ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

15 

 

қабілеттілігін  арттыру  үшін  университеттердің  әлеуетін  дамыту  мен 

қаржыландыруды  ұлғайтуды,  сонымен  қатар,  бір  мезгілде  ұлттық,  өңірлік 

және  жергілікті  зерттеу  және  оқу  қажеттіліктерін  өтеу  мақсатында  өзге 

институттардың  миссияларын  саралауды;  (II)  «Болашақ»  стипендиясы 

бағдарламасын  шетелдік  университеттердегі  ЖОО-дан  кейінгі  білімге 

(магистратура,  докторантура)  қайта  бағдарлауды;  (III)  ғылыми-зерттеу 

әлеуетті  дамыту  үшін  Назарбаев  Университетін  ұлттық  үлгі  ретінде 

дамытуды қарастырған. 

Сондай-ақ, Қазақстанда ЖОО-лардың әлеуетін дамыту мақсатында бір 

немесе  екі  ғылыми-зерттеу  және  онға  жуық  «инновациялық»  университет 

құру  жолымен,  және  білікті  кадрлар  даярлау  жүйесін  әзірлеу  жолымен 

ғылыми зерттеулер мен инновациялар бөлігінде бірқатар маңызды қадамдар 

қабылданды.  2011  жылы  Қазақстанда  Ph.D.  бағдарламасы  бойынша  1337 

студент  оқып  шықты.  Олардың  көпшілігі  әлеуметтік  ғылымдар,  білім  беру, 

экономика  және  бизнес,  техника  және  технология  саласындағы 

бағдарламалар 

бойынша, 

аздаған 

бөлігі 

ауылшаруашылық 

және 

ветеринарлық саладағы мамандықтар бойынша оқыған. 

Ғылымды қаржыландыру: 2007 және 2011 жылдар бойынша зерттеулер 

мен  талдамаларға  мемлекеттік  шығыстар  4%  артты  (дегенмен,  2010–11жж. 

төмендегені  байқалды).  Сонымен  қатар,  үкімет  көп  жағдайда  бұл 

шығыстарды  жоғары  оқу  орындарына  бағыттады:  2007  және  2011  жылдар 

аралығында ЖОО-ларда зерттеулер мен талдауларға арналған шығыстар 70% 

өсті және 19 млн. АҚШ долларын құрады, алайда, басқа мекемелер бойынша 

зерттеулер 

мен 

талдаулар 

шығыстары 

қысқарды. 

Қазақстан 

Республикасындағы  зерттеулердің  барлық  шығыстары  (ЖОО-лар  мен 

ғылыми-зерттеу  институттарының)  шамамен  ЖІӨ-ге  0,038%  құрайды,  бірақ 

2015 жылға қарай ғылыми зерттеулерге арналған шығыстарды ЖІӨ 1% дейін 

арттыру  жоспарланады.  Зерттеулер  мен  талдаулардың  материалдық 

шығындары  шапшаң  өсуде  (соңғы  5  жылдағы  өсім  300%).  Алайда,  бұл 

қаражаттың  қанша  бөлігі  жаңа  объектілерді  дамытуға,  қолданыстағысын 

жаңғырту мен жақсартуға жұмсалып жатқаны белгісіз. 

Мәселелер:  Жоғарыда  айтылған  прогресске  қарамастан,  ғылыми 

зерттеулер,  инновациялар  мен  білім  беру  салаларындағы  интеграциялар 

бойынша ұлттық мақсаттарға қол жеткізу үшін ықтимал кедергілер де орын 

алуда, олар ЖОО-лар мен ғылыми-зерттеу институттары арасындағы зерттеу 

мәселелерінің  екі  тұрғыда  жалғасуында  көрініс  тапты.  2012–2013  жылдары 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

16 

 

қосымша  қаржыландыру  ЖОО-ларға  берілген  тұста,  зерттеу  бюджетінің 

қомақты  бөлігін  білім  беру  министрліктерінсіз  қаржыландырылатын 

ғылыми-зерттеу  институттары  иемденетін.  Ресурстардың  шектеулілігі 

зерттеу  қаражаттарының  ұйымдар  арасында  бөлініске  түсуіне  әкеп  соғып, 

бұл тұтастай зерттеу сапасының беделін түсіруге себебін тигізді. 

