722
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
аударылғанда теңдікті, теңдестікті білдіреді. Баланста бұл екі категория–ресурстар мен
көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық ерекшеленеді [2, 11б].
Қаржылық жағдай жөніндегі есептіліктің типтік құрылымы және мұның тараулары
мен баптары төмендегідей 1- кестеде:
Кесте 1. Қаржылық жағдай жөніндегі есептіліктің типтік құрылымы
Активтер
Пассивтер
Қысқа мерзімді активтер
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Меншікті капитал
Ескерту – Берілген кесте автормен құрастырылған
1 – кестеде көрсетілгендей, қаржылық жағдай жөніндегі есептілік «Активтер»,
«Пассивтер» деп аталатын өзара баланысты екі бөлімнен тұрады.
Бөлімдер ішіндегі ақпарат – активтер мен пассивтердің экономикалық біртекті
түрлерін көрсететін дербес жазулардан – баптардан тұрады.
Қазіргі кезде республикамызда баланстың актив және пассив баптарының
мазмұнымен қатар оның құрылымы да өзгерістерге ұшырап халықаралық стандарттардың
талабына сәйкестендірілді.
Активтер – бұл дара кәсіпкер немесе мекеме өткен оқиғалар нәтижесінде бақылап
отырған, болашақта экономикалық пайда алу күтілетін ресурстар. Активте жасалған
болашақ экономикалық пайда – бұл мекемеге ақша қаражатының және олардың
баламасының түсуіне тікелей немесе жанама ықпал ету мүмкіндігі. Ақшалай қаражаттың
мұндай түсімдері активтерді пайдалану немесе сату салдарынан болуы мүмкін. Бұл түсім
мекеменің негізгі қызметінің бөлігі ретінде көрсетіледі.
Мекеменің активтері оларды сатып алу немесе жасау және басқа өткен
оқиғалардың нәтижесінде, сондай-ақ ақысыз түсудің нәтижесінде пайда болады. Көп
активтерді экономикалық немесе физикалық нысаны бар болуы мүмкін, бірақ физикалық
нысан активті анықтамайды [3,52б].
Активтердің болуын айқындаған кезде меншік құқығы міндетті болып
табылмайды. Қазақстан Республикасында баланстың активі келесі кіші бөлімдеге
бөлінеді:
- қысқа мерзімді активтер;
- ұзақ мерзімді активтер.
Активтер бір жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде сатылады
немесе пайдаланылады деп күтілсе немесе пайдалануда шек қойылмайтын ақша немесе
оның баламысында болса қысқа мерзімді активтер деп аталады.
Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Қысқа мерзімде активтерге: қорлар, алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар,
қысқа мерзімдік қаржылық инвестициялар, ақша қаражаттары, дебиторлық берешектер,
қысқа мерзімді активтерді сатып алу үшін төленген аванстық төлемдер, қайтарылуға
тиісті қарыздар, алынған вексельдер, басқадай дебиторлық қарыздар жатады.
Ұзақ мерзімді активтерге материалдық емес активтер, негізгі құралдар,
аяқталмаған күрделі құрылыс, инвестициялар, ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар,
алдағы уақыттың есебіне жататын ұзақ мерзімді шығыстар т.б. жатады.
Ұйымның капитал мен міндеттемелер түрлерінің жіктелуіне сай баланстың
пассивіне келесі бөлімдер енгізілген:
- қысқа мерзімді міндеттемлер;
- ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- капитал
723
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
Міндеттемелер – бұл дара кәсіпкердің немесе мекеменің өткен оқиғалардан
туындайтын мойнында тұрған міндеттері, оны реттеу экономикалық пайданы қамтитын
ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады. Міндеттемелер қандай да болмасын заңды
тұлғадан шыққан, сол сияқты тәжірибеден алынған болуы мүмкін. Міндеттемелерді өтеу
әртүрлі тәсілдермен:
- ақысын төлеу;
- өзге активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бұл міндеттерді басқа міндеттемелермен ауыстыру;
- міндеттемелерді жеке капиталға ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Бір жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп
күтілетін қарыздар қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге: қысқа мерзімді банк несиелері, банктен тыс
мекемелердің қысқа мерзімді қарыздары, еншілес кәсіпорындардың қысқа мерзімді
қарыздары, салықтар бойынша міндеттемелер,басқа да міндетті және еркін төлемдер
бойынша міндеттемелер т.б. жатады.
Бір жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылуы
жоспарланбайтын креиторлық қарыздар ұзақ мерзімді міндеттемелер болып табылады [4,
17б].
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге: ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер, банктен
тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары, ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері,
кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер және т.б. жатады.
Меншік иелері алдындағы міндеттемелер, өз кезегінде, екі түрге бөлінеді:
- ұйымды ашу кезінде бастапқы жарнаны төлеу уақытында пайда болатын;
- жарғылық капиталға төленген жарналар көлемінен асатын ұйымда пайданың бір
бөлігін қалдыру арқылы жинақталған.
- міндеттемелердің аталған екі түрі жалпы «Капитал» түсінігін құрайды.
Жалпы баланс активінің баптары негізінде мүліктің өтімділігі жатқан белгілі бір
жүйе бойынша орналастырылады. Баланс пассиві кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
қандай көлемде капитал салынғандығы мен кім мүліктік массаны құрылуына
қатысатындығын көрсетеді.
Есептік мәселелерімен айналысатын ғалымдар көзқарасы тұрғысынан қаржылық
жағдай жөніндегі есептілікті экономикалық құқықтық және есепті тұрғысынан қарастыру
керек. Бірінші көзқарас бойынша ұйым иелігіндегі ақша түрінде есептеуге болатын
барлығының жиынтығы түсініледі. Сондықтан, азаматтық құқықта заңды тұлға
нышанының бірі ретінде дербес қаржылық жағдай жөніндегі есептілік саналады. Ал
есептілік түсінігі, бірінші көзқарасты толықтырады және де белгілі бір уақытқа
шаруашылық жағдайымен қоса барлық процестерді, қызметтің қаржылық нәтижелерін
қоса сипаттайды.
Ұйымдарда қаржылық жағдай жөніндегі есептіліктің көлденең немесе тікелей түрі
қолданылуы мүмкін. Көлденең құрылған баланс екі жақты – әдетте актив - оң жақта,
пассив – сол жақта орналасады.
Халықаралық тәжірибеде актив пен пассивті құру келесі жалпы қабылданған
негізгі принциптерге сай құрылады:
- актив олардың өтімділік деңгейіне байланысты орналастырылады. Өтімділік
баланс активтерінің ақшаға айналу жылдамдығын сипаттайды, сондықтан кәсіпорындар
жоғары өтімді қаражаттарды өтімділігі төмен қаражаттар мен өтімді емес қаражаттардан
ажыратып көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, өтімділік - қолда бар қаражаттардың құнын
жоғалтпай тез арада міндеттемелер мен қарыздарды уақытында өтеу мүмкіндігінің
көрсеткіші.
