиннің өмірі мен шығармашылығына шолу жасау

3. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларды кедеймен бірге өмір сүріп, кедей деп шырылдаған ақын Бейімбет Майлин шығармашылығымен таныстыру. Өлеңдерінің басты тақырыбы кедей өмірі, тұрмысы, хал-ахуалы екендігі туралы айту. Өлеңдерін жаттау, мән- мағынасын түсіну. Әңгімелерінің ащы шындыққа құрылғандығын байқау.
  
• 
  Тәрбиелік: 1930-жылдардағы Қазақстандағы тарихи өзгерістерге баға беру арқылы адамдардың алакөздігін, бірін-бірі күндеу, көре алмаушылық қасиеттерін әшкерелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (Қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. «Күй», «Күйші» поэмаларын сұрау

Мәселен, «Сексен сом» атты әңгімеде бас кейіпкердің кедей екені айтылмайды, көрсетіледі. «Егеубай ертеңгі шайын ішіп тысқа шықты. Жапырайған қорасының құлап жатқан бұрышы көзіне шалынды. Темір күрегін алып, құлаған шомды үйе бастады. Албарда тұрған көк шолақ ат, күректің тықырымен Егеубайды танып, жем іздеп оқыранып қойды». Осылар жай сөз емес, жанды сурет. Егеубай тысқа шығып еді, көргені— жапырая құлаған қора, мал дегенде көзге ілінгені — жалғыз ат, үйге кірсе — қатыны Егеубайдың тозған киімін жамап отыр, естігені қатынының «Осы үйде бүтін бір түйір шай жоқ» деген сөзі. Оқырманға осы түйсіндіруден артық қандай түсіндіру керек?

Үй басына сексен сомнан салық салып, жинауға келгендердің ел ішіндегі пұшайман халі Егеубаймен екі арада болған мына диалогтан ап-анық

аңғарылады.

«Қане, отағасы, ақша шығарыңыз»,— деді қара бұжыр.

Ойбай шырағым, ақша жоқ!

• 
  Ақша жоқ деген не сұмдық! Біз ондайды есітпейміз!
  
• 
  Не көрмеген көктұқыл дейсің, жалтаруын қарашы,— деп, жолдасы
  

• 
  Отағасы, ақша тап!
  

«Егеубайдың қатыны екі көзді жаспен бұлап тұр еді:

—Кұдай-ау, енді қайда барып күн көреміз?!»

Жоқ, күн көреді. Кедейді тағдыр ылғи зарлата бермейді. Заман жаңарады, адам өзгереді. Ауылдағы ескі мен жаңаның арасындағы күрес толассыз.

Әділдік пен жауыздық әрқашан айқаста. Бірак әйтеуір ақиқат біреу: жамандықты жақсылық, жауыздықты әділдік жеңеді. Осы диалектика әр әңгіменің динамикасына көшкен. Майлин мұрасынан мирас боп ауысар тағы бір өнеге — суреткердің осы шеберлігі.

11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларды ХХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы әдебиет өкілдерімен таныстыру. Осы кезең әдебиетіне шолу жасау, қай бағытта шығармалар жазды, тақырыптары қандай болды, халық тұрмысын көрсететін шығармалармен танысып, талдау. Халық жанашырларымен танысу. Соғыс тақырыбына қалам тартқан ақын- жазушылармен танысу, шығармаларын оқу, жаттау, түсініп, мазмұндап беру.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. «Ыбыраймыз», «Мырқымбай», «Күлпаш», «Даудыңбасы Дайрабайдың көк сиыры» әңгімелерін сұрау

