Алматы экономика және статистика академиясы



жүктеу 2,04 Mb.
бет7/9
Дата14.05.2018
өлшемі2,04 Mb.
#12413
1   2   3   4   5   6   7   8   9

i=r+

i-номиналды пайыздық мөлшерлеме



r-нақты пайыздық мөлшерлеме

-инфляция қарқыны.

Инфляция қарқынының жобасы:



i = r

r =i -

Инфляция қарқыны жоғары болса:



r=(1+i) /(i+ )

i=r +Пe-болашақта инфляция қарқыны өзгеретін жағдайда. Фишер формуласы түрленеді.



Ақша сұранысы , мультипликаторы.

Ақша сұранысы Ms банктік жүйеден тыс қолма-қол ақша мен депозиттерден тұрады.



Ms=C+D

C-қолма-қол ақша.

D-депозит

Жаңа депозит пайда болу нәтижесінде ақша ұсынысы.



Ms=1/rr*D

1/rr-банк мультипликаторы немесе депозиттік мультипликаторы банктік қор нормасы.

Ақша базасы-Н немесе МВ

MB=C+R (банк жүйесіндегі қолма-қол ақшамен +Орталық Банк салымдардан тұрады=ақша базасы)

R-резерв, яғни банк салымдары



mm= MsMB

mm-ақша мультипликаторы=ақша ұсынысының ақша базасына қатынасымен анықталады.



mm=cr+1/cr+rr

сr- қолма-қол ақшаның депозитке қатысы С/D

Ақша мультипликаторы ақша базасы мен ақша массасы арасындағы байланысты көрсетеді:

Ms=mm*MB

Егер халық қолма-қол ақшаны пайдаланатын болса:



mm=1/rr

МВ мен ақша массасы арасындағы байланыс банк жүйесінің жаңа ақша жасау қабілетін көрсетеді.



Ақша ұсынысы. Ақша мультипликаторы.

Ұсыныс ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.

Эмиссия бұл мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма қол түрінде немесе қолма қол ақшасыз түрінде болуы мүмкін.

Қолма қол ақша түріндегі эмиссия бұл айналысқа банкноттар мен тиындардың қосымша шығарылуы.

Экономикаға ақша эмиссиясының ықпалы:

1. Қысқа мерзімді уақытта

2. Ұзақ мерзімді уақытта

3. Стагфляция жағдайында болады.



Депозитті жасау жолдары:

Депозит несие ақшаны құру үшін қажет құрал болып табылады. Банк салымдарын қарызға беру арқылы несие ақшаларын құруға болады.

БТА банкі, резервтер талабының көлемі 10%
Актив Пассив Актив Пассив

Резервтер Депозиттер Резерфтер Депозиттер

+10000 +10000 +1000 +10000

Несие мен

Бағалы қағаздар

+9000
Сбербанк России Коммерциялык банк

Актив Пассив Актив Пассив

Резервтер Депозиттер Резервтер Депозиттер

+900 +9000 +810 +8100

Несие мен Несие мен

Бағалы қағаздар Бағалы қағаздар

+8100 +7290


Ақша базасы бұл Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған қолма қол ақша, міндетті резервтер және артық резервтер кіреді.

MB= C+R

Ақша ұсынысы (Мs) банк жүйесінен тыс қолда бар ақша (С) мен депозиттердің (D) қосындысынан тұрады.

Мs= С+D

Ақша мультипликаторы (m) бұл ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.

m= Ms\MB
Ақшаға сұраныс оның ерекшеліктері.

Нақты ақша сұранысы баға деңгейі өскен кезде өзгеріссіз болады.

Атаулы ақша сұранысы баға деңгейімен бірдей артады.

Ақша сұранысындағы өзгерістер баға деңгейіне пропорционалды болады.

Ақша сұранысы нақты табыс өскенде артады, ал атаулы пайыз мөлшерлемесі өскенде азаяды.

Ақша сұранысының екі тұжырымы бар:



  1. Классикалық

  2. Кейінстік

Классиктер ақша сұранысын төмендегі формуламен түсіндіреді:

MV=PY


M айналымдаға ақша көлемі

V ақша айналымының жылдамдығы

P баға деңгейі

Y өнім шығару көлемі

Классикалық теория ақша сұранысын табыс көлемімен байланыстырады.

Кейнстік теория ақша сұранысын пайыз мөлшерлемесімен байланыстырады.

Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткіші (M/P)d пайдаланады, ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі (i) пайдаланылады.

(M/P)d= f (Y i)


i атаулы пайыз пайыз мөлшерлемесі.

Ақша сұранысының икемділігі 1 ден төмен, яғни ол ½ тең.

Табыс икемділігі ақша сұранысының пайыздық өзгеруін өлшейді. Ондағы өзгеріс табыстағы бір пайыздық өзгерісте болуы тиіс.
Дәріс 4

4-тақырып. Сұраныс және ұсыныс икемділік теориясы

Нарықтық жағдайларды зерттеген уақытта, сұраныстың не себепті және қандай мөлшерде өзгергенін зерттеу үшін сұраныстың икемділік коэффицентін пайдаланады. Бұл абсолюттік емес, салыстырмалық коэффицент. Сондықтан, сұраныстың икемділік коэффиценті зерттегелі отырған сұраныс функциясының факторы 1 процентке өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді.

