Қазақ тілі мен әдебиеті орыс

4

5

ақтаңдақ  күйінде  қалып  келді.  Тек  еліміздің  тәуелсіздік  алуы 

жағдайында  ғана  бұл  мәселені  ашық  әңгімелеуге  мүмкіндік 

туды.  Абайдың  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеу, 

тағылым  алу,  бүгінгі  күннің  тұрғысынан  баға  беру,  тану  ісі, 

үрдісі  жалғасып  келеді.  Мұның  бәрі  абайтану  ілімінің  өсіп-

өркендеуіне  өзіндік  үлес  болып  қосылатыны  сөзсіз  құбылыс. 

Мектептегі « Абайтану» курсында Абай Құнанбайұлының:

• 

Қазақ әдебиетінің көшбасшысы ретіндегі құбылыстық 

сипатын;

• 

Ақындық  әлемін,  өлең  өнеріндегі  қайталанбас 

өзгешелігі мен шеберлігін;

• 

Шығыс  пен  Еуропа,  орыс  әдебиеті  классиктерінің 

туындыларымен  жете  танысуын  және  оның  шығармашылық, 

ақындық  өнеріне  игі  ықпалын  тигізіп,  поэзия  мен  қарасөз 

жанрында теңдессіз дүние тудырғанын;

• 

Абай  әдеби  мұрасының,  аудармалар  арқылы  дүние 

жүзіне таралуын;

• 

Абай шығармашылығының қазіргі әдебиетке ықпалын;

• 

Кемеңгер,  ойшыл  Абай  Құнанбайұлы  «Қазақтың  бас 

ақыны» екенін танытуға бағытталған оқыту қолға алынған.

Абайдың  осылай  нағыз  кемеңгерлік  деңгейдегі  еңбегінің 

мазмұнын  ашып,  сырына  қанығу  үшін  ақынның  өмір  сүрген 

заманын, сол кездегі қазақ тілінің орнын, ақын өмірін, заманына 

деген көзқарасын, ақын мәртебесін зерттер сабақтар өткізіліп 

тұрады. Әрине, орыс мектебінде Абайды тану қазақ мектебіндей 

жүре  алмайды.  Оған  себеп,  тіл  мәселесі.  Әзірше  көптеген 

оқушылардың  Абайды  қазақ  тілінде  толық,  көңілдегідей 

тануға  жағдайы  жетпейді.  Бірақ  та  бұл  жағдай  «Абайтану» 

курсының  мақсаттары  мен  міндеттерін  өзгертпейді.  Бұл  курс 

алдындағы  ең  басты  міндет:  қазақ  сөз  өнеріндегі  Абайдың 

орны мен ақындық болмысын тану, Абай шығармаларын оқып-

білудің өзектілігін, ақын өмірінен, туындыларымен таныстыра 

отырып  оқушылардың  ұлттық  танымын  қалыптастыру,  ақын 

идеяларын күнделікті тұрмыста басшылыққа алуға тәрбиелеу. 

Біздің мектепте «Абайтану» курсы 5-сынып және 9-10-сынып 

оқушыларына арналған. Курсқа 9 «А» сыныбынан – 10 адам, 

10  «А»  сыныбынан  –  10  адам  қатысады.  Сабақ  жұмасына  1 

рет  өтеді.  Оқушылар  бұл  сабақтарға  қызыға  қатысады.  Абай 

туралы  әр  түрлі    материалдармен  танысып  отырамыз.  Бұл 

курсты оқытуда күтілетін нәтиже:

а)  Оқушылар  Абай  өмірімен  және  шығырмашылығымен 

танысады.

ә)  Ақынның  өнер  жолы,  туып  –  өскен  ортасы  мен  әдеби 

мектебімен,  қарасөздері  мен  өлеңдерімен,  аудармалары  мен 

поэмаларымен танысады.

б) Абайды насихаттауға, оның өмірі мен шығармашылығы 

туралы айтып бере алуға талпынады. 

в)  Абай  шығармаларын  таныту  арқылы  елжанды, 

халқымыздың әдебиетін, өнерін, мәдениетін, тілін білетін дара 

тұлға қалыптастыру негізделеді.

г) Оқушылардың «Абайтану» курсында дайындық деңгейіне 

қойылатын  талаптарды  білу,  орындау  оқушылардың    Абай 

туралы білімін тереңдетуге көмектеседі. 

Орыс  тілді  мектептердегі  қазақ  тілі  мен  әдебиеті                                  

сабақтарында  Абай  шығармаларын  талдап  оқуға  арналған 

сағаттар  саны  аз.Сондықтан  Абай  шығармаларын  тереңірек 

оқып-білу  мақсатында  5-сынып  бағдарламасына  1сағат 

«Абайтану» курсы енгізілді. 

Абайтану  ілімі  дәл  қазіргі  заманда  еліміз  рухани  білім 

іздеп,  сусап  тұрған  кезде  аса  қажет.  Абай  шығармалары- 

таптырмайтын тәрбие құралы.

Ұлы  ақын  жан-жақты,  кемел  тәрбиелі  адам  ғана  «толық 

адам» санатына қосылады деп санағаны белгілі. Ал кемелдікке 

жетудің  тура  жолы  –адам  бойында  имандылық  қасиеттерінің 

туындауынан  басталады.  Тәрбиенің  қалған  түрлері- 

адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, дене тәрбиесі –бәрі де осындай 

имандылыққа ден қойған жастың бойына тез үйіріледі.

Абайды  осынау  саладағы  идеяларының  ең  мол  көрініс 

тапқан жері- әйгілі өлеңдері мен қара сөздері. Ондағы нақыл 

сөздерді бүгінгі ғылым мен білім деңгейінен қарасақ, Абай ұлы 

ойшыл, педагог, психолог, көріпкел екендігіне көзіміз жетеді.

