Материалдық емес активтерді түгелдеу және есеп беруде олардың мәнін ашу

Материалдық емес активтерді мүліктік түгелдеу. Материалдық емес активтерді мүліктік түгелдеу кезінде кәсіпорынның меншік құқығы бар материалдық емес активтердің нақты бары мен жоғын; олардың баланста дұрыс және уақытында көрсетілуін, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығын, моральдық тозуға ұшыраған активтерін тексереді. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектідерінін егжей-тегжейлі сипаттамасы болуы керек, олардың бастапқы құны, пайдалану мерзімі, амортизациялау нормасы, пайдаланылатын объектінің кұрылымы және басқа мәліметтері көрсетіледі. Материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу барысында объектінің нақты .барын және кәсіпорынның оны пайдалану құқығын растайтын құжаттары да, тексеріледі. Бұл құжаттарға материалдык емес активтердің объектісі немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсіпорынның мүліктік құқықтарын . растайтын құжатгары жатады. Материалдық активтерді сипаттайтын немесе олардың пайдалану тәртібін белгілейтін, сондай-ақ кәсіпорынның мүліктік құқын қуаттайтын құжаттар жатады.

1. Материалдық емес активтердің есебін ұйымдастырудың мақсаты неде?

2. 
   Материалдық ақтивтің жіктелінуі көрсетіңіз?
   
3. 
   Материалдық емес активтердің көрсетілуі және инвентаризациясы ?
   
4. 
   Қаржылық есепте материалдық емес активті көрсету?
   

1. 
   Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы, 2007ж., 544-бет.
   
2. 
   Әбдіманапов Ә., Раимов С. Бухгалтерлік есеп принциптері және қаржылық есеп беру. Алматы 2005.
   
3. 
   Кеулімжаев Қ.К. «Корреспонденция счетов». Алматы, БИКО 2010
   
4. 
   Радостовец В.К. Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. «Бухгалтерский учет на предприятии» Алматы, 2002.
   
5. 
   Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік Алматы, “Бизнес информация” 2005.
   
6. 
   Палий В.Ф., Соколов Я.В., “Бухгалтерлік есеп теориясы”, М Финансы и статистика 2008ж.
   

1. 
   Меншікті капиталдың құрылымы.
   
2. 
   Қаржылық капитал жайлы түсінік және оның қалыптасу тәртібі.
   
3. 
   Жарғылық капитал есебі.
   
4. 
   Резервтік капиталдың қалыптасуы мен пайдаланудың есебі.
   

1. 
   Меншікті капиталдың құрылымы
   

Субъекті мүліктернің (капиталының)құралу көздері

Субъекті мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады.Шаруашылық субъектісі меншікті капиталның көздері болып мыналар саналады:

• 
  жарғылық қор;
  

• 
  резервтік капитал;
  
• 
  бөлінбеген пайда.
  

Қосымша төленбеген капитал–негізгі құралдар мен инвестицияларды бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және т.б. туындайды.

Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал–келешекте (алдағы уақыттарда) болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толотыруға арналып шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен шаруашылық субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады (көрсетіледі).

Бөлінбеген пайда (табыс)–шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның) жалпы табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен,бюджетке төленген салым сомаларынан және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.

Жалпы акционерлік қоғамның немесе субъектінің құрылғаннан бастап жұмсалынбаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады. Кез келген шаруашылық субъекті меншікті капиталының жалпы сомасы яғни,барлық активтер сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып тастағандығы қалған сомасы субъектінің немесе акционерлік қоғамның жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем болмауы тиіс.Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда субъекті қызметінің рентабельділігі төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда шаруашылық субъектісі жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.

Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып табылады.Жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып табылады,ол құрылтайшылардың қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықтайды. Жарғылық капиталға салынатын салымдары,ақшалары,бағалы қағаздарыда,мүліктері де,мүліктік құқықтар және басқадай мүліктер болуы мүмкін.

2. 
   Компанияның меншікті капиталын қалыптастыру реті
   

Меншікті капитал дегеніміз – бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет етуі барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншінде қалатын қаражаттары болып табылады. Меншікті капиталдың құрамына жарғылық капиталды, резервтік капиталды, түрлі қорларды, бөлінбеген табысты жатқызуға болады.

Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі (1 кестеде) берілген. Қаржылық менеджмент шегінде, компанияның меншікті капитал құралдарын қолданудың кемшіліктерін, артықшылықтары мен шектеулерін талдаудың артықшылықтары бар. Себебі, осы талдаулар (анализ) компанияның қаржылық мүмкіндігін көрсетеді.