Инвестицияның  артуына  қарамастан,  Қазақстан  ЖІӨ  проценттік 

қатынаста  зерттеулер  мен  талдаулар  бойынша  өзінің  халықаралық 

бәсекелестеріне қарағанда ЖОО-ларға айтарлықтай аз жұмсайды. Қазақстан, 

сондай-ақ, 

халықаралық 

нормалармен 

салыстырғанда 

қолданбалы 

зерттеулерге  аса  жоғары  пайыз  және  зерттеулер  мен  талдауларға  төмен 

пайыз бөлуді жалғастырып келеді. 

Прогресс  үшін  басқа  да  кедергілер  мыналарды  қамтып  отыр:  (I),  

профессорлық-оқытушылық  құрамға  үлкен  ауыртпашылықтың  болуы 

зерттеулер  үшін  уақытты  шектейді;  (II)  білім  беру,  ғылыми  зерттеулер  мен 

өндіріске  (зерттеу  университеттері  мен  инновациялық  кластерлердің  рөлі) 

интеграцияның  жеткіліксіздігі,  (III)  зерттеулер  үшін  коммерцияланған 

инфрақұрылымның  қалыс  қалуы  (институттар,  инновация  жөніндегі 

менеджерлер даярлау, кәсіпкерлік мәдениетін жетілдіру); (IV) Қазақстандық 

ЖОО-ларда  ғылымның  үздік  ақыл-ойларын  даярлауды,  тарту  мен  ұстап 

қалуды  жалғастырудың  қажеттілігі;  (V)  елдегі  зерттеулер  мен  талдауларға 

жеке  сұраныстың  төмен  деңгейі  және  (VI)  тиімді  ұлттық  инновациялық 

жүйенің  болмауы  (елдегі  ғылыми  зерттеулер  мен  инновацияларды 

қаржыландыруға  жауапты  мемлекеттік  мекемелер  арасында  үйлестіру 

қызметін жақсарту). 

Төртінші  басымдық  –  жоғары  білім  берудің  жаһандық  бәсекеге 

қабілеттілік  жүйесінің  алуан түрлілігі  үшін  институционалдық  әлеует 

құру. 

Жоғары    білім    беру    жүйесі    түрлі    білім    беру    миссияларынан  

тұратын    ұсынылатын  бағдарламалар  мен  берілетін  степендиялар  түрлері 

тұрғысынан  студенттерді  іріктейтін,  сонымен    қатар,    ғылыми    зерттеу  

түрлері  мен  жоғары  оқу  орындарының  қоғамдық интеграциялануы сынды 

бірқатар  мекемелерді  талап  етеді  деген  пікір  қалыптасқан.  Оларды 

қаржыландыру  сараланған  миссияны  нығайтуды  қажет  етеді:  ЖОО-дан 

кейінгі  білім  дәрежесін  беретін  (ғылыми  қамтымды  докторантура)  және 

басым  үлгіде  университеттік  деңгейде  оқытуға  бағдарланған  мекемелердің 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

17 

 

қажеттілігіне 

бағытталған, 

бәсекеге 

қабілетті 

ғылыми-зерттеу 

университеттерінің  әлемдік  нарықтағы  шектеулі  санына  сұраныстарды 

теңгерімді ұстап тұруды қолдауға арналған. 

Бүгінгі күннің ілгерімі: ЖОО-ын жаңаша жіктеу арқылы, Қазақстан оқу 

бағдарламалары  мен  зерттеу  деңгейлерінің  ауқымы  және  түрлеріне  қарай 

мекемелердің  саралануына  себебін  тигізеді.  2011  жылы  қолданыстағы  149 

мекемелердің  90-ны  университеттерге,  26-сы  академияларға  және  33-і 

институттарға  тиесілі  болды.  Ұлттық  стратегияның  ең  мәнді  элементі 

Назарбаев  Университеті  моделі  бойынша  әлемдік  кластағы,  жаһандық 

рейтингте  ең  жоғары  деңгейде  мойындалған  зерттеу  университеттерін 

дамыту  болып  табылады.  Қазақстанда  шешімін  табуы  тиіс  проблемалардың 

бірі,  Қазақстан  осындай  бәсекеге  қабілетті  жаһандық  университеттерде 

оқыту  үшін  инвестиция  сала  алатын  қаржылай  және  адам  ресурстарының 

көрсеткіші болып табылады. 