Сұраныс теориясында үш түрлі икемділік коэффиценті пайланылады. Олар мыналар:

ΔQ




  • Ep = Q = ΔQ · P _ бағалық икемділік коэффициенті

ΔP ΔP Q

P

ΔQ




  • Ei = Q = ΔQ · I _ табыстық икемділік коэффициенті

ΔI ΔI Q

I

ΔQi




  • Ep =Qi = ΔQi · Pj _ қиылысқан икемділік коэффициенті

ΔPj ΔPj Qi

Pj
4.1 Сұраныстың бағалық икемділігі

Бұл жердегі бағалық икемділік коэффиценті (ЕР) заттың бағасы 1%- ке өзгерсе, онда сол затқа деген сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретіні көрсетеді.

Бұл көрсеткіш сұраныс көлемінің осы тауардың бағасы өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады, бірақ сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарамыз. Сұраныстың бағалық икемділігінің (СБИ) шамасы теріс сан болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін анықтаған кезде тауарға деген сұраныс төмендегідей бес түрге бөлінеді:

1) икемді; 2) икемсіз;

3) икемділігі бірге тең; 4) өте икемді; 5) өте икемсіз.

Егер сұраныс көлемінің өсу проценті бағаның өсу процентінен көп болса және тауардың бағасы төмендегенде жалпы түсім көбейетін болса, онда сұраныс икемді болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін график түрінде көрсетейік.

Бұл графикте сұраныс көлемі бағаның өзгеруіне сезімталдықпен жауап беріп тұр. Бағаның 50 теңгеден 30 теңгеге төмендеуі сұраныс көлемін 30данадан 60-ға дейін көбейіп тұр.

Сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бағаның проценттік өзгеруінен көп болғандықтан, бағаның төмендеуі тауарларды сатудан түскен түсімді көбейтіп отыр. Түсім дегеніміз- тауардың бағасы мен сатылған тауар мөлшерінің көбейтіндісі: TR=P*Q,,

Мұнда, TR- түсім, m;

P-тауардың бағасы, m;

Q-сатылған тауардың көлемі, дана.

Сұраныстың бағалық икмділік коэффицентін (EP(D)) анықтағанда төмендегідей формулаларды қолданамыз.


Ep (D) ΔQ · P _ нүктелік икемділік.

ΔP Q


Ep (D)= Q2 – Q1 · P1 +P2 _ доғалық немесе сызықтық икемділік.

P2 – P1 Q1+ Q2
Q1 Q2- 1 және 2 кезеңдегі сұраныс көлемі;

P1 P2- 1,2 мерзімді уақыт кезеңінде тауардың бағасы.

Егер СБИ-дің абсолюттік мәні 1 мен ∞, (1<| EP |<∞) аралығында болса, онда сұраныс икемді дейміз. Ал егер осы айтылған көрсеткіштің мәні (0<| EP |<1) болса, онда сұраныс икемсіз болады. Егер | EP | = 1 болса, бұл жағдайда сұраныс икемділігі бірге тең болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін (СБИ) қарасытған уақытта оларды нүктелік және доғалық икемділік деп бөлеміз. Нүктелік икемділікті есептеген кезде бағаның және сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бастапқы.

Егер EP (D) мәні оң болса, онда зерттеп отырған тауар Гиффен тауары болады.

СБИ-ді есептеуді заттың бағасы өзгеруіне байланысты тұтынушылар шығындарының және сатушылар түсімінің өзгеруін жорамалдау үшін қолдануға болады.


СБИ

Жалпы түсім (шығындар өзгеруі)

Баға төмендегенде

Баға жоғарылағанда

Икемді сұраныс (EP > 1)

Көбейеді

Азаяды

Икемсіз сұраныс(E P<1)

Азаяды

Көбейеді

Икемділігі бірге тең сұраныс

EP=1



өзгермейді

өзгермейді

Сұраныстың бағалық икемділігіне төмендегіднй факторлар әсер етеді:



  1. қарастырып отырған тауарды ауыстырушы (субститут) тауарлар көп болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икмді болады, ал ауыстыратын тауарлар аз болса немесе жоқ болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемсіз немесе өте икемсіз болады;

  2. тұтынушылардың баға өзгеруіне бейімделуі;

  3. баға өзгеруін күтуі.

4.2 Сұраныстың табыстық икемділігі

Сұраныстың табыстық икемділігі (СТИ) (E1) тұтынушы табысының көлемі 1%-ке өзгерген уақытта қарастырып отырған тауаға деген сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді. Сұраныстың табыстық икемділік коэффиценті Eі – оң сан, теріс сан және нольге тең болады. Егер табыс өскен уақытта затқа деген сұраныс та өсетін болса, онда EP > 0. Бұндай тауарларды кәдімгідей тауарлар дейміз. Ал егер СТИ-дің мәні EP<0 болса, онда бұл тауарлар – сапасыз тауарлар болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған деген сұраныс азаяды.

Сұраныстың табыстық икемділігі төмендегідей формуламен анықталады.:

Ej(D)= dQ · J

DJ Q

Ej(D) – 1 және2 сұраныстың табыстылық икемділік коэффиценті

J- тұтынушы табысы;

Q-сұраныс көлемі.

Егер табыс пен сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін болса, онда сұраныстың табыстық икемділігі мына формуламен анықталады:
Ej (D)= Q2 – Q1 · J1 +J2 .