Жарғылық капитал компанияның қызмет атқаруына қаржылық негіз болып табылады. Акциялар шығару арқылы жарғылық капиталды құрудың мақсаты – компанияның қызмет етуіне қаражат жинау және өмірлік цикл шегінде үздіксіз қаржыландыру. “Акционерлік қоғам туралы” ҚР заңына сәйкес акционерлік қоғамның жарғылық капиталының көлемі оның құрылтайшылық құжаттарында “акциялардың жиынтық номиналдық құны бойынша құрылтайшыларға тиісті болып тіркеледі”.

Кесте 1

Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі

3. 
   Жарғылық капитал есебі.
   

Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған акцияларының түрлері, (жәй және артықшылығы бар) акциялардың сандары, сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі. Жалпы кез-келген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда (әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандай да болмасын қоғамның акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.

Кәсіпорындарда жарғылық капиталдың есебі «Жарғылық қор» бөлімінің:

- «Жай акциялар»,

- «Артықшылығы бар акциялар»,

- «Салымдар мен жарналар»

- деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.

Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда, сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде немесе акциялардың атаулы (номиналдық) құнын өсіргенде жарғылық қордың өскен сомасына:

Д-т: «Төленбеген капитал» шоты,

К-т: «Жай акциялар» немесе

«Артықшылығы бар акциялар» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде салған жағдайда:

Д-т: «Ақшалар» шоты,

К-т: «Төленбеген капитал» шоты түріндегі екі жақты жазуы жазылады.

Бұл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сәйкес:

• 
  «Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар»,
  
• 
  «Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар»,
  
• 
  «Есеп айырысу шотындағы ақшалар»,
  
• 
  «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар»,
  
• 
  «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар»
  

Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін «материалдық емес актив», «негізгі құрал», «материалдық құндылықтар» тағы да басқа түрде салынатын болса:

Д-т: «Материалдық емес активтер»,

«Негізгі құралдар»,

«Материалдық құндылықтар» және тағы да басқа шоттардың тиістілері,

К-т: «Төленбеген капитал» деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамдық жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:

Д-т: «Материалдық емес активтер»;

«Негізгі құралдар»;

«Материалдық құндылықтар»;

«Ақшалар» және тағы да басқа шоттардың тиістісі.

К-т: «Салымдар мен жарналар» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуға тиіс.

«Қайтарылып алынған капитал» деп аталатын шот акционерлік қоғамның акционерлерден сатып алған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында бухгалтерлік есепте:

Д-т: «Қайтарылып алынған капитал» шоты,

К-т: «Ақшалар» шоты түрнде екі жақты жазу жазылады.

Егер акционерлік қоғам өз ақцияларын айналымнан алып тастаған уақытта, айналымнан алынған акцияның құнына:

Д-т: «Қарапайым акциялар» немесе

«Артықшылығы бар акциялар» шоттарының тиістісі,

К-т: «Қайтарылып аланған капитал» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Осы айтылғандармен қатар кәсіпорындарда «Қосымша төленген капитал» деп аталатын шотта қоғамның өз акцияларын атаулы (номиналдық) бағасынан жоғары бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал «Қосымша төленбеген капитал» деп аталатын шотта ақшаның құнсыздануына және тағы да басқа жағдайларға байланысты ұйымның «негізгі құралдарын», инвестицияларын сондай-ақ басқа да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың өсу сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақшалардың келіп түсуіне қарай:

Д-т: «Ақшалар» шоты,

К-т: «Қосымша төленген капитал» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Кәсіпорынның акционерлерден акцияларды олардың атаулы (номиналдық) бағасынан төмен бағамен сатып алуынан пайда болған айырма сомаға:

Д-т: «Қайтарылып алынған капитал» шоты,

К-т: «Қосымша төленген капитал» шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Кәсіпорынның негізгі құралдары, инвестицияларды және басқа да активтерді қайта бағалағаннан алынатын сомаларына:

Д-т: «Негізгі құралдар»;

«Материалды құндылықтар»;

«Инвестициялар» және тағы да басқа шоттардың тиістісі,

К-т: «Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген

капитал»;

«Инвестицияларды қайта бағалағаннан аланған қосымша төленбеген

капитал»;

«Басқа да қосымша төленбеген капитал» шоттарының тиістілері түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Сонымен қатар:

• 
  негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасына:
  

К-т: «Негізгі құралдардың тозуы» шоты түрінде;

- негізгі құралдардың пайдалануына қарай олардың қосымша бағаланған сомалары және есептен шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының сомасына:

Д-т: «Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал» шоты,

К-т: «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» шоты түрінде;

- негізгі құралдарды бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю сомасына:

Д-т: «Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал» шоты,

К-т: «Негізгі құралдар» шоты түрінде бухгалтерлік жазулар жазылады.

«Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал» шоты бойынша шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінде:

- қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасына:

Д-т: «Инвестицияларды қайта бағалағаннан аланған қосымша төленбеген капитал» шоты,

К-т: «Қаржылық инвестициялар» шоты түрінде;

- қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасына:

Д-т: «Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал» шоты,

К-т: «Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)» немесе «Құнды қағаздарды сатудан алынатын табыс» шоттарының тиістілері түрінде жазулар жазылады.

3. 
   Резервтік капиталдың қалыптасуы мен пайдаланудың есебі Резервтік капитал — акционерлерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану кұрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.
   

3. Бөлінбеген пайда есебі

- жыл ішінде алынған табыс сомасына "Жиынтық табыс (зиян)" шоты дебеттеліп, "Есепті жылдын бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)" шоты кредиттеледі. Жыл ішінде алынған зиян сомасына жоғарыдағы жазу керісінше жазылады.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің қарыздары есебін анықтау
   
2. 
   Күмәнді қарыздардың есебін ұйымдастыру
   
3. 
   Берілген аванстардың есебін ұымдастыру
   
4. 
   Болашақ кезеңнің есебін ұйымдастыру
   
5. 
   Еншілес тәуелді серіптестіктердің борыштарының есебін ұйымдастыру
   

1. 
   Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы, 2007ж., 544-бет.
   
2. 
   Митюгина Г.Д «Оплата труда: удержания, вычеты, начисления;/ Библиотека бухгалтера и предпринимателя, №7(132) июль 2001 г;
   
3. 
   Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400б. ;
   
4. 
   Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа», М., «Финансы и статистика», 2008 г.
   
5. 
   Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік Алматы, “Бизнес информация” 2005.
   
6. 
   Палий В.Ф., Соколов Я.В., “Бухгалтерлік есеп теориясы”, М Финансы и статистика 2008ж.
   

1. 
   Міндеттер туралы түсінік Зайымдар есебі.
   
2. 
   Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер есебі.
   
3. 
   Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың есебі.
   
4. 
   Қызмекерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың есебі.
   

1. 
   Міндеттер туралы түсінік Зайымдар есебі.
   

Қысқа мерзімді міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.

Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 3000-3500 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әрқайсысында «Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым - қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым – қарызға алынған соманы көрсетеді. Алынған қарыздар сомасы «Банктердегі аккредитив чектердегі, карт - шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша» бөлімшесінің «Шетел валютасындағы ағымдағы корреспондеттік шоттардағы ақша», «Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша», «Еншілес ұйымдарға кредиторлық берешек», «Берушілер мен мердігерлермен есеп айырсу» және т.б. шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.

Өтелген кредиттер сомасына «Қарыздар» бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттарымен корреспонденцияда «Банктердің қысқа мерзімді қарыздары» аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.

Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.

• 
  қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызудың дұрыстығы.
  
• 
  3 бөлімшенің «Қарыздар» («Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты) шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы.
  
• 
  баланста «Ағымдағы міндеттемелер» бөлімшесінде Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі» бабы келтірледі.
  
• 
  қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау қажет.
  
• 
  овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай - ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
  

Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе вексельмен коммерциялық кредит түрінде болады.

Кредиторлық берешек аудиті-кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері.

Пайда болу сипатына қарай кредиторлық берешек қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.

Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысында, сондай-ақ есеп айырсудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстыларын санаған жөн.

Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.

Ақталмаған кредиторлық берешек болып бюджетпен есеп айырсу бойынша-қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын қызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша-жабдықтаушыларға және т.б.мерзімі өткен берешектер саналады.

Кредиторлық берешекті тексерудің басты міндеттері мыналар:

• 
  1 Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
  
• 
  2 Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
  
• 
  3 Кредиторлық берешек сомасының шынайлығын тексеру.
  
• 
  Есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.
  

Кредиторлық берешектің есепті кезеңінің басы мен аяғындағы жағдайы баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:

• 
  төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
  
• 
  алынған аванстар;
  
• 
  салықтар бойынша берешек;
  
• 
  төленуге тиісті дивиденттер;
  
• 
  негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі операциялар бойынша берешек;
  
• 
  АҚ лауазымдық адамдарына берешек;
  
• 
  басқадай кредиторлық берешек;
  

• 
  алынған қорлар мен айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар мен тұтынылған қызметтер;
  
• 
  алынған ҚОРЛАР ,айналымнан тыс активтер, есеп-қисап құжаттары әлі түспеген жұмыстар мен көрсетіліетін қызметтер;
  
• 
  қабылдау кезінде табылған ҚОРЛАР артығы мен айналымнан тыс активтер;
  
• 
  тасымалдау мен т.с.с бойынша алынған қызметтер;
  

• 
  Қабылданған материалдық ресурстар, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін төлемнің дұрыстығын талдау
  

2. 
   
   жүктеу 3,7 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: