583
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
қатар несиелерді ұсыну бойынша да, уақытында орындай алу мүмкіндігін білдіреді. Басқа
жағынан, өтімділік бірдей мерзімдегі активтер мен пассивтер сомаларының арақатынасын
білдіреді. Активтердің ақшалай қаражаттарға тез айналу мүмкіндігі жағынан банктің
жоғары өтімді және төмен өтімді активтері туралы айтылады. Бұл анықтамалардан көрініп
тұрғандай, олар негізінен өзара байланысқан.
Банк өтімділігі қаражаттарды тарту мен орналастыру көлемдері мен мерзімдерінің
сәйкес келу деңгейімен анықталады [3, 6б б.].
Банк өтімділігін жинақтауға және қаржылық нарықтарда сатып алуға болады.
Өтімділік қысқа мерзімді категория болса да, болашақтағы қажеттіліктерді есепке ала
отырып, өтімділіктің мөлшерлерін жүйелі түрде жоспарлау қажет. Мұнда мүмкін болатын
жоғалтулар банктік қаражаттардың көздерінде немесе оларды қолдануда өзгерістер
нәтижесінде болуы мүмкін.
Банктік өтімділіктің негізгі бағытталуы несиелерге сұраныс және салымшылардың
депозиттерді алу қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Өтімділіктің Арнайы
(жанама) қызметтері банкке клиенттердің сенімін, активтерді табысты емес сатудан
қашуды, қаражаттарды тарту кезінде тәуекелдер үшін сыйақыларды шектеуді қамтамасыз
ету.
Өтімділіктің қажетті деңгейін сақтауда максималды табыстылық деңгейіне жету
мақсатында нетто-өтімді бағыт түсінігі пайдаланылады. Бұл түсінікте банктің
қаражаттарды тарту және орналастыру бойынша банктің әр операциясы бейнеленеді:
)
(
)
(
d
p
nd
p
r
t
a
s
nd
d
s
p
t
R
R
R
S
S
P
P
P
D
P
L
L
L
+
+
+
+
−
+
+
+
+
=
−
=
, (1)
мұндағы, L
t
–
нетто-өтімді бағыт;
L
p
–
өтімді қаражаттарды ұсыну;
P
d
–
депозиттердің түсімдері;
D
nd
–
депозиттік емес банктік қызметтерді сатудан түскен табыстар;
P
s
–
бұрын берілген қарыздарды өтеу;
P
a
–
банк активтерін сату;
P
r
–
ақшалай нарықта қаражаттарды тарту;
L
s
–
өтімді қаражаттарға сұраныс;
S
r
–
клиенттердің шоттарынан ақшаларды алу;
S
p
–
несиелерді алуға тапсырыстар;
R
nd
–
депозиттік емес қаражаттарды тарту бойынша шығындарды төлеу;
R
p
–
банктің басқа операцияларына шығындар;
R
d
–
акционерлерге дивидендтерді төлеу.
Басқаша айтқанда, өтімді бағыт белгілі бір мерзімдегі қаражаттар көздері мен сол
мерзімдегі көздерді пайдаланудың айырмашылығы ретінде анықталуы мүмкін. Өтімді
бағытты басқару өтімді қаражаттардың артықшылығы мен жетіспеушілігі көлемдерін
реттеуге негізделеді [4, 425 б.].
Егер банк өтімділігі оның белгілі бір уақыт кезеңіне немесе болашақта қаржылық
жағдайының сипаттамасын білдірсе, баланс өтімділігі нақты мерзімге анықталады.
Активтер өтімділігі олардың сапасының маңызды сипаттамаларының бірі болып
табылады. Активтердің қолма-қол ақшаға айналу мүмкіндігіне байланысты олар жоғары
өтімді, өтімді, ұзақ мерзімді өтімді активтер және өтімді емес активтер деп бөлінеді.
Отандық банктердің тәжірибесінде жоғары өтімді активтер қолда бар
қаражаттардан, Ұлттық банктегі шоттардағы қаражаттардан, шет елдер банктерінің
корреспонденттік шоттарындағы қаражаттардан құралады.
Өтімді активтерге жоғары өтімділерден басқа банк өтеу мерзімі жақын 30 күн
ішінде ұлттық валютада немесе шет ел валютада берген несиелер, сонымен қатар жақын
30 күнде төленуге тиіс басқа да төлемдерден тұрады.
584
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Ұзақ мерзімді өтімді активтерге келесілер жатады: банк ұлттық валютада немесе
шет ел валютасында берген барлық несиелер; бағалы қағаздарға инвестицияланған және
қарыздық міндеттемелерді сатуп алуға жұмсалған қаражаттар; орналастырылған
депозиттер, оның ішінде қалған өтеу мерзімі бір жылдан жоғары, қымбат металдарда.
Өтімсіз болып келесілер табылады: мерзімі өткен несиелер, қайтарылуы сенімсіз
қарыздар, банктің ғимараттары, жылжымайтын мүлікке инвестициялар.
Банктің өтімділігін сипаттайтын және Базельде халықаралық банктік
қауымдастықпен қабылданған негізгі көрсеткіш өтімділік коэффициенті төмендегі
формула арқылы анықталады:
À
Ë
Ê
ñ
Ç
=
, (2)
мұндағы, Л
с
–
ақшалай қаражаттар, банкаралық несиелер және жеңіл өтімді бағалы
қағаздар сомасы;
А – банктің жиынтық активтері.
Екінші деңгейлі капиталға кіретін субординарлық мерзімді қарыздың бастапқы
қайтарылу мерзімі 5 жылдан кем болмауға тиіс және соңғы бес жылдың әрбір жылында
меншікті капиталдың 20%-дай көлемінде субординарлық қарыздың бастапқы сомасы
қайтарылады.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктілігі төмендегідей екі
коэффициенттің көмегімен есептелінеді:
Банктің бірінші деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің сомасына
қатынасы 0,06 – дан кем болмауға тиіс
À
ÈÊ
ʲ
ê
−
=
1
, (3)
мұндағы, КІ – бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК – банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды тұлғалардың
субординарлық қарызы;
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы;
Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген
активтеріне қатынасы, 0,12-ден кем болмауы.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің орташа
айлық шамасының талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасына қатынасы
арқылы есептелінеді. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнін Ұлттық
Банктің Басқармасы бекітеді.
Ағымдағы өтімділік коффициенті (к4) төмендегідей түрде есептеледі:
îð
îð
Ì
À
ê
=
4
, (4)
мұндағы, А
ор
–
активтердің орташа айлық шамасы;
М
ор
–
талап етілетін міндеттемелердің орташа шамасы;
К4 – ағымдағы өтімділік коэффициенті [4, 426 б.].
Сонымен, өтімділік көрсеткіштерін тек нормативтер ретінде ғана қарастыру қажет
және нормативтерді реттеуші органдар бекіткендіктен, олар есепке алынуы тиіс. Банктің