J2 – J1 Q1+ Q2

Мұнда, Q1Q2-1 жйне 2 кезеңге сәйкес келетін сұраныс көлемі;



J1 J2 – 1 және2 кезеңге сәйкес келетін тұтынушы табысы.

4.3 Сұраныстың қиылысқан икемділігі

Микроэкономикада тауарлар бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын болғандықтан, бір тауардың бағасының өзгеруі, екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін, сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткішті енгіземіз. Бұл коэффицент у тауарының бағасы 1%-ке өзгерген кезде х тауарына сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді және төмендегідей формулалармен анықталады:

Epy(Dx)= dQx · Py

dPy Qx

Мұндағы ЕРу(Dх)-қиылысқан икемділік коэффиценті;

Ру- у тауарының бағасы;

Qх-х тауарына деген сұраныс көлемі.

Егер У тауарының бағасы мен Х тауарына деген сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгерсе, онда ЕРу(Dх)-былай анықталады:

Epy(Dx)= Qx2 – Qx1 · Py1 +Py2

Py2 – Py1 Qx1+ Qx2

QХ1 QХ2- 1 және 2 кезеңдегі Х тауарына деген сұраныс

көлемі;


РУ1РУ2- 1 және 2 кезеңдегі У тауарының бағасы;

ЕРу(Dх)>0, яғни оң сан болса, онда қарастырып отырған х және у тауарлары бірін-бірі толықтыратын тауарлар болады. RРу (Dх)=0, онда х және у тауарлары бір-біріне қатысы жоқ тауарлар болып табылады.



4.4 Ұсыныс икемділігі

Ұсыныс көлеміне әсер ететін ең басты фактор осы қарастырып отырған тауардың бағасы болып табылады. Баға өзгерген уақытта ұсыныс көлемі де өзгеріп отырады. Осы байланысты табу үшін ұсыныстың бағалық икемділігі деген көрсеткішті пайдаланамыз.

ЕР(S)-баға 1 процентке өзгерген уақытта, ұсыныс көлемі неше процентке өзгеретінің шама.

Ұсыныс икемділігін қарастырғанда уақытты 3 кезеңге бөлеміз:



  • дәл қазіргі кезең;

  • қысқа кезең;

  • ұзақ кезең.

Ұсыныс икемділігі төмендегідей формулаламен анықталады:

  • егер ұсыныс функциясы берілген болса,

ЕР(S)= dQs · P



dP Qs

d Qs/dP-Ұсыныс функциясының Р арқылы алынған алғашқы туындысы

Р-қарастырып отырған тауардың бағасы;

Q-осы тауарды ұсыну көлемі/

2) нүктелік икемділік:

ЕР(S)= ΔQ · P

ΔP Q

3)доғалық икемділік:

ЕР(S)= Q2 – Q1 · P1 +P2

P2 – P1 Q1+ Q2

Сұраныс пен ұсыныс икемділіктері микроэкономикалық талдауда жиі қолданылады.
Дәріс 5

Жұмыссыздық макроэкономикалық тұрақсыздықтың формасы ретінде.
1.Жұмыссыздық. Жұмыссыздық түрлері

2. Жұмыспен қамтылуды мемлекеттік реттеу.


Жұмыссыздық – еңбекке қабілетті адамдардың жұмыс істемеуі.

Еңбекке қабілетті адамдар (жұмыс күші) – жұмыс істейтін және істемейтін жұмысшылардың жалпы саны.




Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыс істемейтіндер саны

жұмыс істейтіндер Жұмыссыздар Жұмыс күшіне жатпайтындар

(16 жасқа дейінгілер,

арнаулы мекемедегілер, жұмыс

күші құрамынан шыққандар)



Ересек(16 ж 58 ж д)



Жұмыссыздық көрсеткіштері




Жұмыссыздық дәрежесі

Жұмыссыздар саны/Жұмыс күші*100%










Жұмыссыздықтың ұзақтығы


Жұмыссыздық түрлері




Уақытша

Құрылымдық

Кезеңдік



Уақытша, жұмыс іздеумен байланысты

Экономика құрылымындағы өзгеріспен байланысты, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс кәсіптік – біліктілік сипатына сәйкес келмеген жағдайда

Экономикадағы экономикалық құлдырау кезінде пайда болады

Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі – толық жұмысбастылық жағдайындағы жұмыссыздық деңгейі ( яғни кезеңдік жұмыссыздықтың болмауы ).
Оукен заңы

Бұл – жалпы ұлттық өнім мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы айырмашылық. Жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгеймен салыстырғанда 1 % - ға көтерілеуі нақты жалпы ұлттық өнімнің өсу жылдамдығын 2,5 %-ға төмендетеді


Жұмыссыздықпен инфляция арасындағы байланысты ағылшын экономисі А. Филлипс зерттеді. Жұмыссыздық көрсеткіштері атаулы жалақының өсуі төмендеген жағдайда жоғарылайды да, жалақының өсуіне қарай төмендейді.

Филлипстың қисық сызығы.
Инфляция

4
3
2


1

Жұмыссыздық деңгейі


1 2 3
Еңбек нарығы ( жұмыс күші нарығы) – бұл жұмыс күшіне сұраныс мен сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы. Ол тұтынушы сұранысына сәйкес экономика секторларына жұмыс күшінің біртіңдеп орналасу механизмінің икемділігін қамтамасыз етеді.



Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:

  1. Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу (еңбек биржасы)

  2. Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру («еңбек флексибилизациясы»), еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету

  3. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау

Жалақы нысандары: Істеген уақытына қарай:

    1. Сағатына, аптасына, айына, жылдық.

    2. Кесімді

Жалақы түрлері:

Атаулы – істеген еңбегіне төленетін ақша сомасы.

Нақты – ақшаға сатып алынатын нәрселер мен қызметтер көлемі

Ең аз (минималды) – ең төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тұтыну заттары мен қызметтері бағасы. Бұл экономиканың барлық салаларындағы еңбекақы базасы. Заңмен белгіленеді

Табыс:

Атаулы белгілі бір уақыт ішінде алынған ақша сомасы.

Қолдағы жеке тұтынуға және сақтауға жұмсалатын табыс. Ол салықтар сомасы мен міндетті төлемдерге шаққанда атаулы табыстан аз.

Нақты бұл ифляцияны есептей отырып, қолдағы табысқа сатып алуға болатын товарлар мен қызметтер саны

Табысты бөлудегі теңсіздік деңгейі

Лоренц қисық сызығы

табыс пайызы



100 С
80
60
40
20
А Отбасы пайызы

20 40 60 80 100


АС – абсолютті теңдік. Бұл – 20% отбасы табыстың 20% -ын алады деген сөз

АВС – табыстың нақты бөлінуі



Теңсіздік дәрежесі

Джини коэффициентімен (индексімен) анықталады


Кдж = АВС фигурасы аумағы

ACN фигурасы аумағы



Егер К о – ге жақын болса, онда қоғам теңгермешілдік жағдайында болғаны.

Ал егер К= 1 болса, онда қоғамның көпшілігі кедей, аз бөлігі тым болғаны. Джини кофифициенті неғұрлым көп болса, табыстағы теңсіздік соғұрлым көп болады. Алайда нарықтық экономикада табысты қайта бөлу саясаты арқасында мұндай шектеулерге жол берілмейді.



Табысты қайта бөлудің мемлекеттік саясаты




Қайта бөлудің құралдары




Салық жүйесі





Трансферттік төлемдер


Прогрессивті салық салу, мұңда салық мөлшері табыстың өсуіне қарай көбейеді





Бюджеттен төленетін төлемдер


Дәріс 6
Инфляция. Инфляцияға қарсы саясат.
Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгеиінің тұрақты көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі.


Инфляция түрлері



Ашық

(бағаның тұрақты

көтерілуі)









Қысымға түскен

(баға мен табысты уақытша

тұрақтандыру, бағаға

бақылау орнату)






Сырғымалы

(жылына


10%-ға дейін)

Өршімелі

(жылына 10-нан



200%-ға дейін)

Әсіре инфляция

(айына 50%-ға дейін)



Сұраныс

инфляциясы

Шығын

Инфляциясы

Импорттанған

инфляция



Инфляцияның себептері мен факторлары



Тауардан ақша жиынының асып түсуі




Ақша эмиссиясы








Экономиканың сәйкеспеушілігі



Экономиканың жұмсалма сипаттамасы

Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы




Жалақы – баға бұрылымы

Кәсіпорындардың монополизмі

Экономиканың милитарландыруы

Халықтың болжамы



Монетарлық (ақшалы)

факторлар








Ақшаға байланысты емес факторлар


Сұраныс инфляциясы








Шығын инфляциясы


Инфляциялық салық – үкімет айналымға қосымша ақша шығарудан алатын салық, яғни мемлекет баспа станогы арқылы өз табыстарын ұлғайтады. Инфляциялық салық басқа салықтарға ұқсамайды, оның іс - әрекеті бүркенмелі түрде жүргізіледі. Ақшаның артық басылуы бағаның өсуіне ықпал етеді, бұл ақша құның жоғалтуға

( жоюға) әкеледі.Сондықтан инфляциялық салық ақшасы бардың бәріне салынады.




Инфляция зардаптары




Жағымды



Эконмикаға біркелкі инфляция пайдалы




Ақша жиынының өсуі Іскерлік белсенділік

Инвестициялық өсуі Экономикалық өсу





жағымсыз




Халықтың тіршілік деңгейінің төмендеуі



Жеке жинақ ақшаның нақты құндылығының төмендеуі








Ағымдағы нақты табыстардың құлдырауы


Кәсіпкерлік қызмет деңгейінің құлдырауы




Капиталды өндірістің нақты саласынан айналым саласына шығару



«Ақшадан қашып» нақты тұтынуға қажетті емес кез келген тауарға «жүгіру»




Ақшаның қорлануына ынландырманың түсірілуі




Инфляцияның өлшенуі

Инфляцияның деңгейі = ТБИ – ТБИ/ТБИ * 100,

Мұндағы ТБИ – ағымдағы жылдың (базалық жылдың) тұтыну бағасының индексі





Инфляцияға қарсы саясат*




Кейнсиян үлгісі (моделі)








Монетарлық үлгі (модель)



Мемлекеттің араласуын барынша азайту

  1. Өндірісті бәсекелестік тұрғыда ынталандыру (салықты төмендету)

  2. Жалақының өсуін шектегендегі бағаның еркіндігі

  3. Протекционистік саясаттың әлсіреуі

  1. Ақша сұранысының шектелуі (пайыздық және салықтық ставкалардың көтерілуі)

  2. Ақша жиынының және мемлекеттік кірістің азаюы

  3. Кіріс табысы: баға мен жалақыға бақылау

Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу терең экономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізілді. Өндірістің құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.