Сонымен  қатар,  Қазақстанда  түрлі  миссиядағы  ЖОО-ларды  дамыту 

бойынша  олардың  әрқайсысы  Елбасы  айқындаған  2050  жылға  дейінгі 

міндеттерге  қол  жеткізу  миссияларына  сәйкес,  жоғары  халықаралық  сапа 

стандарттары  және  нәтижелілігі  бойынша  қызмет  етудің  балама 

стратегиясына ие екендігі де анық емес. 

Бесінші  басымдық  –  жоғары  білімнің  бәсекеге  қабілетті  және 

орнықты жүйесі үшін қаржылық негіз құру. 

Мемлекеттік  ресурстарды  жұмылдыру:  Қазақстанның  жоғары  білімге 

шығыстары  (ЖІӨ%  бойынша)  халықтың  жан  басына  шаққандағы  дәл 

осындай  ЖІӨ  деңгейіндегі  елдермен  салыстырғанда  айтарлықтай  төмен. 

Бүгінгі  күні  көптеген  көрсеткіштер  жоғары  білімді  қаржыландыру  деңгейі 

қолданыстағы  бағдарламалар  бойынша  сапалы  мамандар  даярлауға 

жеткіліксіздігін  көрсетеді.  Мұндай  көрсеткіштерге  сыбайлас  жемқорлыққа 

итермелеп  тұратын  профессорлық-оқытушылық  құрамның  жалақысының 

төмен  деңгейі  және  мамандықтар  бойынша  бітірушілердің  жұмысқа  әзір 

еместігі  туралы  жұмыс  берушілердің  ұдайы  сөгіс  білдірулері  мысал  бола 

алады. 

Ресурстарды  үлестіру:  Институционалдық  дамыту  және  қолданбалы 

сипаттағы  зерттеулерді  қаржыландыруға  қатысты  қазақстандық  қадам 

қарапайым қазақстандықтардың білім беруін қаржыландырудан айтарлықтай 

айырмашылыққа  ие.  Сабақ  беру  мен  оқыту  бөлігінде  (Назарбаев 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

18 

 

Университетін  қоспағанда)  халықтың  қажеттілігіне  жауап  беретін,  әлеуетті 

дамытуға,  білім  беру  мекемелерінің  негізін  қалауға  және  қолдап  тұруға 

Қазақстанда жеткілікті қаражат бөлінбейді. 

Тәуелсіздік  жылдары  білім  беру  секторындағы  өсім  негізінен 

студенттердің  оқу  ақысын  төлеулері  есебінен  қамтамсыз  етіліп  келді. 

Қазақстандағы  ЖОО-лардың  жеке  көздерден  қаржыландыру  үлесі  әлемдегі 

ең  жоғары  деңгейдің  бірі  болып  табылады.  Мемлекеттік  қаржыландырудың 

үлкен  ауқымы  ҰБТ  ең  жоғары  балл  жинаған  студенттердің  білім  беру 

гранттары арқылы бөлінеді. Студенттердің шамамен төрттен бірі гранттарға 

иелік  ету  арқылы  оқиды.  Гранттардың  үштен  бір  бөлігіне  жуық  халықтың 

осал  жігіне  (жетімдерге,  мүмкіндігі  шектеулі  адамдарға,  ауыл  мектептерін 

бітірушілерге)  бөлінетініне  қарамастан,  тұтастай  алғанда  жүйе  тең 

құқылықты қамтамасыз ете алмайды. Мұндағы басты мәселе, гранттар бөлу 

тек  академиялық  үлгерімі  негізіне  қарай  бөлінеді,  соған  сәйкес,  ең  үздік 

мектептерге  баратын  әл-ауқатты  отбасынан  шыққан  оқушылар,  олар  өздері 

де  ақылы  оқуға  мүмкіндіктері  молынан  бола  тұра,  гранттар  иеленуге 

мүмкіндіктері  жеткілікті  болады.  Грант  алғаннан  кейін  студент  елдегі  кез-

келген  ЖОО-ны  таңдауға  құқылы.  2015  жылдан  бастап  тек  аккредиттелген 

ЖОО-лар  ғана  білім  гранттары  арқылы  студенттерді  қабылдай  алатын 

болады,  және  көптеген  ЖОО-ларға  бұл  аккредиттеуден  өту  үшін  негізгі 

ынталандыру тетігі болып табылады. Гранттардың белгілі бір саны мемлекет 

үшін басымдық болып табылатын мамандықтарға бекітіледі. Сонымен қатар, 

білім  беру  гранттарын  алған  студенттер,  көп  жағдайда  мемлекеттік  ЖОО-

ларды  таңдайды,  мұның  өзі  жоғары  білім  беру  мекемелері  алатын 

қаржыландырудың теңсіз бөлінуіне соқтыратыны да түсінікті. 