Бұл жағдайлар қазақ әдебиеті үшін дәуірдің қайшылықты күйде басталғанын көрсетеді. Бірінші импералистік соғыстың, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің, үш бірдей төңкерістің (1905, 1917 ақпан, 1917 қазан), азамат соғысының ауыртпашылығын Ресейдің отары болып бірге көрген қазақ халқының көңіл күйі де жұбанарлық емес-ті. Мұны бәрі қаламгерлерден жаңаша көзқарасты, ізденісті талап етті. Елдің келешегі туралы ойлану, ел басындағы қиындықты бірге сезіну ақын-жазушылардың қай-қайсысын болса да тебірентпей қалған жоқ. Олардың шындықты тануы да, болашақты болжауы да әрқилы болды. Қазақ халқының келешегі орыстың төңкерісшіл қоғамымен, большевиктер партиясымен бірге деп ұққан жазушылар (С.Сейфуллин және т.б) «жаңа заман, теңдік заманы туды» деп жырлады. Оның шараларын мақұлдап, кедейлердің теңдік алуын, әйелдердің құқын қорғау, бұрынғы ел билеушілер мен биліктен құлаған тап өкілдерінің құқын шектеу туралы өлеңдер жазды. Екінші топ большевиктер саясатынан сескенді. Әуелгі кезднгі зорлық пен күштеудің, төңкерістің ескіні қирата келген «жаңалығының», соның нәтижесінде халықтың басына түскен ауыртпалықтың зардаптары оларда жаңа өкімет саясатынан туңілу туғызды. Олар (М.Жұмабаев,т.б.) сол тұстағы тіршіліктің азабын тартқан елдің мұң-зарын, аштық пен жоқшылықтың көріністерінжырға қосты. Ж.Аймауытов, М.Әуезов, М.Жұмабаев шығармаларында заманның күрделі, қайшылықты шындығы, соны бастан кешкен адамның сезім күйі, тағдыры, адам басына түскен заман салмағы көркем суретке түсті. Алайда жалпы әдеби қозғалыста жаңа саяси жағдайға бейімделу, көркем туындыларда адамның әлеуметтік қызметін, жаңа қоғам құруға дайындығын бейнелеуге ұмтылыс танылды. Көп жағдацда адам бойындағы психологиялық өзгерістерді тереңдеп көрсете алмаса да, заман тенденциясын ұғыну бойкөрсетті.

ХІХ ғ. ккінші жартысындағы қазақтың демркраттық бағыттағы классикалық әдебиеті адамды ашуда, оның рухани тіршілігін танудажаңа бастама жасағаны мәлім. ХХғ. бас кезінде А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, т.б оны толықтырып, азаттық жолындағы күреске ұластырды. Жаңа әдебиетке ұлттық әдебиеттің осы дәстүрлері де әсер етті. Олар азаттық үшін күрес идеясын еңбекші бұқараның қанаудан құтылып, қанаушыларын биліктен құлатумен байланыстырды. Жазу өнерінде қарапайым адам мен оның тіршілік-өрекеті, жаңа өмірді біртіндеп тануы, оянуы реалистік тұрғыда суреттеле бастады. Сонымен бірге жаңалықтың тегеурінді күшін мадақтау, ескіні қиратып, жаңаны жасау ұраны көркемдік әдіс,стиль есебінде көзге түсті. Кейін бұл екеуі құралып, «социалистік реализм» деген шығамашылық өдіске айналды. Осы негізде туған туындылар жаңа өмірді бекітуге қызмет етті. Бұрынғы реализм адам мен тарихтың байланысынан тыс жағдайларды, тарих алдындағы адамның әлсіздігін, дәрменсіздігін бетке ұстаса, социалистік реализм адамды тарихты өзгертуші, жасаушы күші ретінде биікке көтереді. Өемдік, идеал дегендер, сонымен байланысты қаралды. Жазушының бейтарап емес, өмірге белсенді араласуы жаңа заман саясаты үшін де қажет еді.

Мәдени мұраға сүйену, одан үйрену мектебін тапшыл әдебиет бірден мойындаған жоқ. Алғашқы жылдары ескіні қирату туралы әңгіме көп болды да, біраз зиянды қозғалыстарға жол берілді. Дұрыстық жолы кейін келді. Дегенмен мәдени мұраны таптық тұрғыдан талдау, бағалау саясаты оны толық пайдаға жаратуға мүмкіндік бермеді. Тек еліміздің егемендік алуы (1991) ғана қазақ халқының көне мәдениетінің кең танып-түсінуге жол ашты романының қалыптасып, есейгенін танытатын шығармалардан (Б.Майлин «Азамат Азаматыч», С.Мұқанов «Жұмбақ жалау» кейін «Ботагөз» болып өзгертілген, І.Жансүгіров «Жолдастар», М.Дәулетбаев «Қызыл жар», С.Ерубаев «Менің құрдастарым», Ғ.Сланов «Доң асқан», т.б.) қазақ елі өткен ұзақ жолдың шындығын тарихи-философиялық толғау арқылы ашқан поэмалардан (Жансүгіров «Күйші», «Құлагер», Қ.Бекхожин «Ақсақ құлан», И.Байзақов «Ақбөпе»), көркем лириканы дамытуға деген бетбұрыстан (Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов), үлкен драманың үлгілерінен (М.Әуезов «Түнгі сарын», «Абай», Б.Майлин «Майдан», «Талтаңбайдың тәртібі», Ғ.Мүсірепов «Қозы Көрпеш –Баян сұлу», «Ақан сері –Ақтоқты») көрінеді. Бұл жылдары қазақ қаламгерлерінің қатарын толықтырған таланттар ішінде Д.Әбілев, Ө.Сәрсенбаев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин, С.Ерубаев, М.Хакімжанова, Ә.Өбішов, Ж.Саин, Ш.Хұсайынов, т.б. бар еді.

