Алматы энергетика ж

 

 

 

 

ОЯ – генератордың якорының орамы; ҚО – генератордың қоздыру орамы;  

ТА – ток трансформаторы; ТV – кернеу трансформаторы; VД – күштік 

вентилді блок; VД1, VД2, VД3 – генератордың қоздыру тізбегіндегі диодтар;  

R – ток реттеу реостаты. 

5.2 сурет – Вентилдік дәнекерлеу түрлендіргішінің принципиалдық сұлбасы 

 

Дәнекерлеу трансформаторлары. 

а) механикалық реттеу трансформаторлары. 

Дәнекерлеу  доғасының  қоректендіру  кӛздерінің  үлкен  класын 

дәнекерлеу 

трансформаторлары 

құрайды. 

Механикалық 

реттеу 

трансформаторларына жатады: 

-  үлкен  магниттік  шашырату  ағыны  бар  орамдары  жылжымалы 

трансформаторлар.  Дәнекерлеу  тогын  реттеу  орамдардың  ӛзекше  бойынша 

жылжуы есебінен біріншілік және екіншілік орамдарының арасындағы ілінісу 

ағынының ӛзгеруі кезінде орындалады; 

-  жылжымалы  магниттік  шунттар  трансформаторлары.  Шунтты  енгізу 

кезінде  біріншілік  және  екіншілік  орамдарының  арасындағы  ілінісу  ағыны 

тӛмендейді, ол екіншілік ЭҚК тӛмендетуге келтіреді; 

-  ауа  саңылауы  бар  дроссельден  тұратын  трансформаторлар.  Әдетте 

реттегіш  дроссель  ӛзекшенің  кедергісін  және  конструкциясын  біршама 

ӛзгертіп,  трансформатордың  ӛзімен  бір  ӛзекшеде  оралады.  Дроссельдің 

индуктивтілігін ауа саңылауын ӛзгерту арқылы реттеуге болады. 

б) магниттеу арқылы реттеу трансформаторлары. 

Магниттеу  арқылы  реттеу  трансформаторларына  толығу  дросселі  бар 

трансформаторлар  жатады.  Дәнекерлеу  тогының  тізбегіндегі  индуктивтік 

кедергінің  ӛзгеруі  дроссель  ӛзекшесінің  магниттік  ӛткізгіштігінің  ӛзгеруі 

есебінен,  онда  тұрақты  магнит  ағынын  тудырған  кезде  алынады.  Осындай 

трансформатордың  сұлбасы  5.3  суретте  келтірілген.  W

1р

  және  W

2р

  орамдары 

 

W

y

 орамында пайда болған негізгі жиіліктің ЭҚК ӛтемелеу үшін қарсы-бірізді 

жалғанған. 

Магниттеу  арқылы  реттеу  трансформаторлары  әдетте  магниттік 

кедергісі магниттелу есебінен ӛзгеретін шунттан тұрады. 

 

 

 

5.3 сурет – Толығу дросселі бар трансформатордың принципиалдық 

сұлбасы 

  

в) тиристорлық трансформаторлар. 

Тиристорлық 

трансформаторлар 

(ТТ) 

– 

дәнекерлеу 

доғасын 

қоректендіру  кӛздерінің  салыстырмалы  жаңа  түрі.  ТТ  негізгі  торабы  күштік 

трансформатормен бір комплектіде жұмыс істейтін тиристорлық фаза реттегіш 

ФР  болып  табылады.  ФР  қарсы-параллель  қосылған  тиристорлар  тобынан 

және олардың фазасының қосылуын басқару жүйесінен тұрады. Тиристорлар 

кӛмегімен  кернеуді  реттеу  принципі  5.4  суретте  түсіндіріледі.  Тиристорлық 

реттеумен  айнымалы  токты  түзетудің  екі  жарты  кезеңдік  сұлбасын 

қарастырайық (5.4 сурет). 

 

 

 

5.4 сурет – Тиристорлық реттеумен айнымалы токты түзетудің екі жарты 

кезеңдік сұлбасы 

Тиристордың  басқарылатын  диод  екені  белгілі,  оның  ашылу  уақыты 

басқару импульсінің басқару электродына беріліс моментімен анықталады. 5.5 

 

суретте  кӛпірлік  сұлба  үшін  диодтардан  (5.5,  а  сурет)  және  тиристорлардан 

жиналған, тиристордың ашылу бұрышы 



1

=129%  (5.5, б  сурет)  және 



2

=50% 

(5.5,  ә  сурет)  болғандағы  жүктемедегі  кернеудің  тәуелділігі  суреттелген.  5.5 

суретте  тиристордың  ашылу  бұрышы  азайған  сайын  әрекеттегі  кернеудің 

шамасы тӛмендегі заң бойынша тӛмендейді: 

 

U

g

 = U

бж

cosα. 