Реформаның барлық кезеңінде кейде әсіресе инфляцияға айналған өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипаты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. – 3006 процентды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30 проценд мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55 процендқа жетті. Бұл жағдай стагфляция деп аталады. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. осы мерзіммен салыстырғанда 608 проценддан 759 процендға көтерілді.

ҚР Ұлттық банкісі жүргізген қатаң монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18 – 19 проценд деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі 1997 ж. – 11,2 проценд; 1998 ж. – 1,9 ; 1999 ж. – 17,8; 2000 ж. – 9,8; 2001 ж. – 6,4 процендды құрады.

ҚР өтпелі кезеңдегі инфлияция себептеріне мыналарды жатқызуға болады:


    • ұлттық экономикада өндірістің терең құлдырауынан болған тауар тапшылығы;

    • өндірілген өнімдерге энергетиканың, материалдың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;

    • өз тауарлары мен қызметтеріне бағаны негізсіз көтеруге мүмкіндік берген жеке тауар өндірушілер монополизмі;

    • мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, оны бүркемелеу үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;

    • мемлекеттің өнімсіз шығындарының жоғары деңгейі;

    • басқа мемлекеттердегі экономикалық дағдарыстардың ықпалы.



Дәріс 7

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ.

1.Бюджет-салық саясатының қысқа және ұзақ мерзімдегі мақсаты

2.Мемлекеттік шығындар, салық және баланстық бюджет мультипликаторы.

3. Дискрециялық және дискртциялық емес қазыналық саясат.

4. Бюджет тапшылығы және бюджет артықшылығы.
1. Мемлекеттің экономикаға әсер eтyi салық салу құралдары аркылы жургізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің каржыларын пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салык, бюджеті каржымен камтамасыз ететін бірден-6ip кұрал.

Бюджет-салық саясаты (казыналык (фискальный) саясат) — мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында өкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, телем балансының тепе-тендігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету максатында жүргізіледі.



Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (казыналык экспансия) — бұл саясат қысқа мерзімді кезенде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұнда мемлекет мемлекеттік шығындарды өсіріп, салық мөлшерін төмендету арқылы жүзеге асырады.

Ұзақ уақытқа созылған төмен салық мөлшері өндіріс факторларының ұсынысының жоғарылауына және экономиканың мүмкіндігінің өсуіне алып келеді. Бұл кезде кешенді салық реформалары және тежеуші ақша-несие саясаты жүргізіледі.



Тежеуіші бюджет-салык саясаты (казыналык шектеу) — экономикадағы циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Мұнда мемлекет мемлекеттік шығындарды төмендетіп, салық мөлшерін жоғарылату арқылы жүзеге асырады.

Қысқа мерзімдік кезенде бұл шаралардың нәтижесінде, өндірістің кұлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өcyi салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік береді.

Ұзақ уақытка созылған жоғары салық мөлшері жиынтық ұсынысты төмендетіп, өндірістің құлдырау механизіміне негіз болуы мүмкін.


2.Қысқа мерзімдік кезеңде салық-бюджет саясаты баланстык бюджеттің, салыктың және мемлекетгік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты болады. Мемлекеттік шығындардың өзгерісін көру үшін Кейнс кресін пайдаланамыз.

Егер мемлекеттік шығыңдар ∆G-ғa ессе, онда жоспарланған шығындар кисығы оңға қарай жылжиды және сол мәнге өседі. Ал тепе-тендік өнім көлемі Y1-ден Y2 -гe өседі, демек Y = G* mg.



mg — мемлекеттік шығындардың мультипликаторы.

Мемлекеттік шығындар мультипликаторы- мемлекеттік шығындар 1 теңгеге көбейгенде табыс (ЖІӨ немесе Ү) мөлшері өседі, ол тұтынуды алғашқы өзгеріске ұшыратады, оның нәтижесінен табыс пен шығын көлемі тағы да өседі де, ол тұтынуды екінші өзгеріске ұшыратады.

Салық мультипликаторы – салық көлемінің бір өзгерісі тұтынудың көп қатар өзгерісін көрсетеді.

Егерде мемлекеттік шығындар жөне автономды салық төлемдері бірдей көлемге өзгерсе, онда тепе-тендік өнім көлемі де өседі. Мүндай жағдайда баланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.

Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын мүлдем жоя алмайды. Бүл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралы айтылады, демек (Т = G). Мүндағы Т — бюджеттегі табыстың өсімшесі, ал G бюджеттегі шығынның өсімшесі болып табылады.

Мемлекеттік шығындардың өсуімен салыстырғанда, салық мөлшерінің азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу болады.
3.Дискрециялық қазыналық саясат- үкіметтің арнайы шешімі бойынша салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың көлемін мақсатты бағытта өзгерту.

Бұл саясат экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында мақсатты түрде G өсіріп, немесе Т мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.

Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде бюджет артықшылығы құрылады.

Дискрециялық емес қазыналық саясат- жиынтық табыстың өсуі немесе төмендеуі нәтижесінде салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың дағдылы өзгеруі.



Бұл саясатта бюджет артықшылығы және тапшылығы дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы арқылы мүмкін болады.

