-ТАРАУ. САЛЫҚТАРДЫ ЖИНАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

• 
  мемлекеттік бюджетке түсуге бекітілген табыстар көлемін жұмылдыру қабілеті төмен;
  
• 
  салық ауыртпашылығы барған сайын тар төлеушілер шеңберіне ғана шоғырлануда, соның нәтижесінде оларға шектен тыс салық ауыртпалығы түсуде;
  
• 
  салық жүйесі экономикалық өсуді төмендету және инвестициялық белсенділікті тежеу, салықтардан жалтаруға ынталандыру және капиталдың шет елдерге ағылу факторына айналды;
  
• 
  «көлеңкелі» экономика аумағының кеңеюі салық түсімдерінің көлемін төмендетеді;
  
• 
  салықтық механизмнің ынталандырушы және реттеуші әсерінің бәсеңдеуі кәсіпкерлердің ынтасын арттыруға, капитал қорлану көлемін арттыруға, капиталдың ашық түрде айналуына әкеледі;
  
• 
  экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан алып қарағанда заңдылықты бағалаудың болмауы және экспертизаның әлсіздігі, сондай-ақ салық жүйесінің тұрақтылығы және салық саясаытының тиімділігі;
  
• 
  мемлекеттік органдардың, салық қызметінің жұмыскерлерінің, салық полициясының және салық төлеушілердің хұқықтық және қаржылық жағынан қорғалмауы;
  
• 
  тиімді жұмыс істейтін салықтық әкімшілік ету жүйесінің болмауы;
  
• 
  салықтық хұқық негіздерінің жоқтығы, заңгерлік нормативтік-заңдылық базасының қарама-қайшылығы.
  

Баршаға мәлім, жанама салық деңгейінің жоғары болуы сұранысты тежейтін басты фактор, соған байланысты қосылған құн салығының шектен тыс ауыртпалығы қазақстандық экономиканың созылмалы құлдырауының негізгі себептерінің бірі болып табылады. Сондықтан бұл жерде жанама салықтардың үлесін біртіндеп төмендету қағидасын енгізу керек.

Кез-келген салық жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі-бұл тікелей және жанама салықтардың арақатынасы. 2000-2003жылдардағы жағдайды талдау тікелей салықтардың үлесін артқанын көрсетті, атап айтқанда шаруашылық субъектілердің төлейтін салықтарының үлесі өсті. Егер 2001 жылы бұл үлес 12,1%- ті құраса, 2002 жылдың соңында ол 30% мөлшерінде болды. Бұл заңды тұлғалардың әлеуметтік бейімділігінің артқанын көрсетеді. Жанама салықтың негізгі түрі қосылған құн салығы екенін ескерсек, салық ауыртпашылығының тұтынушыларға, яғни негізінен заңды тұлғаларға түсетіндігін аңғаруға болады. Жиынтық салықтық ауыртпашылықты есептеу бұл көрсеткіштің Қазақстандағы шамасының үлкен екендігін көрсетеді. Бақыланатын кәсіпорындардың тізімі салалар бойынша топтастырылады, салықтық түсімдердің салалар бойынша түсуін талдасақ, негізгі үлестің өндіріс саласына және электр энергиясын, газды, суды бөліп-тарату саласына келеді-54%, транспорт пен байланыс саласының үлесі—29,0%, өнеркәсіп-9,7%, мейманхана және мейрамхана бизнесінің үлесі -2,7% және басқа қызмет түрлерінің үлесі-3,4%.

Мысал ретінде Алматы қаласының өнеркәсіп саласындағы ірі екі кәсіпорынын қарастырайық. «Рахат» акционерлік қоғамы кондитерлік өнімдерді шығаратын ірі отандық кәсіпорын. Жарғылық қоры 600000мың теңгені құрайды, құрылтайшыларының құрамына жеке тұлғалар және жетекшілік ететін құрам кіреді, олардың үлесіне акциялардың 5%-і келеді.

Кәсіпорынның 2003 жылғы 9 айдағы қызметінің көрсеткіштері өндіріс көлемінің артқанын көрсетеді, соған байланысты бюджетке төлеген салықтық төлемдерінің де шамасы артқан.