Сондықтан арнайы курстың негізгі мақсаты – оқушыларды 

Абай  шығармалары  арқылы  сөз  маржанын  тануға  үйрету, 

сөз  өнерін  сүюді,  ұғынуды  олардың  санасына  дарыту.    Абай 

–  халқымыздың  ұлы  ұстазы,  тәлімгер  педагогы.  Оның

            

6

7

Ғ.ШӘРІПЖАНОВА,

Алматы энергетика және байланыс

университетінің доценті, ф.ғ.к.

- ЛЫҚ, -ЛІК ҚОСЫМШАСЫ

 

Қазақ  тілінде  қос  қызметті  деп  аталып  жүрген 

қосымшалар  қатарына  –лық,  -лік  қосымшасы  да 

жатады.  Қазақ  тілі  оқулықтарында  бұл  қосымша  зат 

есім  мен  сын  есім  тудырушы  қосымшалар  қатарында 

қарастырылады.  Ғалымдардың  бір  тобы  бұл 

қосымшаны зат есім құрамында қараса, енді бір тобы 

сын есім тудырушы жұрнақ деп көрсетеді. Үшінші бір 

тобы оны екі сөз табының да құрамында қарастырады. 

Ғалымдардың –лық, -лік қосымшасы туралы пікірлерін 

саралай келе, біз оның зат есім құрамында қарастырылуы 

жиі кездесетінін анықтадық.

 

Сонымен қатар бұл қосымша зат есім мен сын 

есімнің  құрамында  ғана  көрсетіліп  қойған  жоқ,  оның 

форма  тудырушы  қызмет  атқаратын  ерекшеліктері 

де  ғалымдар  еңбектерінде  сөз  болады.  Түркологияда 

біраз  ғалымдар  осы  тұлғаның  екі  қызметін,  яғни,  сөз 

тудырушы  және  форма  тудырушы  қызметін  танып, 

екі функциялы аффикс ретінде қарастырған. Айталық, 

татар  ғалымы  В.Н.Насилов  оны  аралық  тұлға  ретінде 

«аффиксы  включения»  деп  аталатын  қосымшалар 

құрамында 

көрсетсе, 

Ф.А.Ганиев 

«жартылай 

функционалды», М.А.Хабичев «синкретті аффикс» деп 

көрсетеді. 

 

М.А.Хабичев  бұл  тұлғаны  «синкретті»  деп 

атауына  байланысты  мынадай  уәж  айтады:  «К 

синкретическим  продуктивным  аффиксам  относится 

аффикс –лыкь. Параллельное употребление в карачаево-

өлеңдері мен қара сөздерінің ең басты кейіпкерлері –Адам, 

басты мақсаты- адам тәрбиесі. Абайдың  «адам бол», «адал 

бол» деген өсиеттері жас буын тәрбиесіндегі «адамды таны», 

«өзіңді  өзің  таны»  деген  ұсыныстарымен  үндес  келетініне 

назар  аударту,  ізденімпаздыққа,  ұлтжандылыққа  тәрбиелеу, 

жеке тұлғаны қалыптастыруға ұмтылу.

Бұл  курс  бағдарламасында  ақынның  ғылым,  білім, 

өнер  туралы  шығармалары;  еңбек  туралы  айтылған 

сөздері;  адам,  оның  қасиеттері,  қабілеті,  ақылы,  мінез 

құлқы,  іс-әрекеті,  жүріс-тұрысы,  әлеуметтік  жағдайы;-

табиғат  лирикасы  оқытылады.  Оқушылар  әр  сабаққа 

өздігінен дайындалады:оқушы қабілеті бойынша деңгейлік 

тапсырмалар  беріледі.  Бір  оқушы  Абай  өмірі  туралы 

мәлімет жинаса, екіншісі ойтолғау жазады,ал келесі оқушы 

презентация  дайындайды.  «Жидебайға  саяхат»,  «Абайдың 

Семейі»,  “Бөрілі”,  т.б.  презентациялар,  жазылған  реферат, 

ізделінген  мәлімет,  жиналған  материалдар,  қолданылған 

әдебиет  оқушы жадында, мұғалім қорында қалады. 

  Тіл  үйрену  қабілеті  төмен  оқушылардың  өзі  де 

компьютермен  берілген  тапсырмаларды  орындау  арқылы 

сөйлеуге,  ойын  жеткізуге  тырысады.  Әр  ұстаз  Абайдың 

өмірі  мен  шығармашылығын  оқыту  арқылы  оқушыларда 

ұлттық  сана-сезім,  ұлттық  психология  қалыптастырады 

деп жоғарыда атап өттік. Ендеше, Абай шығармаларын тек 

оқып, әсерлену үшін ғана емес, күнделікті өмірде пайдалану  

ауадай  қажет.  Яғни,  Абай  шығармаларын  іс-жүзінде 

пайдалануға, санаға сіңіруге, тәрбиелік мақсатта қолдануға 

әбден  болады.«Ұлы  Абайдың  шығармашылық  мұрасы  — 

халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани 

қазынасы.  Маңызын  жоймау  былай  тұрсын,  заман  өзгеріп, 

қоғамдық  санада  күрт  сапырылыстар  пайда  болған  сайын 

бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып, 

қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз 

жеткізді.

                                   

Әдебиет:

1 Қирабаев С.С. «Абайтану ғылымының бел-белестері»; 

2 Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - А., «Атамұра» баспасы, 2011;

3.  Мырзахметов  М.  «Мұхтар  Әуезов  және  абайтану  проблемалары» 

-А., 1989. 

 4 Абайтану тарихы, -А., 1994.