2. Осы кезең шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. Ж.Жабаевтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларды ХХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы әдебиет өкілдерімен таныстыру. Осы кезең әдебиетіне шолу жасау, қай бағытта шығармалар жазды, тақырыптары қандай болды, халық тұрмысын көрсететін шығармалармен танысып, талдау. Халық жанашырларымен танысу. Соғыс тақырыбына қалам тартқан ақын- жазушылармен танысу, шығармаларын оқу, жаттау, түсініп, мазмұндап беру.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Ілияс Жансүгіровтың еңбектері

Құйрығы бұйрығының тіпті зілді. ,

«Отыз бір - он тоғызды алад» деген

Суық хабар халықты бұлқындырды.

Жылады сорлы халық, малын айтып,

«Кеткен соң қолдан шығып, келмес қайтып», -

Дейді де еңірейді, егіледі,

Қайғының күні-түні күйін тартып.

«Верныйдың» қадам баспай қаласына,

Кемпір, шал жылап жатыр баласына.

Ешбір ем табылмады іздесе де

Халықтың жүректегі жарасына.

Пристав келіп қалды бала сұрап,

Ел жатыр бермейміз деп қойдай шулап.

«Қырсаң да баламызды бермейміз» деп,

Тайсалмай әке-шеше жатыр сұлап.

Пристав ашуланды «аламыз» деп,

Жігіттер тұр: «Бармаймыз, қаламыз, - деп. -

Егер де бұл түріңді өзгертпесең,

Басыңа бір ойранды саламыз!» - деп.

Ел-ел боп жиылды кеп әрбір сайға,

Ал әлеумет, қараңдар мына жайға.

Сеңдей болып соғылып толқындады,

Бір сая бола ма деп шыбын жанға.

Жиылды бозбалалар бір кезеңге,

Қарғалы деген тасқын бір өзенге.

Пристав кетті: «Еріксіз аламын, - деп, -

Көресің бұл істі! - деп, - кезегінде!».

Бәрін де ол пристав жаттап алды,

Басшыларын қағазға хаттап алды.

Аттандырып бұл елге солдаттарын,

Басты-басты кісіні саптап алды.

Күн ыстық, қайнап тұрған сарша тамыз,

Жанында қан, малында қалмаңыз.

Оразаның күні еді сол уақытта,

Бұл күнде оразаны не қыламыз!

Суында Қарғалының ауыз ашты,

Бір пәлекет халыққа душарласты.

Басшылары кеткен соң, тағат алмай,

Жиылған жұрт дағдарып, жанталасты.

Келді де, алып кетті жақсыны айдап,

Барады боздақтардың көзі жайнап.

Күн ыстық, қайнап тұрған сарша тамыз,

Жөнелді абақтыға соры қайнап.

Жақсыдан жақсы қоймай, алды санап,

Қамалды абақтыға қырғыз, қазақ.

Білмеді не болғанын сырттағы ел,

Қамалғандар тірідей тартты азап.

Шулайды абақтыға қамалған көп,

Сырттағы жұр: «Біз енді қайтеміз?» - деп,

Губернатор жандарал жауапқа алды:

«Жайлауда ту көтеріп шапқан кім?» - деп.

Ешқайсысы айтпаған соң, айғай сап кеп,

Өзі айтты жандаралдың «Бекболат!» деп.

Бекболат бола қалса ту көтерген,

Бұйрық қылды: «Дараға асып, тарт!» деп.

2. Осы кезең шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. Ж.Жабаевтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларды ХХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы әдебиет өкілдерімен таныстыру. Осы кезең әдебиетіне шолу жасау, қай бағытта шығармалар жазды, тақырыптары қандай болды, халық тұрмысын көрсететін шығармалармен танысып, талдау. Халық жанашырларымен танысу. Соғыс тақырыбына қалам тартқан ақын- жазушылармен танысу, шығармаларын оқу, жаттау, түсініп, мазмұндап беру.
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге, өзгеге қамқор бола білуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: шығармаға жан –жақты талдау жасау арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту, дамыту, дүниетанымдарын кеңейту, қорытынды жасай білу, өз ойларын еркін, дұрыс жеткізе білуге дамыту.
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Ілияс Жансүгіровтың еңбектері

2. Осы кезең шығармаларымен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. Ж.Жабаевтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Өлеңдерін оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларға С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығынан мағлұмат беру, романның композициялық құрылымын меңгерте отырып, образдар жүйесіне назар аударту;
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: әдеби сөйлеу тілдерін дамытып, ой-өрістерін кеңейту, шығармашылыққа жетелеу, мәтінмен жұмыс түрлеріне жаттықтыру;
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Жамбыл Жабаев өлеңдері «Зілді бұйрық», «Ленинградтық өренім»

Табиғатынан талантты, ұғымтал Сәбит халық арасындағы хисса- дастандарды жаттап өседі. Ауыл молдасынан хат таниды.