Өнімді өткізу көрсеткіштерінің жоғарылауына қарамастан дебиторлық қарыздың көлемі ұлғайған: егер жылдың басында оның шамасы 300 044,0мың теңгені құрады, есептік кезең соңында ол 389 392,0мың теңгег жетті. Қол жеткен көрсеткіштер кәсіпорынның салықтық жүгіне әсер етпей қоймады. Өткен жылдың осы кезеңінде оның деңгейі 14,9%-ті құраса, есептік жылдың осындай кезеңінде ол 16,4%-ке жетті.

«Рахат» АҚ-ың көрсеткіштері наурыз айында елеулі ауытқуға ұшырайды, бұл айда кәсіпорында 1485 941,1 теңгенің өнімі өткізілсе, шілде айында тек 992 047 теңгенің өнімі өткізілген. Бұл жоғарыда көрсетліген бюджеттік ауыртпашылық коэффициентінің ауытқуымен түсіндіріледі, оның мөлшері 3,8%-тен 43,8%-ке дейін ауытқиды. Салықтарды төлеу тұрақтылығы бюджет алдындағы салықтық міндеттемелердің дер кезінде төленуісен түсіндіріледі.

Бұл деректерді төмендегі кестеден көруге болады.

Кесте 2.1.

«Рахат» акционерлік қоғамның 2002-2003 жылдардағы экономикалық көрсеткіштері

«Алматы Пауэр Консолидейтид» жабық акционерлік қоғамы жылу және электр энергиясын өндіру және бөліп-таратумен айналысады. Жарғылық қоры 2 600,0мың теңге мөлшерінде құрылды, шетелдік капитал үлесі-100%.

Кәсіпорында жұмы істейтіндер саны 7 182 адам. Кәсіпорынның өндірістік-экономикалық көрсеткіштері өндіріс көлемінің 191 151 мың теңгег артқанын көрсетеді. Өндіріс көлемінің артуы көрсетілтеін қызмет тарифтерінің оқтын-оқтын көтерілуімен түсіндіріледі. Ал өнім өткізу көлемінің артуы кәсіпорынды кассалық әдістен есептік әдіске көшуге жағдай жасады. Тұтынушылардың көбі компанияның көрсететін қызметіне ақны дер кезінде төлемейді, соның есебінен дебиторлық қарыз 5 408 765,0мың теңгеге жетті, олардың 1/3 бөлігі заңды тұлғаларға, 2/3 бөлігі жеке тұлғалар үлесіне тиеді.

Кәсіпорын 2003 жылы өткен жылғымен салыстырғанда бюджетке төлеген салықтық төлемдерiнiң шамасы 890,0 мың теңгеге артса да, бюджет алдында үлкен қарызы болған.

Кредиторлық қарыз деңгейi өткен жылғыға қарағанда 2 949 428,0 мың теңгеге өскен. Бюджеттiк ауыртпашылық көрсеткiшi өткен жылға қарағанда 3%-ке төмендеген.

Кесте 2.2.

“Алматы Пауэр Консолитейтед” ЖАҚ 2002-2003 жж.экономикалық көрсеткiштерi (мың теңге)

“Алматы Пауэр Консолитетйед” ЖАҚ бойынша бюджеттiк ауыртпалық коэффициентi өскен, бұл кәсiпорынның тамыз айында жүргiзген күзгi-қысқы кезеңдегi қарыздарды жинау шараларының нәтижелерiмен түсiндiрiледi.

Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келсек, салық органдарының тарапынан бюджетке салық түсiмдерiнiң дер кезiнде түсуiн бақылауды күшейту керек. Салық органдарының қызметкерлерiнiң жұмысын ынталандыру және ынталандыру механизмiн құру қажет.
2.2. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайындағы салықтық реттеу ерекшелiктерi
Жағымды ахуалды қалыптастыру ұлттық экономиканың әрекет етуiн оптимизациялау мәселесiн шешуде үлкен маңызы бар проблема. Өндiрiстiк потенциалдың өсуi, өндiрiлетiн өнiм көлемiн арттыру, оның сапасын жақсарту-экономикалық өсу үшiн қажеттi алғышарттар. Инвестициялар, өз кезегiнде, экономикалық қызметтiң әртүрлi сфераларындағы жағымды процестерге бастама беретiн элемент. Ресурстарды жеткiлiктi дәрежеде шоғырландырусыз өндiрiсiтiк процестердi жаңарту, экономика секторларының динамикалық дамуы үшiн алғышарт қалыптастыру мүмкiн емес. Сонымен, инвестиция экономикалық белсендiлiктi арттырудың мiндеттi шарты.