 

 

 

5.5 сурет – Жүктемедегі кернеудің тәуелділігі 

 

Тиристорлық  трансформаторлардың  негізгі  сұлбаларының  типтері  5.6 

суретте келтірілген. 

Дәнекерлеу  тізбегіндегі  үзіліссіз  токты  қамтамасыз  ету  үшін  доғаның 

жануын жеңілдететін дроссельдер L2 қолданылады. 

Дәнекерлеу  доғасының  тиристорлық  қоректендіру  кӛздері  базасы 

қолданылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

5.6 сурет –Тиристорлық трансформаторлардың сұлбаларының типтері 

 

Индуктивтік-сыйымдылық түрлендіргіштер. 

Соңғы  уақытта  индуктивтік-сыйымдылық  түрлендіргіштер  негізіндегі 

қоректендіру  кӛздері  кең  қолданыс  тапты.  Индуктивтік-сыйымдылық 

түрлендіргіштер  негізіндегі  қоректендіру  кӛздерінің  принципиалдық  сұлбасы 

5.7 суретте кӛрсетілген. 

 

 

 

 

5.7 сурет – Индуктивтік-сыйымдылықты түрлендіргіштер негізіндегі 

қоректендіру кӛздерінің принципиалдық сұлбасы 

 

Тізбектегі  токты  шектеу  ток  тізбегінде  индуктивтік  ӛткізгіштікке 

сыйымдылықтың ӛтемелеу әсері есебінен орындалады. 

Басқарылатын түзеткіштер. 

Тиристорлық  реттегіштің  түзеткіш  және  кернеуді  реттеу  функциялары 

болады.  Оларды  пайдалану  қоректендіру  кӛзінің  ӛлшемін  және  салмағын 

тӛмендетуге  және  универсалды  бұлжымайтын  және  құлайтын  сыртқы 

сипаттамалары бар дәнекерлеу түзеткішін құруға, дистанционды реттеу және 

тораптың 

кернеуінің 

тербелістері 

кезінде 

дәнекерлеу 

тәртіптерін 

тұрақтандыруға мүмкіндік береді. 

 

Үшфазалық  ток  күштік  торабының  жүктемесінің  біркелкілігі  және 

түзеткішті 

қоректендіретін 

трансформаторды 

қолдану 

түзеткіш 

қондырғыларының  артықшылықтарына  жатады.  Түзеткіштердің  электр 

магниттік  инерциясы  тұрақты  ток  генераторларының  электр  магниттік 

инерциясынан  аз  болғандықтан,  түзеткіштердің  динамикалық  қасиеттері 

жақсы  болады.  Ӛтпелі  процестер  кезінде  ток  және  кернеу  практика  жүзінде 

лезде ӛзгереді. 

Дәнекерлеу 

трансформаторларымен 

салыстырғанда 

үшфазалық 

тиристорлық  түзеткіштер  аз  токтарда  доғаның  тұрақтылығын  қамтамасыз 

етеді. 

ВДУ  сериялы  түзеткіштерді  универсалды  деп  атайды,  ӛйткені  олар 

құлау  және  де  бұлжымайтын  сыртқы  сипаттамалармен  жұмыс  істей  алады. 

Олар шығыс токтары және кернеулерді бірқалыпты реттеуді, орнықты тәртіпті 

және  кернеудің  ӛзгеруі  кезінде  шығыс  параметрлерін  тұрақтандыруды 

қамтамасыз  етеді.  Тиристорлық  реттегіштер  ток  бойынша  теріс  кері 

байланысты  және  кернеу  бойынша  оң  (құлау  сыртқы  сипаттамалары 

жағдайында)  автоматты  реттеу  тұтас  жүйесін  құрайды.  Тапсырыс  кернеуі 

ӛтетін  ток  мәніне  пропорционал  кері  байланыс  сигналымен  салыстырылады 

және  олардың  аралық  айырымы  фазалық  басқару  блогының  ФББ  кірісіне 

беріледі.  ФББ  сәйкес  тиристордың  ашылу  бұрышын  ӛзгертеді.  Тиристорлық 

блокқа  түсетін  импульстер,  дәнекерлеу  тогының  тапсырылған  дәлдігімен 

тұрақтылықты  қамтамасыз  етеді.  Түзеткіштер  мәжбүрлі  түрде  суытумен 

жұмыс істейді. Асқын жүктемеден қорғаныс қосқыштың жылулық релесімен, 

ал апатты қысқа тұйықталудан тораптық автоматтармен қамтамасыз етіледі. 