Ол өз өмірбаянын Қазақстанның жарты ғасырлық тарихымен байналыстырып "Өмір мектебі" трилогиясында жазып кеткен қаламгер. Бұл шығармада өмірлік материалдар мол, деректі.

Ескі оқумен алысқа бара алмайтынын білген Сәбит 1922 жылы Орынбор рабфагына оқуға түсіп, білімі мен ақындық таланты ұштасып, оны 1926 жылы бітіріп шығады.

Бұл жылдары "Сұлушаш" поэмасын жазады. Бұл поэма бұрынғы халық әдебиеті дәстүрі негізінде жазылған, жас ақынның талантын жарқырата көрсеткен шығарма болды.

1926-1928 жылдары "Еңбекші қазақ" газетінде, баспа орындарында қызмет істейді. Мұнан кейін Ленинград университетінде оқып, кейін Мәскеудегі қызыл профессура институтын бітіреді.

1935 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінің редакторы, 1937 жылы Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы қызметін атқарады. 1947- 1963 жылдары Жоғары Кеңестің депутаты болады.

Бала, жігіттік шағында айтыс ақыны ретінде танылған Сәбит алғашқы қадамын өлең жазудан бастайды. Ол көптеген тақырыпта өлеңдер, поэмалар жазады.

Прозадағы тырнақалды романы "Адасқандар" ("Мөлдір махаббат") 1929 жылы басылып шығады. Қазақтың тұңғыш романы деп бағаланған бұл шығармадағы негізгі оқиғалар, кейіпкерлер өмірден алынған. Ескі заман күйреп, жаңа заман орнаған аласапыран кезеңдегі жастар, махаббат тағдыры роман сюжетіне өзек болған. Жазушының "Ботагөз" романы - тарихи шындыққа суарылып жазылған шығарма. Романдағы басты кейіпкер Ботагөздің тарихи кезеңнің талай қиын- қыстау кезеңдерінен өтіп, саналы күрескер, білікті қайраткер болып қалыптасуы нанымды бейнеленген.

С.Мұқанов "Сырдария" романында Қызылорда күрішшілерінің, еңбек адамдарының, еңбек сүйгіш жастардың жарқын бейнесін жасады. "Аққан жұлдыз" романының екі кітабы - атақты ғалым Ш.Уалиханов туралы көптеген зерттеу, маңызды еңбектерге, фактілерге негізделіп, Шоқан болған жерлерге саяхаттар жасау(нәтижесінде өмірге келген шығарма. Ол осы тақырыпта! "Ш.Уалиханов", "Қашқар қызы" деген пьесалар да жазды.

С.Мұқанов - қазақ әдебиеттану ғылымына, фольклористикаға, этнографияға зор үлес қосқан ғалым.

Көптеген өлең жинақтарының, дастан, роман, повестердің, очерк кітаптарының, пьесалардың, әдеби зерттеулердің авторы С. Мұқановтың шығармаларынан оның қаламгерлік жолының бел-белестері аңғарылады. «Октябрь өткелдері», «Сұлушаш», «Адасқандар», «Ботагөз», «Балуан Шолақ», «Сырдария», «Шоқан Уәлиханов», «Өмір мектебі». Жазушының осы аталған және басқа туындылары оқушы жұртшылыққа әйгілі.

Жазушының үлгі-тағылым тапқан өнер бұлағы – халықтың бай ауыз әдебиеті. Талай замандар бойында ұмытылмай, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен асыл қазынадан ол еркін сусындаған; ертеректен бастап көптеген тұрмыс-салт жырларын, қаһармандық және махаббаттық дастандарды жатқа білген. Соларды жұрттың сұрауымен, кейде мұқтаждық қысымымен көпшілік алдында ұзақ түндерде жыр етіп айтып та көрген. С.Мұқановтың бозбала жігіт кезінде жазбаша айтыстарға да қатысқаны оның мемуарлық кітаптарынан мәлім. Сонымен, ол шығармашылық табалдырығын аттар алдында халықтың телегей теңіз дария өлеңінен, көркемдеп ойлау мектебінен өшпес өнеге көрген.