Қазақстан Республикасында инвестициялық қызмет деп инвестиция салу процесiмен байланысты кәсiпкерлiк қызмет түсiнiледi. Соңғысына табыс алу мақсатымен кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне салынатын барлық мүлiктiк және интеллектуалдық құндылық түрлерi жатады, соның iшiнде:

• 
  Қозғалмалы және қозғалмайтын мүлiк және мүлiктiк құқық, талап қою құқығы;
  
• 
  Акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа да формалары;
  
• 
  Кез-келген қызметтi жүзеге асыру құқығы;
  
• 
  Қазақстан Республикасы территориясында алынған және реинвестицияланған таза табыс.
  

Экономиканың созылмалы дағдарысы жағдайында отандық кәсiпорындардың инвестициялық қуатын күшейту мәселесi өткiр күн тәртiбiнде тұрған мiндет. Инвестиция экономикалық өсудiң қажеттi және мiндеттi алғышарты болып табылады. Олар жиынтық iшкi өнiм көлемiн арттырып қана қоймай, сонымен қатар мультипликативтiк әсер бередi. Дұрыс инвестициялық саясат экономикалық өркендеудiң маңызды құраушысы болып табылады.

90-шы жылдары Қазақстан Республикасында жиынтық өнiм өндiрiсi 40%-ке құлдырады, ал инвестиция көлемi 7 есеге қысқарды. Бұл постсоциалистiк елдердiң жалпы экономикалық дағдарысымен түсiндiрiледi. 1997-1999 жылдары республикадағы инвестицилық дағдарысты ғаламдық қаржылық дағдарыс күшейттi. Бұл инвестиция саласындағы ғылыми зерттеулердiң кең жүргiзу қажеттiгiн дәлелдедi. Сондықтан соңғы жылдары инвестиция және инвестициялық саясат төңiрегiнде көптеген зерттеулер жүргiзiлiп, ғылыми еңбектер жазылды. Бұған дейiн қаржылық тұрақтандыру мәселесi кең көтерiлiп келген едi.

Қазақстанның инвестция саласында қол жеткiзген едәуiр жетiстiктерiне қарамастан, экономикамыздағы инвестициялық дағдарыс әлi де жойылған жоқ.

Бұл тұрғыдағы басты проблемалардың бiрi- жергiлiктi институционалдық инвесторлардың болмауы. Инвестициялық қызметке негiзiнен делдал-фирмалар белсендi қатысуда, ал олардың нақты экономикаға қосар үлесi мардымсыз. Қазақстандық өнеркәсiптiк кәсiпорындардың көпшiлiгi банкрот. Осыған қарамастан олар өз қызметiн одан ары жалғастыруда, өйткенi көп жағдайда мемлекет бұл кәсiпорындарға үлкен қарыздар. Сондықтан үкiмет бұл жағдайға көңiл аудармайды, банкроттық туралы заңның орындалуын қадағаламайды. Төлемсiздiк дағдарысы кәсiпорындар арасында өзара есепке алу, бартерлiк айырбас сияқты нарықтық экономикаға жат құралдар көмегiмен есеп айрысады, бұл ақшаның төлем құралы ретiндегi қызметiн бұзады, экономикдағы толыққанды ақша айналымын қиындатады.