 

 

 

5.8 сурет – ВДУ блок-сұлбасы 

 

Трансформатор  теңестіргіш  реактор  және  күштік  тиристорлар  арқылы 

екі  кері  жұлдызша  сұлбамен  жалғанған  екі  екіншілік  орамнан  тұрады. 

Трансформатордың біріншілік орамы Y немесе ∆ жалғануы мүмкін (5.9 сурет). 

 

 

 

5.9 сурет – Трансформатордың жалғану сұлбасы 

 

Құлайтын  сипаттамаларды  алу  үшін  ток  бойынша  кері  байланыс 

қолданылады.  Ток  бергіші  ретінде  торроидтік  ӛзекшелерден  жасалған 

магниттік күшейткіш қолданылады. Ӛзекшелердің терезелері арқылы ӛткізгіш 

ӛткізілген, одан түзетілген ток ағады және ол магниттік күшейткіштің басқару 

орамы  болып  табылады.  Күшейткіштің  жұмыс  орамдары  бірфазалық 

түзеткішпен  бірізді  жалғанған.  Кері  байланыс  сигналы  токқа  пропорционал 

және R

кб

 резисторынан түсіріледі. Бұлжымайтын сыртқы сипаттамаларды алу 

үшін кернеу бойынша кері байланыс қолданылады. 

Токтың  пульсациясын  тӛмендету  үшін  индуктивтілігі  әртүрлі  екі 

шығысы бар сызықтық дроссель қолданылады. 

Кернеудің  мәні  тиристордың  ашылу  моментімен,  яғни  басқару 

электродына басқару импульсінің беріліс моментімен анықталады. 

Құлайтын  сипаттамаардың  сыртқы  вольтамперлік  сипаттамасы  5.10 

суретте кӛрсетілген. 

 

 

 

5.10 сурет – Сыртқы вольтамперлік сипаттама 

 

Қоректендіру кӛздерінің негізгі сипаттамалары. 

Дәнекерлеу доғасының қоректендіру кӛздерінің негізгі сипаттамалары: 

а) Номиналды параметрлері: 

I

н

 – номиналды ток, А; 

U

н бж 

– бос жүрістің номиналды кернеуі, В; 

U

н ж

 – номиналды жұмыс кернеуі, В; 

ɳ

н

 – пайдалы әсер коэффициенті; 

cos φ

н

 – қуат коэффициенті. 

б) Жұмыс тәртібін реттеу диапазоны. 

Сыртқы сипаттама U-I; 

Реттеу сипаттамасы U

бж

 = f (реттеу факторы). 

I

қт

 = f (реттеу факторы). 

Қоректендіру кӛзінің ПӘК ɳ = f(I). 

Қуат коэффициенті cosφ = f(I). 

Динамикалық қасиеттері τ = f(I). 

 

5.2 Зертханалық қондырғының сипаттамасы 

 

Қондырғы  кернеуі  380  В  болатын  айнымалы  ток  торабынан 

қоректендіріледі.  Біріншілік  тізбектегі қоректендіру  кӛздерінің  кернеуі,  тогы, 

қуат коэффициенті сәйкес аспаптармен ӛлшенеді. 

Зертханалық  жұмыста  ВДУ-506У3  типті  тиристорлық  түрлендіргіш 

зерттеледі, оның паспорттық мәліметтері 5.1 суретте кӛрсетілген. 

 

 5.1 кесте – Қоректендіру кӛздерінің паспорттық мәліметтері 

Техникалық сипаттаманың атауы 

 

Тиристорлық түрлендіргіш 

ВДУ-506У3 

Біріншілік кернеу, В 

380/220 

Екіншілік бос жүріс кернеуі, В 

80 

Екіншілік номиналды кернеу, В 

Реттелетін 

Номиналды ток, А 

500 

Номиналды  екіншілік  кернеу  кезіндегі 

дәнекерлеу тогын реттеу шектері, А 

50-500 

Номиналды  тәртіп  кезіндегі  тұтынылатын 

қуат, кВА 

40 

Номиналды тәртіп кезіндегі ПӘК, % 

79 

Реттеу әдістері 

 

Басқарылатын түзеткіш 

тиристорларының ашылу 

бұрышының ӛзгеруі 

  

Қондырғының принципиалдық сұлбасы 5.11 суретте кӛрсетілген. 

 

 

 

 

5.11 сурет – Қондырғының принципиалдық сұлбасы 

 

5.3 Жұмысты орындау реті 

 

1. МП1 магниттік қосқышты қосып, қондырғыға кернеу беру керек. 