Кіріктірме тұрақтандырғыш- үкіметтің экономикалық саясатын жиі өзгертпей-ақ , өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің цикілдік тербелістерін төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік.

4.Бюджет тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:

1. ақша-несие эмиссиясы

2. займ шығару

3. мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.

Сеньораж- бұл ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.



Дәріс 8
Банк жүйесі. Ақша-несие саясаты.
1-сұрақ. Банк жүйесі: Орталық банк және коммерциялық банктер.

2-сұрақ. Ақша-несие саясатының мақсаттары мен қолданатын құралдары.


1-сұрақ. Әдетте нарық экономикасындағы банк жүйесі екі немесе үш деңгейден құралады: эмиссиялық банк (Ұлттық Банк, Орталық Банк), депозиттік банк (коммерциялық банктер). Коммерциялық банктердің негізгі қызметі депозит салымдарын тарту және несие беру болып табылады. Осы операциялардың көмегімен коммерциялық банктер ақша жасай алады, яғни ақша ұсынысын кеңейте алады, міне бұл коммерциялық банктерді өзге қаржы ұйымдарынан бөліп тұратын басты ерекшелігі. Банктер бағалы қағаздарды алып-сатумен де айналысады.

Орталық Банк айналымға ұлттық валютаны енгізумен, елдің алтын-валюта қорын сақтаумен, коммерциялық банктердің міндетті резервтерін сақтаумен шұғылданады, сондай-ақ банкаралық есеп айырысу орталығы қызметін атқарады. Ол, әдетте, коммерциялық банктердің тығырыққа тірелгендегі ең соңғы несие алатын инстанциясы және үкіметтің қаржылық агенті(өкілі) болып табылады. Орталық Банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін атқара отырып, коммерциялық банктердің шетелдік қызметін үйлестіріп отырады. Барлық елдерде Ұлттық Банк ақша-несие саясатын жүзеге асырады, коммерциялық банктердің қызметін бақылайды. Экономикадағы ақша ұсынысы Орталық Банк операцияларының, коммерциялық банктердің және банктік емес сектордың шешімдері нәтижесінде өзгеріске түседі. Негізінде, ақша ұсынысының көлемі коммерциялық банктердің салымға тартқан депозиттері мен қарызға берген несиелерінің көлеміне байланысты болмақ.
2-сұрақ. Ақша-несие саясатының мақсаттары мен қолданатын

құралдары.

Ақша несие саясатының 2 типі болады:



  1. рекстирикциялық

  2. экспанциялық

Рекстрикциялық ақша-несие саясаты- екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталған шаралар.

Экспанциялық ақша-несие саясаты- несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады.

Ақша саясатының көздеген мақсаты мен оны жүзеге асыруда қолданылатын құралдарды былайша топшылауға болады:

Түпкі мақсаттар:

а) экономикалық өсу;

ә) толық жұмыстылық;

б) баға тұрақтылығы;

г) тұрақты төлем балансы.

Түпкі мақсатқа жетудегі аралық мақсатты басымдықтар:

а) ақша массасы;

ә) пайыз мөлшерлемесі;

б) айырбас бағамы.



Ақша-несие саясатының құралдары:

а) несие беру лимиттерін (шегін) белгілеу;

ә) міндетті резервтер нормасын өзгерту;

б) есеп ставкасын(қайта қаржыландыру ставкасын) өзгерту;

г) ашық нарықтағы операциялар.

Тікелей және жанама реттеу құралдарының өзара айырмасы бар. Жанама реттеу құралдарын қолданудың тиімділігі елдегі ақша нарығының даму деңгейіне тығыз байланысты. Дамудың өтпелі кезеңінде, әсіресе экономикасы кенже қалған елдерде жүргізілетін шаруашылық реформаларының бастапқы кезеңін басынан кешіріп жатқан мемлекеттерде тікелей және жанама реттеу құралдары қатар қолданыла береді. Бірте-бірте экономиканың даму деңгейіне қарай тікелей реттеу құралдарының орнын жанама құралдар ығыстырып шығара бастайды.

Түпкі мақсаттар экономикалық саясаттың бір тармағы болып саналатын ақша-несие саясаты арқылы жүзеге асырылады. Әрине, түпкі мақсатқа жетуде, қазына саясаты, валюта саясаты, сыртқы сауда саясаты, құрылымдық саясат, ақша-несие саясаты бәрі де жұмыла қолданылады. Аралық мақсаттар тікелей Орталық Банк қызметіне жатады және олар жанама реттеу құралдарының көмегімен жүргізіліп отырады.

Ақша жүйесін жанама реттеудің құрадарын қарастырып көрелік.



Міндетті резервтер – коммерциялық банктерге салынған депозит сомасының Орталық Банкте ақысыз негізде сақталуға міндетті бөлігі. Орталық Банк ол үшін коммерциялық банктерге ешқандай ақы төлемейді. Міндетті резервтер нормасы(мөлшері) салынған депозит сомасының белгілі бір проценттік үлес салмағы ретінде бекітіледі. Салым түрлеріне байланысты резерв нормалары бір-бірінен ерекшеленіп отырады. Мысалы, мерзімді салымдар үшін белгіленген резерв нормасы иесі талап еткенге дейін сақталатын салымдардың резерв нормасынан төменірек болады. Қазіргі заманда міндетті резервтердің салымдарды сақтандыру қызметінен гөрі (ол функцияны арнайы қаржы институттары атқарады, банктер оларға өзлеріне тартылған салымдардың белгілі бір мөлшерін аударып отырады), Орталық Банктің бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асырудағы, сондай-ақ банкаралық есеп айырысудағы маңызы зор.