Мемлекеттің  ағымдағы  әрекеттері:  Білім  беру  жүйесін  дамытудың 

бүгінгі жоспарларында тек жекеменшік ЖОО-ларға иек арту мен студенттің 

еркін таңдау құқығын жүзеге асыруы ұлттық тапсырыс жоспарларына қайшы 

болатындығы  туралы  факт  көбірек  мойындалады.  Бұл  мәселені  шешудің 

маңызды  қадамы  ЖОО-лар  санын  жүйелі  түрде  азайту,  жаңа  басқару  және 

қаржыландыру үлгісіндегі Назарбаев Университетін құру мен қаржыландыру 

болды. Алайда, орнықты негізде басқа ЖОО-ларды қаржыландыру бөлігінде 

салыстырмалы түрде алғанда айтарлықтай ештеңе атқарылған емес. 

Қазақстан,  сондай-ақ,  грантқа  қол  жеткізе  алмаған  басқа  да  көптеген 

студенттер үшін жоғары білімнің қол жетімділігі мәселесін шешуде бірқатар 

шаралар қабылдауда. Мемлекет студенттер үшін қарызға беру жүйесін және 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

19 

 

Мемлекеттік  Білім  берудің  Жинақ  Жүйесін  құрды.  Бұндай  бастамалар 

студенттер  отбасыларына  оқу  ақысын  кейінге  шегеруге  жәрдемдеседі, 

алайда, оның құнын төмендетуге әсер ете алмайды. 

Мәселелер:  Осылайша,  қаржыландыру  мен  мемлекеттік  қаражаттарды 

бөлудің  бүгінгі  деңгейіне  ие  бола  отырып,  Қазақстан  сапалы  біліммен 

азаматтардың  жеткілікті  санын  қамтамасыз  ете  алмай  отыр  және 

инновацияның  қажетті  деңгейіне  қол  жеткізу  үшін  зерттеулердің  қажетті 

санын жүзеге асыра алмай отыр. Бұл есеп зерттеулер мен ЖОО-ларда білім 

беруді  қаржыландыруға  мемлекеттік  қадамның  ұлттық  мақсаттары  мен 

осындай  мақсаттарға  қол  жеткізу  үшін  ресурстарды  нақты  үлестіру 

арасындағы түйіспеушілікті көрсетеді. 

Алтыншы  басымдық  –  бәсекеге  қабілетті  білім  беру  үшін 

институционалдық  және  ұлттық  деңгейде  көшбасшылық  пен  басқару 

негіздерін қалыптастыру. 

Әлемдік  тәжірибе  көрсетіп  отырғандай  ЖОО-лар  үшін  барлық 

мәселелерге ден қоюдағы маңызды шарттар болып оқу бағдарламаларынның 

мазмұны, 

профессорлық-оқытушылық 

құрамды 

жалдау 

мен 

институционалдық  қаржыландыру  сынды  шешімдерді  қабылдаудағы 

олардың  тәуелсіздігі  болып  табылады.  Алайда,  осымен  қатар  мұндай 

академиялық  еркіндік  салық  төлеушілер  алдындағы  жауапкершілікпен 

теңгерімді  болуы  шарт.  Мұндай  түрдегі  жауапкершілік  барған  сайын 

Министрлік бойынша да, ЖОО деңгейінде де жоғары білім беру жүйесіндегі 

түрлі  деңгейдегі  басқарушы  органдардың  рөлі  мен  жауапкершілігін  қайта 

қарауды  талап  етеді.  Заманауи  жоғары  білім  беру  мекемелері  басшыларға 

қатысты  біліктілік  талаптарын  айтарлықтай  өзгертуді  талап  етеді: 

ректорларға, президенттерге, мекеменің жоғары менеджментіне.  