2.  МП2  және  МП3  магниттік  қосқышты  қосып,  ИП  бос  жүріске  қосу 

керек. 

3.  Р1,  Р2,  Р3  айырғыштарын  бірізді  қосып,  жүктемені  ӛзгерте  отырып, 

жүктемелік тәртіптердің параметрлерін ӛлшеу керек. 

4.  Р

қт

  айырғышын  тұйықтап,  қысқа  тұйықталу  параметрлерін  ӛлшеу 

керек. 

5. Мәндерді кестеге толтырыңыз. 

6.  Нәтижелер  бойынша  cosφ  =  f(I),  τ  =  f(I

2

),  U

2

  =  f(I

2

)  сипаттамаларын 

тұрғызу керек. 

7. Кернеу осциллограммасын алу үшін осциллографты қосу керек. 

8. Реттеу сипаттамасын, токтың I

2

 бұрыштан α тәуелділігін, бұрышты α 

анықтау  үшін  реттегіштің  әртүрлі  жағдайларында  және  Р1,  Р2,  Р3 

айырғыштарының 

қосылу 

жағдайындағы 

кернеудің 

бірнеше 

осциллограммасын түсіру керек. 

9. I

2 

= f(α) графигін тұрғызу керек. 

 

5.4 Жұмыстың есебі 

 

Жұмыс бойынша есеп құру керек: 

а) принципиалдық электрлік сұлба; 

б) тәжірибелердің қысқаша сипаты; 

в) тәжірибелік зерттеулер нәтижелері; 

г) қоректендіру кӛзінің жұмысының сапасы туралы қорытынды. 

 

Бақылау сұрақтары 

 

1. ВДУ-506 мақсаты. 

2. Қоректендіру кӛзіне қойылатын талаптар. 

3. ВДУ-506 негізгі сипаттамалары. 

 

4. ВДУ-506 жұмыс принципі. 

5. Тиристорлық түрлендіргіштің артықшылықтары және кемшіліктері. 

6. ВДУ-506 құрылғысы. 

 

7. Қоректендіру кӛздерінің негізгі сипаттамалары. 

 

8. Индуктивтік-сыйымдылық түрлендіргіштер. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі 

 

1 

Асанов  С.Ш.  Электротехнологиялық  қондырғылар.  -  А.:  Бастау, 

2014. 

2 

Шеховцов 

В.П. 

Электрическое 

и 

электромеханическое 

оборудование. - М.: Форум, 2012. 

3 

Соколова 

Е.М. 

Электрическое 

и 

электромеханическое 

оборудование:  Общепромышленные  механизмы  и  бытовая    техника.  -  М.: 

Академия, 2011. 

4 

Қосыбаев  Қ.  Ӛндіріс  мекемелерінің  электр  жабдықтарын  жӛндеу 

және құрастыру. - А.: Фолиант, 2010. 

5 

Шеховцов 

В.П. 

Электрическое 

и 

электромеханическое 

оборудование. - М.: ФОРУМ-ИНФРА-М, 2008. 

6 

Абдрахманов 

Е.А. 

Электротехнологиялық 

үрдістер 

және 

қондырғылар.  Электротермиялық  үрдістер  және  қондырғылар.  -  А.:  АЭжБИ, 

2008. 

7 

Гусовский В.Л. Современные нагревательные и термические печи. 

Справочник. - М.: Теплотехник, 2007. 

8 

Баранов  Л.А.  Светотехника  и  электротехнология.  -  М.:  Колосс, 

2006. 

 

2015ж. жиынтық жоспары, реті 21 

 

 

Бисекен Агарыс Балгерейулы 

Мустагулова Бопа Жанабаевна 

 

 

 

 

 

 

 

 

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЭЛЕКТР ТЕХНОЛОГИЯСЫ

 

 

5В081200 – Ауыл шаруашылығын энергиямен қамтамасыз ету мамандығының 

студенттері үшiн зертханалық жұмыстарды орындауға арналған әдiстемелiк 

нұсқаулықтар 

 

 

 

 

 

 

Редактор Б.С.Қасымжанова 

Стандарттау бойынша маман Н.Қ.Молдабекова 

 

 

 

 

Басуға_______ қол қойылды                                    Пішімі 60х84 1/16 

Таралымы 50 дана                                                     Баспаханалық қағаз №1 

Кӛлемі 2,9 есептік-баспа табақ                                Тапсырыс  Бағасы 1450 теңге 

 

 

 

 

 

 

 

«Алматы энергетика және байланыс университеті» 

коммерциялық емес акционерлік қоғамының 

кӛшірмелі-кӛбейткіш бюросы 

050013, Алматы, Байтұрсынұлы кӛшесі, 126