БОЗОҚ – ДЕШТІ ҚЫПШАҚ АСТАНАСЫ

1816 жылы Бозоқ қаласының қиратындыларын, жұрнақтарын И.П. Шангин көрді. 1927 жылы көне қалашықта Ақмола тарихи-өлкетану музейінің директоры Л.Ф.Семенов қазба жұмыстарын жүргізді. Музей коллекциясы Тәңірдің мүсіні, құс және ат бейнелері түсірілген алтын және мыспен көмкерілген әшекейлі заттармен, тас балталармен, темір дулығалармен, сауыт, кіреукелермен толықты. (Соғыстан соң, яғни 1946 жылы музейдің жиі тұрақ-мекен ауыстыруына орай Бозоқ қалашығының коллекциясы із-түзсіз жоғалған).

Археологтардың мәліметі бойынша, қыпшақтардың ежелгі байтағы – Астананың батыс жағынан 5 шақырым жерде, Бозоқ көлінің шығыс жағалауында. Академик К.Ақышевтің үш жыл бойғы үздіксіз археологиялық қазбаларының жемісті нәтижелерінің түйінді тұжырымдамалары бойынша Бозоқ қалашығы Қазақстанның бас қаласы – Астананың түпқазығы деуге лайық. Тұрмыстық заттар мен қару-жарақтар түрлеріне орай және арабтың күміс теңгелері мен қытайдың мыс айналарының табылуына байланысты археологтар Бозоқ қаласы X-XІ ғасырларда тұрғызылған және Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларынан шыққан әміршінің тұрағы, ордасы болған дейді.

Бозоқ қалашығында үш кесене мен биік қарауыл мұнара орналасқан. Бозоқ қаласындағы сауда мен қолөнердің қарыштап дамуы оңтүстік пен солтүстікті байланыстыратын керуен жолдарының бойына орналасқаны: Есіл – Нұра – Қорғалжын – Сарысу – Сырдария – Иран; шығыстан батысқа: Қытай – Моңғолия – Алтай – Дешті Қыпшақ – Хорезм – Бұлғария –Ресей – Византия. Бозоқ қаласы –рухани және дәстүрлі мәдениеттің орталығы, аруаққа тағзым жасаушылардың құтты мекені болған.

 

БОЗОҚ ҚАЛАСЫ
Есіл өзенінің сол жағалау даласында мыңдаған жылдар бұрын пайда болған қыпшақ сұлтанының әскери ордасы Қазақстанның жаңа астанасы — Астана тарихында өз орнын алды. Бозоқ қаласының орнын ашу және зерттеуге орай қала тарихының мыңдаған жыл өткен заманға кететіні анықталды.

Нұра мен Есіл өзендерінің бассейндерінде орналасқан орта ғасырлық қалаларды іздестірумен XX ғасырының басынан бастап әйгілі ғалымдар да, жергілікті өлкетанушылар да айналыса бастады. Алайда астананы Алматыдан Ақмолаға көшірумен байланысты жоғарғы Есіл маңын жоспарлы археологиялық зерттеу басталды. Бозоқ 1998 жылы Есіл археологиялық экспедиция басшысы мен негізін қалаушы К.А. Ақышевпен ашылды.

Қаланың тарихында екінші кезең Қыпшақ хандығының (Х-ХІғ.) далада күшею кезеңіне келеді. Осы орынды мекендеген қыпшақтар орларды тазартты, қыш кірпіштерден және ағаштан үйлер салды. Алаңдар ортасында киіз үйлер тұрды. Олардың іргетасы қазу барысында ашылды. Қаланың жаңа тұрғындары орларды жауып, бұл жерде бірінші рет бірінші кесенелер мен минареттер салды.

Осы орынды игерудің үшінші кезеңі алтын орда дәуірінде (XIII-XIV ғ) басталды және жаңа мерзімге дейін жалғасты. Бозоқ қаласының орны табыну орталығының мәртебесіне ие болып ақ сүйектерді жерлеу орны болады. Бозоқ қаласында шикі және күйдірілген кірпіштен салынған бес кесенесінің қалдықтары зерттелді. Кесенелермен қатар кірпіш күйдіретін пештер ашылды. Мазараттардың бірінде 1321 жылы шығарылған күміс теңге табылды.