Қазақстанда    ЖОО-лардың    институционалдық    дербестігін    арттыру  

үшін    маңызды  шаралар,  сондай-ақ,  Білім  және  ғылым  министрлігі  мен 

мемлекеттік  құрылымдардың  рөлін  реформалауға  қатысты  шаралар 

қабылданды.  Назарбаев  Университеті  жаңа  форматтағы  корпоративтік 

басқару моделіне үлгі бола алады. Елдің 10 ЖОО-ларында Байқау кеңестері 

құрылды.  Министрлік  бір  мезгілде  маңызды  реттеуші  және  бақылаушы 

мемлекеттік  орган  болып  қала  отырып,  олардың  өзінің  біршама  тәуелсіз, 

ЖОО-лардың  дербестік  желісін  қолдайтын  құрылым  ретінде  қайта 

қарастырылатын  болады.  Бұл  бұрын  Министрлікпен  атқарылып  келген 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

20 

 

маңызды 

функцияларды  орындайтын 

жаңа 

тәуелсіз 

ұйымдардың 

құрылуымен  расталады  (Болон  процесі  және  академиялық  ұтқырлық 

орталығы, Ұлттық білім беру статистикасы және бағалау орталығы). 

Институционалдық  деңгейдегі  мәселелер:  Осы  қағидаттар  кеңінен 

талқыланып  жатқанына  қарамастан,  жекеменшік  ЖОО-лар  немесе  Ұлттық 

Университеттерге  жатпайтын  мемлекеттік  ЖОО-лардың  дербестігіне 

қатысты  заңдық  тұрғыдағы  кедергілер  аз  емес.  ЖОО-ларға  өздерінің 

дербестігін  пайдалануға  жол  бермейтін  және  оқу  бағдарламалары  мен 

академиялық  бағдарламаларды  әзірлеуге  қатысты  жауапкершілік  алуға 

қатысты  нормативтік-құқықтық  тосқауылдар  да  баршылық.  Тарихы 

қалыптасқан бюджетті қатаң бақылау шаралары ЖОО басшыларының икемді 

әрекетін  шектейді.  Басқарудың  жаңа  моделін  енгізу  үшін  мемлекеттік 

жоғары оқу мекемелерінің әлеуетін дамыту қажет, сонымен қатар қоғамдық 

қорлардың  шығындары  бойынша  есеп  беруді  жақсарту  мен  оқудың  жоғары 

нәтижелеріне  кепілдік  беру  арқылы  дербестікті  ұлғайту  және  қоғамдық 

сенімге ие болу керек. 

Ұлттық  деңгейдегі  мәселелер:  Институттық  дербестік  мәселесінің 

өзектілігін  арқау  етіп,  көшбасшылықпен  қамтамасыз  ету  мәселесін  ұлттық 

деңгейде  шешуге  және  көшбасшылық  саясат,  қаржы,  реттеу  және  есеп 

берудің  түйінді  құралдарын  пайдалана  отырып,  барлық  үш  деңгейлі  білім 

беру  саласына  шолу  жасауға  болады.  Осы  ретте,  ҚР  Білім  және  ғылым 

министрлігінің жоғары білім беру жүйесін басқару мен реформалау саясатын 

жүзеге асырудағы рөлі мен жауапкершілігін нақты айқындаудың қажеттілігі 

туындайды  және  шешім  қабылдайтын  тұлғаларға,  орталық  органдар 

басшылары  мен  ұлттық  деңгейдегі  қаржыландырушы  ұйымдарға  стратегия 

әзірлеу  мен  жүйелі  реформаны  жүзеге  асыруда  рұқсат  беретін  тұғырнама 

жасақтау қажет. 

Қолданылған әдебиеттер тізімі 

ҚР БЗ (Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы) 2007 жылғы 27 

шілдедегі № 319-III (14/01/2013 өзгерістер мен толықтырулармен). 

ҚР  БҒМ  (Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігі) 

(2010),  Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011–2020 

жылдарға  арналған  Мемлекеттік  бағдарламасы.  Қазақстан  Республикасы 

Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 жарлығы. 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015–2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ     

СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ. ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ                                                               

 

21 

 

Total  Kz  (2013),  Проблема  детских  садов  в  РК  достигает  критических 

масштабов. http:/total.kz/society/2013/04/04/problema_detskih_sadov_v_rk 

ХЕҰ  (Халықаралық  еңбек  ұйымы)  (2004),  Рекомендации  касательно 

развития  человеческих  ресурсов,  образования  и  обучения  на  протяжении 

всей жизни 

 

 

 

Сілтеме үшін: Қазақстан Республикасында 2015–2020 жж. білім 

беруді  реформалаудың  стратегиялық  бағыттарын  жүзеге  асыру  / 

Қысқаша анықтамалық / А.Қ. Сағынтаева ред. – Астана, 2014 – 21 б.