Әрине, қазақстандық бизнестiң мұндай жағдайында банктердiң несие беру қабiлетi және ниетi төмендейдi. Оған қоса банктiк сектордың бiрқатар кешiлiктерi бар:

• 
  Құрамы және орналасуы жағынан бiркелкi емес- орташа банктер басым, салыстырмалы iрi 14 банк Алматы орталығында шоғырланған, ал облыстық орталықтардағы банткер негiзiнен шағын банктер;
  
• 
  Iрi және шағын банктердiң қаржылық мүмкiндiктерiнiң және қызмет көрсету деңгейлерiнiң әртүрлiлiгi- қысқа мерзiмдi несиелеу операцияларын негiзiнен iрi банктер жүзеге асырады, ал базалық банктiк қызмет түрлерiн көрсететiн орта және шағын банктердiң қосатын үлесi аз;
  
• 
  Орта және шағын банктердiң ақша құралдарын тарту мүмкiндiктерi шектеулi, олар халықаралық қаржылық нарыққа шыға алмайды, қарыздар мене банкаралық несиелердi тарта алмайды. Меншiктi капитал мөлшерiнiң шектеулi болуы орта және шағын банктерге перспективтi киенттердi тартуға, депозиттiк базаны кеңейтуге, белсендi операциялар жүргiзуге және алынған пайда есебiнен капитализациялануға мүмкiндiк бермейдi.
  

Шетел компанияларының меншiгiне немесе басқаруына берiлген кәсiпорындардың (негiзiнен шикiзат өндiретiн кәсiпорныдар)жағдайы айтарлықтай жақсы. Олардың көбi әлемге танымал трансұлттық компаниялардың филиалдары, сондықтан оларға несие алу жеңiл.

Қазақстандағы инвестициялық ахуалға керi әсер ететiн тағы бiр жағдай- ол қор нарығының ендi ғана қалыптасу үстiнде болуы. Қазақстанда тек мемлектеттiк құнды қағаздар нарығы бiршама дамыған, ал мемлекеттiк емес құнды қағаздармен жасалатын операцлиялар баяу жүргiзiлуде. Бұл акция шығаратын кәсiпорныдардың дамуын тежейдi. Корпоративтiк құнды қағаздар нарығының капиталдану деңгейi жеткiлiктсiз. Халықтың аударымдарынан түскен жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржысы ұлттық өндiрiстi инвестициялауға жұмсалғанның орнына көбiнесе мемлекеттiк бюджет қарызы қаржыландырады. Мемлекеттiң сақтандыру нарығынан кетуi, және жеке сақтандыру компанияларының артуы халық құралдарының капитал нарығына түсуiн қамтамасыз ете алмады, яғни бүгiнде қазақстандық сақтандыру компанияларының инвестициялық мүмкiндiктерi нольге тең.

Нарықтық экономикаға өту жағдайында мемлекеттiң экономикалық процестерге тiкелей араласу мүмкiндiктерi шектеулi, бұл жағдайда мемлекеттiк реттеуде жанама әдiстер жетекшi рольдi алады, атап айтқанда, қаржылық-несие саясаты, оның басты құралдарының бiрi- салық саясаты.

Мемлекет өндiрiстiк және ғылыми-зерттеу саласына өзiнiң тiкелей инвестиция көлемiн азайта отырып, отандық және шетелдiк заңды және жеке тұлғалардың инвестициясын тарту саясатын жүргiзуi тиiс. Салықтық реттеу көмегiмен төмендегi шараларды ынталандыруға болады:

• 
  Кәсiпорынның меншiктi құралдарын инвестициялауға бағыттау, яғни кәсiпорны иелiгiнде қалған пайданы кәсiпорын iшiнде және қаржы нарығында инвестиция салуға жұмсау;
  
• 
  Қазақстан экономикасына қосымша қаржы ресурстарын, яғни шетелдiк инвестицияны тарту;
  
• 
  Экономиканың нақты секторына банктiк неселердi тарту;
  
• 
  Амортизациялық қорлардың тиiмдi пайдалануын қамтамасыз ету;
  
• 
  Қаржы нарығына инвестор ретiнде қатыса алатын жеке тұлғалардың жинақтауға деген ынтасын арттыру.
  

Салықтардың экономиканы реттеу құралы ретiндегi қызметi бүкiл әлемде кеңiнен қолданылады. Салық жүйесi экономикадағы әртүрлi беиалыстарды күшейтуге немесе тежеуге мүмкiндiк беретiн икемдi мезанизм. Бiрде-бiр дамыған елде салық жүйесi қатып қалған құрылыс емес, әсiресе әртүрлi экономикалық процестердi реттеу және ынталандыру тұрғысында. Сондықтан экономикалық жағдайлар өзгерген сайын салықтық реттеу және ынталандыру жүйесiне де өзгерiстер енгiзiп отыру қажет. Салық салу саласында қабылданған шешiмдердiң ұлттық экономикада өтiп жатқан процестерге тигiзетiн әсерi өте күштi, сондықтан да салық саясаты мемлекеттiк реттеудiң басты құралдарының бiрi болуы тиiс. Мемлекеттiң салық салудағы қағидаларына қарай мемлекеттiң саяси жүйесiнiң сипаты туралы, экономиканың даму перспективалары туралы жалпы көрiнiс алуға болады. Салықтар тұтыну және қорлану процестерiне әсер етедi.

Салық жүйесiнiң мiндеттi атрибуты- салық жеңiлдiктерi. Салық жеңiлдiгi берiлген қызмет түрлерi және кәсiпорын топтары өндiрiстi дамыту үшiн үлкен мүмкiндiктерге ие болады, жиынтық экономикалық қатынастарда артықшылықтарға ие болады, мұның барлығы салық сяасатын құрылымдық өзгерiстер жүргiзу үшiн өте қажеттi құрал етедi.

Салық саясатының салыстырмалы тұрақтылығы мемлекет территориясында қызметтi жүзеге асыруда кездесетiн тәуекелдiлiк дәрежесiн сипаттайды.

Жоғарды аталған факторлар инвестициялық шешiмдердi қабылдауда анықтаушы роль атқарады. Осыған байланысты салық саясатының көмегiмен мемлекет қалыпты жұмыс iстейтiн инвестициялық кеңiстiк құруда айтарлықтай нәтижелерге қол жеткiзе алады.

Инвестицияларды салықтық ынталандыру қағидаларын қарастырайық. Кез-келген салық салынатын кеңiстiктiң салықсыз кеңiстiкке қарағанда капитал үшiн тартымдылығы төмен болатыны сөзсiз. Бұл жерден шығатын қорытынды- мемлекет тарапынан жеңiлдiктер беру арқылы экономикалық белсендiлiктi ынталандыруға болады, бұл салық ауыртпашылығын төмендетiп, жүзеге асырылатын қызметтiң тиiмдiлiгiн арттырады.

Алайда, көптеген преференциялардың берiлуi, бiр жағынан, мемлекеттiң фискалдық мүддесне нұқсан келтiредi, екiншi жағынан, салық төлеуден жалтару үшiн қосымша мүмкiндiктер аша отырып, салық жүйесiнiң және мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгiн төмендетедi. Салық жеңiлдiктерiнiң шектен тыс көп болуы салық жүйесiнiң мемлекеттiк реттеу тұтқасы ретiндегi ролiн төмендетедi, қоғамдық құрылысқа қауiп төндiретiн субьективтi жағымсыз көрiнiстердiң етек жаюына әкеледi.

Салалық салықтық жеiлдiктердiң берiлуi салықтардың толық және дұрыс төленуiн және бақылау үшiн қосымша уақытты және құралдарды қажет етедi. Сонымен қатар, жеңiлдiктер салық ауыртпалығыныың бiркелкi таралуына керi әсер етедi және мемлекеттiк бюджет табыстарын азайтады.

Сонымен бiр мезгiлде салық жеңiлдiктерi шаруашылық субьектiлерiн өндiрiстi дамытуға, iскерлiк белсендiлiктьi арттыруға, атап айтқанда инвестициялық шешiмдердi қабылдау кезiнде айтарлықтай ынталандырады.

Сонымен, мемлекеттiк инвестициялық саясаттың салықтық элементтерiн қалыптастыру кезiнде экономикалық және мемлекеттiк-қоғамдық маңызды басымдықтарды ескеру қажет. Бiр жағынан, кез-келген артықшылық беруден барынша бос салық жүйесiн құруға ұмтылу керек. Бұл жердегi артықшылық деп отырғанымыз жекелеген кәсiпорныдарға мемлекет тарапынан заң жүзiнде басқа кәсiпорындарға қарағанда жеңiлдетiлген салықтық жағдайды қалыптастыру түсiнiледi.