Шығыс әдебиетінің қзақшаланып, кітап жүзіне шыққан дастан, хикаяларымен де С.Мұқанов ерте танысқан. Олардың тақырыптық, идеялық бағыты әр алуан еді. Болашақ суреткер діни негізге, тарихи аңыздарға құрылған туындыларды да қатар оқиды, кейбіреулерін жаттап та алады. Кейінірек орыс, Батыс, Еуропа, жер жүзі әдебиетінің айдынында құлаш ұрады.

Ол өзінің шығармашылық сапарының әрбір кезеңінде қоғамдық, идеялық мәні бар мәселелерге тоқталып, кеңестік идеологияның жеңуіне шығармаларымен көмектесуді көздеген. Оның 20-жылдың бас кезінде жазған «Бостандық» атты өлеңі көп өлеңнің бірі емес, нағыз кезеңіне сай туған саяси шақыру, белсенді үгіт, анық насихат еді. Кешегі жалшының кеңес өкіметі тұсында теңдікке қолы жеткені туралы ол «Батырақ» дастанын жазады. Жаңа заманда азаттық алып, бұрынғы билеушілерден кек қайтарған, жұртшылыққа ұйытқы болуға жараған Қозыбақтар тұлғасы осылай туған. Енді бірде ол қазақ адамы революциялық қозғалысқа үлес қосқанын («Октябрь өткелдері») көрсетеді.

Ауылды кеңестендіру, байлардың жерін, мал-мүлкін кәмпескелеу, әйел теңдігі үшін үгіт, ескі идеологияны таратушылармен күрес, туындап жатқан жаңалықтарды насихаттау, елді оқуға, өнерге шақыру, халықтар достығын, еңбекшілердің халықаралық ынтымағын мадақтау, Отан қорғауға үндеу, еңбекте, ғылымда ерлік жасағандарды мақтаныш ету сияқты сан түрлі тақырып – оның әр жанрдағы шығармаларында көрініс береді. Бүкіл кеңес әдебиеті кезінде үн қосқан елеулі оқиғалардың бірде-бірінен С.Мұқанов сырт қалмаған деп батыл айтуға болады. Осының бәрі оның «жалғанда табынатын жалғыз тәңір - табына» деген адал перзенттік борышын терең сезінгендіктен, өмірдің алдыңғы шебінде жүріп, өзгелерге жігерлі, жалынды сөз айтып, үлгі көрсету ниетінен туған.

Артына көркем шығармалар, терең зерттеулер қалдырған жазушының өмір жолы да ғибратты. Бұл халықпен бірге тыныстаған. Оның қуанышымен қуанып, қайғысымен қайғырған суреткер ғана шыншыл, мәнді шығармалар бере алады дейтін қағиданың ақиқаттығын дәлелдейді. 

11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Әңгімелерімен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Шығармаларын оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: оқушыларға С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығынан мағлұмат беру, романның композициялық құрылымын меңгерте отырып, образдар жүйесіне назар аударту;
  
• 
  Тәрбиелік: қазақтың ақын- жазушыларын біліп, құрметтеуге, отансүйгіштікке, елін, жерін қадірлеуге тәрбиелеу.
  
• 
  Дамыту: әдеби сөйлеу тілдерін дамытып, ой-өрістерін кеңейту, шығармашылыққа жетелеу, мәтінмен жұмыс түрлеріне жаттықтыру;
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

1. ХХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы әдебиет (қысқаша шолу).

2. Жамбыл Жабаев өлеңдері «Зілді бұйрық», «Ленинградтық өренім»

3. Бейімбет Майлин туралы айтып беріңдер.

С.Мұқановтың «Ботагөз» романы тек қазақтың ғана емес, дүние жүзі халықтарының рухани қазынасына айналған, мәңгілікке кеткен мұра. Бұл шығармасы арқылы жазушы өз халқының биік мәдениетін, кең пейілін, озық дәстүрін, үздік парасатын, ерекше жаралған ұл-қыздарын әлем халықтарына паш етті.

С.Мұқанов әр шығармасында қазақ халқының тарихындағы елеулі өзгерістерді кеңінен көрсете білген жазушы. Осындай шығармаларының бірі – дауылды тарихи оқиғалардың Қазақстан өміріне тигізген ықпалын, адамдар тағдырына олардың енгізген өзгерістерін шеберлікпен көрсеткен «Ботагөз» романы болатын.