Банктер өз ықтиярымен басы артық резервтер қорын қалыптастыруы да мүмкін. Мысалы, тосын жағдайларда қажет болуы мүмкін өтімді құралдар қоры. Бірақ банктер, басы артық резервтер қорын құру нәтижесінде, осы қаражаттарды айналысқа жіберіп табуға болатын қосымша пайдадан қағылады. Сондықтан, пайыз мөлшерлемесінің өсуіне қарай басы артық резервтер деңгейі, әдетте, төмендейді. Неғұрлым Ұлттық Банк міндетті резервтер нормасын жоғары белгілеген сайын, соғұрлым коммерциялық банктер өздерінің белсенді операциялары үшін қолданатын қаражат қорынан айырыла түседі.

Іс жүзінде міндетті резервтер нормасы өте сирек өзгеріп отырады, себебі ол процедураның мультипликативті әсері өте зор болады.

Ақша-несиелік реттеудің тағы бір құралы ретінде Ұлттық Банктің есеп ставкасының (қайта қаржыландыру ставкасы) өзгеруін атап көрсетуге болады. Осы белгіленген ставка бойынша Ұлттық Банк коммерциялық банктерге несие беріп отырады. Егер бұл ставка мөлшері жоғары болса, онда қарыз беру көлемі қысқарады. Қымбат несие алған коммерциялық банктер өз клиенттеріне берілетін несиенің өсімін өсіреді. Нәтижесінде, экономикадағы ақша ұсынысының жалпы көлемі қысқара түседі.

Есеп ставкасы, әдетте, банкаралық нарықтағы пайыз мөлшерлемесінен төменірек болады. Дегенмен, коммерциялық банктердің кез-келгені Ұлттық Банк несиесіне қол жеткізе алмайды.

Қысқа мерзімді ссудалар әдетте коммерциялық банктердің резервтерін толтыру үшін беріледі. ҰБ-ң орта және ұзақ мерзімді несиелері ерекше қажеттіліктер (маусымдық мұқтаждықтар) үшін немесе ауыр қаржы жағдайынан шығу үшін беріледі.

Кейбір елдерде Орталық Банк банктерге арнап қайта қаржыландыру квотасын белгілейді, ал несиенің тиімді шарттары банктерді аталмыш квоталарды пайдалануға ынталандырады.

Банкаралық несиеден гөрі Ұлттық Банк ссудалары, коммерциялық банктердің резервтік шоттарына түсе отырып, банк жүйесінің жиынтық резевтерін арттыра түседі де, ақша базасының кеңейюіне және ақша мультипликаторының өзгеруіне негіз болады. Дегенмен, коммерциялық банктердің Ұлттық Банктен алатын несиелері жалпы тартылатын несие көлемінің азғана бөлігін құрайды. Ұлттық Банктің есептік ставкасының өзгеруін оның жүргізіп отырған саясатының индикаторы деп қараған жөн болады. Экономикасы ілгері елдерде есеп ставкасының көтерілуі ынталандырушы ақша-несие саясатының басталатыны жөнінде хабар береді де, банкаралық несие нарығындағы ставкалар өседі де, іле-шала коммерциялық банктердің банктік емес мекемелерге беретін несиесінің ставкалары көтеріле бастайды. Бұл өзгерістер айтарлықтай жедел қарқынмен бірінен соң бірі жүріп отырады. Яғни Ұлттық Банктің есептік ставкасы мен коммерциялық банктердің ставкалары арасында нақты байланыс бар екендігін көреміз.



Ашық нарықтағы операциялар – ақша массасын бақылаудың үшінші тәсілі. Қор нарығы өркендеген елдерді қолданылады. Ұлттық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды қайталама нарықтан сатып алады немесе сатады. Өйткені Ұлттық Банкке бағалы қағаздардың бастапқы нарығында жұмыс істеуге көптеген елдердің заңы бойынша тыйым салынған. Әдетте, бұл, қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар болады.

Ұлттық Банк коммерциялық банктерден бағалы қағаздарды сатып алған кезде, ол банктің резервтік шотындағы ақша қаражатын көбейтеді. Яғни банк жүйесіне «қуаттылығы жоғары» қосымша қаражат келіп түседі де, ақша массасының мүльтипликативтік кеңею процесі басталады. Егер бағалы қағаздарды сатушы тарап жеке тұлға болса, ол Ұлттық банктен алынған чекті коммерциялық банкке ұсына отырып, не банктегі өз есеп-шотындағы қаражатын көбейтеді немесе қлома-қол ақша алуына болады. Жеке меншік банк аталмыш чекті Ұлттық Банктегі өзінің резервтік шотына аудара отырып, ақша базасын кеңейтуге мүмкіндік алады. Ақшаның молаюының ауқымы ақша массасы өсімшесінің қанша бөлігі қолма-қол, ал қаншасы депозит түрінде болатынына байланысты болмақ: ақша өсімшесінің қолма-қол ақша түріндегі үлес салмағы жоғары болған сайын, ақша экспансиясының ауқымы тарыла түседі. Егер Ұлттық Банк бағалы қағаздарды сататын болса, жоғарыда айтылған процесс керісінше жүре бастайды.