Екiншi жағынан, салық жүйесi жинақтаушы-инвестициялық бағыттағы шаралар кешенiн қамтуы керек. Қосылған құнды жасау, пайданы алу және бөлiп-тарату процесiнде салық салу объектiлерiн екi бөлiкке бөлген дұрыс:

1. 
   Нақты өндiрiстiк және қаржылық потенциалды жинақтау және арттыру үшiн қолданылатын материалдық объектiлер, және солармен байланысты қызмет;
   
2. 
   Тұтыну шеңберiнде жүзеге асырылатын қызмет (және осы қызметпен байланысты материалдық объектiлер).
   

Барынша жақсы нәтижеге қол жеткiзу үшiн мемлекеттiк саясат қарастырылған детерминанттар қатарына тiкелей және жанама әсер ету әдiстерiн кiргiзуi керек. Бұл түсiнiктердiң шартты түрде бөлiнуiне қарамастан, қабылданып жатқан шараларды аталған екi сфераның қайсысына жатқызатыны туралы қорытынды жасауға болатын критерий бар. Мұндай критерий- салық ұсыныстарының тiкелей реттеу объектiсi-инвестициялық ресурстармен байланысы.

Салық салудағы тiкелей әсер ету шаралары басқа қызмет түрлерiмен салыстырғанда инвестициялық қызметке артықшылық беруге бағытталады. Бұл кезде әдетте салық төлеушiлерге өз қаржылық құралдарын тиiмдi бөлу стратегиясын таңдау хұқығы берiледi, бiрақ соның iшiнде инвестициялық шаралар неғұрлым тиiмдiрек болып табылады. Мұндай әсер теудiң айқын көрiнiсi- өндiрiстiк мақсатта күрделi қаржы салуға бағытталған пайда бөлiгiн салықтан бостау. Бұл әдiс әлемнiң көптеген елдерiнде кең қолданылады. Салықтық реттеудiң тiкелей әдiстерiн қолдану экономикалық тиiмдiлiкке қол жеткiзу постулатына негiзделген. Бұл жерде инвестицияны (салықтық реттеу объектiсi) жүзеге асыратын салық төлеушi тұрғысынан алып қарағанда, тиiмдiлiктi анықтаудың басты критерийi қаржы құралдарын үнемдеу болып табылады.

Мемлекеттiк реттеудiң жанама әдiстерi жекелеген кәсiпорындар деңгейiнде инвестициялық қызметтi жүзеге асыру үшiн қолайлы жағдайларды қалыптастырумен байланысты. Бұл кезде реттеу макроэкономикалық сипатта болады, және шаруашылық қызметтi жүзеге асыруда салық төлеушiге ешқандай таңдау проблемасын тудырмайды. Сонымен бiр мезгiлде, жекелеген өндiрiс секторларының, экономика салаларының негiзгi экономикалық көрсеткiштерiне әсер ете отырып, мемлекеттiк жанама әдiстер инвестициялық ахуалды қалыптастыруда айтарлықтай роль атқарады. Мысалы, экспорттық және импорттық баж саласында белгiлi бiр саясатты жүргiзу отандық өндiрушiлер үшiн, олардың отанды және шетелдiк инвестиция үшiн тартымдылығы үшiн едәуiр әсер етедi.

Екi жағдайда да мемлекет тарапынан қарағанда жүргiзiлiп отырған саясаттың тиiмдiлiгiн анықтайтын критерий- салық базасының болашақта кеңею мүмкiндiгiнiң туындауы, және сәйкесiнше бюджет табысының артуы болып табылады. Бұл кезде ынталандыру шаралары жүргiзiлiп отырған белгiлi бiр нақты салық немесе салықтар тобы бойынша бюджет түсiмдерi азайса да, басқа салықтардан түсетiн түсiмдер көбейедi. Қабылданған шараның тиiмдiлiгiн анықтау үшiн оның жағымды және жағымсыз әсерлерiн өзара өлшеп, олардың айырмашылығын, яғни “қалдығын” табу керек. Мұндағы тиiмдiлiктi көрсететiн сандық шама төмендегi формуламен анықталады: