КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
424
425
к
178
∑
аз болған сайын күштірек шығады. Егер аққыш пішінді денелердің маңында
кавитациялық тесіктер (каверна) болса, онда бірнеше рет қайталанатын соққы
салдарынан дененің (гидротурбина қалақшалары, кеменің еспе винттері, т.б.) беті
мүжіліп, бүлінеді (кавитациялық эрозия). Гидродинамикалық кавитация құбылысы
әр алуан химиялық, электрлік және электрмагниттік әсерлердің тууына себеп бола-
ды. Кейде гидродинамикалық құбыр ішіндегі цилиндрді орағытып ағу салдарынан
пайда болған кавитацияға электр тогы мен магнит өрісі әсер ететіндігі анықталған.
КАЛИБИРЛЕУ (французша «калибро – шама, өлшем, үлгі») – өлшеуіштер
жиынтығының (мысалы, гирьлер) қателіктерін, түзетілімдерін немесе көптаң-
балы бір мәннің әрқилы мәндер жиынтығымен (мысалы, сызықтық межелер-
мен) тексерудің күрделі түрі. Калибирлеу әртүрлі өлшеуіштерді әртүрлі үйлес-
тірулер арқылы өзара салыстыру және соңынан өлшеуіштердің нақты мәндерін
есептеулер бойынша жүзеге асырылады. Есептеудің негізіне үлгі өлшеуіштің
жиынтығын құраушы өлшеуішпен салыстыру үшін өлшеуіштердің біреуінің
нәтижесі пайдаланылады.
КАЛИБИРЛЕУЛІК ИНВАРИАНТТЫЛЫҚ – калибирлеуіш түрлендіру-
лерге қатысты физикалық шарттардың өзгеруі кезіндегі физикалық шамалардың
өзгермеушілігі, яғни калибирлеулік түрлендірулерге қатысты қозғалыстардың
кванттық механикалық теңдеулерінің өзгермеушілігі (инварианттылығы). Мы-
салы, электрдинамикада
электрондық-позитрондық және фотондық өріс
сәйкесінше кешендік
Дирак өрістерімен сипатталады. Калибирлеу түрлен-
дірулері өзараәсерлесетін электрондық-позитрондық және фотондық өрістерді
сипаттаушы Максвелл-Дирак теңдеулерін өзгеріссіз қалдырады.
Калибирлеулік түрлендірулер кезінде зарядталған өрістердің (материя өрісі)
фазалары еркінше, бірақ өзара үйлесіп өзгереді. Өріс фазасының мәні бөлшек-
тердің сәйкес зарядымен байланысты болғандықтан,
оны зарядты кеңістікте
координат деп, ал колибирлеу түрлендірулерін осы кеңістіктегі бір базис-
тен екінші базиске ауысу деп қарастыруға болады. Калибирлеулік инвариант-
тылық кеңістіктік-уақыттың әртүрлі нүктелерінде зарядтың «бағыттарын» тәуелсіз
таңдауға мүмкіндік бар дегенді аңғартады. Сондықтан зарядталған өрістер
фазаларының жергілікті (локалды) өзгерісі қосымша көлденең электрмагниттік
өрістің пайда болуына тепе-тең (эквивалентті). Осы тұста координаттық жүйенің
жергілікті (локалды) өзгерісі қосымша гравитациялық өрістердің тууына тепе-
тең (эквивалентті) болатын, Эйнштейннің тартылыс теориясының әлсіз
принципімен тепе-тең (эквиваленттік) аналогиясы байқалады.
КАЛИБИРЛЕУЛІК ӨРІС,
компенсациялық өріс – калибирлеулік
түрлендіруге қатысты қозғалыс теңдеулерінің инварианттылығын қамтамасыз
к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
426
427
ететін векторлық өріс. Электрдинамикадағы электрмагниттік өріс, сондай-ақ
кванттық хромодинамикадағы глюондық өріс және әлсіз өзараәсерлесу
теориясындағы аралық бозондардың векторлық өрісі әлгіндей өрістердің мысалы
болады.
КАЛИБИРЛЕУЛІК СИММЕТРИЯ (грекше «симметрия – өлшемділік») –
өрістер теориясының теңдеулерінің кеңістік-уақыттық нүктелеріне тәуелді
параметрлерімен сипатталатын ішкі симметриясының (яғни қарапайым
бөлшектердің қасиеттерімен байланысқан симметриясының) жалпылама атауы.
Физикада іргелі өзараәсерлесулер
төрт типке ажыратылған; олар: күшті,
электрмагниттік, әлсіз және гравитациялық өзараәсерлесулер. Осыған сәйкес
қарапайым бөлшектердің төрт класы бар: өзараәсерлесудің барлық типіне
қатысатын адрондар (бұлар бариондар мен мезондарға бөлінеді); тек күшті
өзараәсерлесуге ғана қатыспайтын лептондар (бұлардың ішінде нейтрино
электрмагниттік өзараәсерлесуге қатыспайды); тек электрмагниттік өзараәсерлесуге
қатысушы фотон; гравитациялық өзараәсерлесуді тасушы болжалдық гравитон.
Бөлшектердің әрбір тобы ерекше сақталу заңдарымен сипатталады. Осылай
бариондық және
электр зарядтарының, электрондық және
мюондық лептондық
зарядтардың сақталулары осылай өте дәл анықталған. Күшті өзараәсерлесуде
бұлардан өзге
изотоптық спиннің, ғажаптылықтың, «таңқаларлықтың» т.б. жуық
сақталу заңдары бар, бұлар электрмагниттік және (немесе) әлсіз өзараәсерлесулер
кезінде бұзылады. Сақталу заңдарының әрқайсысы өріс теңдеулерінің белгілі
бір ішкі симметриясының көрінісі болып табылады. Егер, мысалы, әйтеуір бір
тәсілмен электрмагниттік және әлсіз өзараәсерлесулер «шығарылып» тасталатын
болса, онда протон мен нейтрон бірінен-бірі айырғысыз болар еді. Протон мен
нейтрон толқындық функциямен анықталатын кванттық нысан болғандықтан,
бұларды ажырату және бұлардың кез келген
суперпозициясын да ажырату мүмкін
болмайды. Осы жайт изотоптық спиннің сақталуына сәйкес болатын теңдеулердің
ішкі симметриясы болады.
Калибирлеу симметриясы кванттармен алмасуды бөлшектердің өзараәсерле-
суімен алмастырған
векторлық калибирлеу өрісінің қажеттілігіне әкеп соқ-
тырған.
Электрон калибирлік
инварианттылықтың талабын орындау үшін кейбір
векторлық өріспен өзараәсерлесуі қажет. Егер осы өріс үшін теңдеулердің
өздері калибирлік-инварианттылық болатын болып жазылатын болса, онда
Максвеллдің теңдеулері шығады. Сондықтан электронның толқындық функция-
сын калибирлеуіш түрлендірулерге арналған компенсациялауыш (калибирлеуіш)