Ашық нарықтағы операциялар ақша саясатының көптеген елдерде икемді әрі дәлдігі жоғары құралы ретінде қарастырылады.

Жоғарыда аталған құралдардың көмегімен ұлттық банк ақша-несие саясатының алға қойған мақсаттарына қол жеткізе алады: ақша массасының деңгейін немесе пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру.




Дәріс 9

Қаржы және Валюта нарығы. Валюта бағамы. Төлем балансы.

1. Қаржы нарығы

2. Валюта нарығы.

3. Валюта бағамы, түрлері және әсер етуші факторлары. Төлем балансының түсінігі


Қаржы нарығы- құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы.

Қаржы нарығы:



  1. қолма-қол ақша нарығынан

  2. несие капиталының нарығынан

  3. бағалы қағаздар нарығынан тұрады

Қаржы нарығының қызметі:

  1. Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың, материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық буындарына неғұрлым кең дербестік беру

  2. Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту; өндірістік күрделі жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою

  3. Шаруашылық субъектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын ақшалай табыстарының өсуі

  4. Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару; республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы жабылады.

  5. Инфляцияны тежейді (бұл жерде үкімет ақша шығармайды, керісінше құнды қағаздар шығарады олар нарықта еркін жүреді)

Құнды қағаз- иесінің осындай құжаттар шығарған ұйымдарға қатысты мүліктік құқығын айғақтайтын ақша құжаттары. Құнды қағаз жеке құжаттар немесе есеп шоттардағы жазбалар түрінде жүреді.

Оған мыналар жатады: акциялар, обликациялар, мемлекеттік борыш міндеттемелері, жинақ сертификаттары, вексельдер.

Құнды қағаздарды шығару –эмиссия – бұл құнды қағаздарды оның бастапқы иелеріне –инвесторларға, яғни заңды мекемелер мен жеке адамдарға сату.

Қор биржасы-бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде ақпараттар тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.

Валюта нарығы- шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік –экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.

Төлем балансы- сауда операциялар балансы мен капитал қозғалысының балансын қамтиды.

Елдің экспорттық операциялары елдің импортынан артық болғанда төлем балансы активті (оң) сальдолы, ал кем болғанда төлем балансы пассивті (теріс) сальдолы деп аталады.

Төлем балансының сальдосы тек сандық сипатта және статистикалық мәнде көрініс табады. Оң төлем балансы импортқа қажетті шет ел валютасымен қамтамасыз етіледі.

Төлем балансы экономикаға валюта бағамына өзгерту арқылы жүргізіледі.

Валюта бағамы деп бір елдің валютасын екінші елдің валютасына айырбастағандағы валюталардың қатынасын айтамыз.

Валюта бағамын белгілеудің әдістері:


  1. Еркін айналымдағы бағам ( бағам ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады)

Әсер етуші факторлар:

  • Тұтынушы талғамының өзгеруі

  • Табыстың салыстырмалы артықшылығы

  • Бағаның салыстырмалы өзгеруі

  • Салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерінің өзгеруі

  • Алыпсатарлық

Кемшіліктері:

  • Белгісіздік және сауданың нашарлауы

  • Сауда жағдайы валюта бағамына тәуелді болады.

  • Тұрақсыздық

  1. Тағайындалатын бағам (Мемлекет валюта бағамын тұрақтандыру кезінде қолданылады. Мұнда валюта жетіспеушілігі автоматты түрде жойылады, осыдан мемлекет тапшылықты жою керек болады) Оны жою әдістері:

  • Резервтерді қолдану, егер оң сальдо болса-валюта қоры көбірек болса пайдаланады

  • Сауда саясаты, импортты шектеп-экспортты ынталандарады

  • Валюталық бақылау; оңтайландыру

  • Ішкі макроэкономикалық реттеу, салық және ақша саясаты арқылы шет ел валютасына сұранысты азайту

Валюта бағамының түрлері:

  1. Алтын стандарт жүйесі 1879-1934

  2. Бреттон-Вуд валюталық жүйесі 1944-1971, Ол конференцияда ХВҚ құрылды

  3. Атаулы бағам ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы

  4. Нақты бағам ол екі елдің тауар бағасының қатысы

Дәріс 10

Экономикалық өсу. Экономикалық қозғалыстың циклдік түрі.

Экономикалық өсу деп әдетте ұлттық өндірістің және экономикадағы кірістің (ЖҰӨ, ЖІӨ немесе ҰТ) нақты мөлшерінің ұзақ уақыт бойы ұлғаю үрдісі, сондай-ақ жан басына шағылған нақты шығарылымның пайдаланылатын ресурстардың саны мен сапасын өзгерту арқылы қол жеткізілетін ұлғаюы түсініледі. Экономикалық өсу, егер ол қосымша ресурс тарту есебінен жүзеге асырылса және қоғамдағы орташа еңбек өнімділігін өзгертпесе, экстенсивтік деп аталады. Қарқынды-Интенсивті даму өндіріс пен технологияның бұдан да жетілдірілген факторларын қолданумен байланысты, яғни ресурс шығынының мөлшерін ұлғайту есебінен емес, олардың қайтарымын ұлғайту есебінен жүзеге асырылады.

Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:

Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ,

ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).

Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы

құрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі және т.б ) Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады.


  • Неокейнстік

  • Ноеклассикалық

  • Тарихи-әлеуметтік.


жүктеу 2,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау