301
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін арттырудың бағыттары
Мауленова А.С.
Абылай хан атындағығы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері
университеті, Алматы қ.
E-mail:
maral.71@bk.ru
Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті ұлттық шаруашылық пен
жекелеген экономикалык субъектілердің бәсекелес қабілетін қалыптастыру және қолдау
болып табылады. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің
ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан әрі жақсарту мақсатында
жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің
сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Бәсекеге қабілеттілік – өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық параметрлерін
ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция мен инновациялық
басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:
жаһандық бәсекеге қабілеттілік» 2017 жылғы Жолдауында елдің жаһандық бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделін құру қажет
екендігін алға қойып отыр және ұлттықэкономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға
көп көңіл бөлініпотыр.Жолдаудың маңызды міндеттер қатарында экономиканы шикізат
бағытынан өндіріске бұру, кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болыптұр
[1].
Бәсекеге қабілеттілік әртүрлі деңгейлерде қарастырылады, яғни, өнімнің,
фирманың бәсекеге қабілеттілігі немесе кәсіпорынның, саланың, экономиканың және
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі отандық экономика да ғана емес әлемдік
экономикада да кеңінен зерттелуді қажет ететін мәселе болып табылады. Кәсіпорынның
бәсеке қабілеттілігі – бәсекелестермен салыстырғанда бағалық және бағалық емес
сипаттары бойынша тауарлары тұтынушыларға ұнамды, дер кезінде жоспарлап, дайындап
өткізуге нақты мүмкіндігі бар кәсіпорын.
Кәспорынның бәсекеге қабілеттілігі бәсекелік нарық жағдайындағы меншікті
және қаржылық ресурстарды тиімді басқару мүмкіндігі. Кәспорынның бәсекеге
қабілеттілігі оның нарықтық бәсеке жағдайларына бейімделу мүмкіндігі мен серпінін
сипаттайды.
Кәсіпорының нарықтағы ұстанымын талдау кезінде оның күшті және әлсіз
жақтарын ғана емес, сонымен қатар әсер ететін нақты факторларын анықтау керек.
Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігіне мынадай бірқатар факторлар әсер етеді: кәсіпорын
өнімдерінің сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге қабілет тілігі; өндірілетін өнімдердің
түрлері; нарықтың сиымдылығы; нарыққа кіру жеңілдігі; осы нарықта жұмыс істеп
жатқан кәсіпорындардың бәсекелік ұстанымдары; саланың бәсекеге қабілеттілігі;
аймақтың және елдің бәсеке қабілеттілігі.
Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі мәселесін толығырақ бағалау үшін оның
критерийлері (өлшемдері) мен көрсеткіштеріне баға беру керек. Критерийлердің келесі
түрлерінбөліпкөрсетуге болады.
Бірінші критерий – кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігі.Осы критерий
бойынша кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалау мынадай көрсеткіштер тобын
қарастырады:
−
өндірістік үрдістерді басқару тиімділігі;
−
өндірістік шығындардың үнемділігі;
−
негізгі еңбекті ұйымдастыру;
−
өнімдіөндіру; технологияның жетілгендігі.
302
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Кәсіпорынның бәсекеге қабелеттілігінің екінші критерийі– кәсіпорынның
қаржылық жағдайы, яғни:
−
мүліктік жағдайды бағалау;
−
кәсіпорынның өтімділік және қабілеттілік көрсеткіштері;
−
қаржы тұрақтылығы көрсеткіштері;
−
іскерлік белсенділік көрсеткіштері;
−
кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтиже көрсеткіштері.
Үшінші критерийіне тауар қозғалысы мен өткізуді ұйымдастырудың тиімділігі
жатады. Бұл критерий келесі көрсеткіштермен сипатталады:
−
дайын өнімнің жиналып қалу коэффициенті;
−
сату рентабельділігі; өндірістік қуаттарды жіктеу коэффициенті;
−
жарамдылықтың тиімділігі [3].
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін келесі факторлардың
жоғарылату жолдары қарастырылуы тиіс. Бұл факторлар өнімді зерттеуде өзіндік
сипаттары бойынша 4 топқа бөліп қарастырылады:
Бірінші топ – өнімнің сапасын арттыру шаралары немесе кәсіпорынның сапа
жүйесін жетілдіру.
Екінші топ өнімнің бағасын қалыптастыру немесе баға саясатын реттеу.
Үшінші топ өнімнің тартымдылығын арттыру немесе кәсіпорын маркетингті
жүйесін жетілдіру.
Төртінші топ – өнімнің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету немесе өндірісті
мемлекеттік қолдау.
Өндіріске инновациялық және ғылыми техникалық жетістіктерді енгізу, алдыңғы
қатарлы озық технологияларды пайдалану тек өнімнің сапалық қасиеттерінің жақсаруына
ғана емес, шикізат пен материалды үнемді пайдалануға, сонымен қатар оның баға
бәсекелесу жағдайындағы өтімділігін арттыруға да серпін береді [4].
Көптеген дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, бүгінде инновациялық
қызмет – әлемдегі көшбасшы елдердің мемлекеттік экономикалық саясатының басты
маңызды бағыты болып отыр. Осы мемлекеттердің барлығыда бәсекелестік
артықшылықтарға ие. Бәсекелік артықшылық – ол нарықта инновациялық дамудың
ұзақмерзімдік стратегиясын іске асыратын, тұтынушының талғамын қанағаттандыруға
бағытталған өндірістің болуы. Тұрақты және үздіксіз жаңалықтардың пайда болуымен
енгізілуі әрбір кәсіпорындағы, аймақтардағы, сонымен қатар, еліміздегі бәсекелік күресте
алға шығудың ең басты қозғаушы күші. Халықтың тұрмыстіршілігінің деңгейі көтеріліп
отыруы үшін жаңа өнімдер шығарумен және қайта өңдеумен, жаңа қызметтер ұсынумен,
сонымен бірге инновациялық технологиялар мен инновациялық базада өндірістік және
басқарушылық қызметтерді жүзеге асыру керек. Жаңалықтардың енгізілуі, инновация,
жаңа тауар өндіруде алынған ғылыми-техникалық жетістіктер, технология мен қызметтер
ел экономикасының дамуына және халықтың тұрмыс жағдайының жақсаруына өз үлесін
қосады. Инновация еңбек өнімділігінің артуына, жаңа өндірістік салалардың, қызметтер
мен жаңа жұмыс орындарының ашылуына, қызмет көрсету сапасының жоғарылауына
және әлемдік нарықта отандық тауарлардың бәсекелік қабілеттілігінің жоғарылауына
үлес қосады.
Бәсеке сипаттамалары және оларды анықтайтын факторларды шартты түрде
микродеңгейлі (өнімнің сапасы мен бағасын көрсететін), мезодеңгейлі (салалардың қолда
бар өндірістік қорларын тиімді қолданудың көрсеткіштерін жақсартатын) және
макродеңгейлі (шаруашылық жүйелердің жалпы қалпын, олардың балансын,
инвестициялық климатын, салық тәртібін, тариф кедендік саясатын және т.б. көрсетеді)
бо лып бөлінеді.
Келтірілген бәсеке сайыстың және бәсекелесу қабілетінің факторлары мен
сипаттамаларының субъектілерінің құрамы осы күрделі дәреженің элементтерінің
құрамын сипаттауға және олардың байланысын шығаруға мүмкіндік береді. Бұл оның
