Ћала жќне иман 8-9 зиялыныѓ С*ЗI

№113 (5776) 21 ЋЫРКЉЙЕК 2019 ЖЫЛ

almaty-akshamу.kz

 almaty-aksham@mail.ru

10

ОЙ-ТОЛЅАМ

ЖАС АЋЫН-

ЖАЗУШЫЛАР

жастанып

оћитындай

ЕКI

КIТАП

Жљз елу ћаралы жас жауынгер жай-

ѕасћан алып лайнер Мќскеудiѓ халыћ-

аралыћ «Шереметьево» ќуежайынан к+те-

рiлдi де, iркес-тiркес ћазбауыр бџлттарды

ћанатымен iле, ћайћая бџрылып, Германия

мемлекетiне ћарай бет тљзедi.

Сонау жетпiсiншi жылдардыѓ соѓы.

Мамыр айы. Тљс ќлетi. Он сегiз жасћа ендi

iлiккен жастардыѓ албырт к+ѓiлi алып

џшып, ћатпар-ћатпар шексiз ѕаламныѓ

алыс тљкпiрлерiне самѕататындай. Кеѓ

џшаћтыѓ iшi абыр-дабыр, у-ду.

Негiзi, Душанбеден шыћћан едiк.

Тќжiкстанѕа Ћараѕандыдан пойызбен

жеткенбiз. Мџнда болашаћ сарбаздар

елiмiздiѓ +зге де облыстарынан ћаптап

жиналыпты. Осындаѕы полктардыѓ бiрiнде

киiнiп, оншаћты кљндей «карантин» деп

аталатын мерзiм аралыѕында саппен жљру

жаттыѕуларын ћайталадыћ.

«Ту-154» орыс астанасына жанармай

ћџйып алу љшiн ћонѕан-ды.

Ара-арасында елеѓдеп, аяћ жаѕымда

жатћан жол ћапшыѕыма ћарап ћоямын.

Aзiн алдында бiр-екi рет жоѕалтып алып,

ћайта тапћан кездерiм де бар.

Iшiнде баѕалы ештеѓе жоћ секiлдi.

Сљлгi-сабын, орамал, котелек, кружка,

ћасыћ... Тек тљп жаѕында оћуѕа ћџмартћан

екi кiтабым жатыр. Солар ћымбат...

Межелi жерге жетiп орналасып, ќскери

тiрлiк басталѕан соѓ кiтаптарды т+сектiѓ

бас жаѕына тыѕып жљрдiм. Ћалт еткенде

жеткенше асыѕамын. Жанымдаѕы жiгiттер

«Кљнде-кљнде шџћшиып немене оћып

жљрсiѓ?» деп таѓырћайды. Бџл кезде ћасы-

мызда ешбiр ћазаћ баласы жоћ едi, бќрiмiз

неше ћилы ћалалардаѕы тљрлi б+лiмдерге

тарап кеткенбiз; жаѓа жолдастарым –

орысы, украины, венгрi, полягы, болгары

бар, кiтаптарды џстап, авторлардыѓ атын,

басћа да с+здердi: «Aй, мынауыѓныѓ

ќрiптерi орысша ѕой! Таха-у-у-и-и...

Эбиш-ш-ш...» деп, тiлдерiн «сындырып» ала

жаздап дауыстап оћып, мќз болды. «Не

туралы?» деп сџрайды. «Ќ... Тљсiнуге сќл

ћиындау. Ќдеби трактаттар» дей саламын.

Сын жинаћтары едi. Ќлi +зiм де толыћ

меѓгерiп љлгермеген дљниенi аузымды ћай-

шылап: «Бџлар – к+ркем ќдебиет проб-

лемаларына арналѕан эстетикалыћ концеп-

циялар, шыѕармашылыћ баѕа стратегиясын

жасауѕа баѕытталѕан теориялыћ маћала-

лар» деп ежiктеп тџруѕа ерiнемiн. Ќйтеуiр,

«керемет дљниелер» деймiн. Жолдастарым

ћос кiтапты олай-бџлай аударыстырып

к+рiп, апырай, бџлардыѓ нендей сићыры

болды екен дегендей, аѓтарыла ћарайды.

Расында, ќѓгiме немесе хикаят, роман

да емес, сонша неге ћызыћтым деп ойлап

к+рсем, Тахауи Ахтановтыѓ «Керуен» жќне

Ќбiш Кекiлбаевтыѓ «Дќуiрмен бетпе-бет»

деп аталатын еѓбектерi байсалды пайымы-

мен, шыѕарма болмысын, талант табиѕа-

тын, жазушыныѓ баѕытын, оныѓ азаматтыћ

позициясын жљйелi талдауымен, бџлар

туралы батыл ой тљюiмен, тосын байлам-

дарымен, мiрдiѓ оѕындай дќлдiгiмен,

тџѓѕиыћ тереѓдiгiмен баураѕан сияћты.

Љш б+лiмнен тџратын алѕашћы кiтапта –

отыздай, екi б+лiмге топтастырылѕан екiншi

жинаћта оншаћты маћала бар. Алдымен

кез-келген дљниенiѓ сыртћы пiшiнi

елiктiрiп, iшкi мазмџнѕа, кейiпкер

психологиясыныѓ ќлеуметтiк, философия-

лыћ астарларына бiртiндеп бойлай бас-

тайтыныѓ секiлдi, бџлардыѓ да формасы,

маћалалардыѓ орналасу ретi к+з тартћаны

аныћ.

Кiтаптардыѓ екеуi де кезiнде Алма-

тыдаѕы «Жазушы» баспасынан бiрi – 1969,

екiншiсi 1972 жылы шыѕыпты. Екеуiнде де

кљнi бљгiнге дейiн шешiмi табылмаѕан

«мќѓгiлiк» сауалдарѕа жауап iзделедi.

Мысалы, «Керуенде» «Ћазаћ ќдебиетiнде

џлттыћ ерекшелiк бар ма?» деген сџраћ

т+ѓiрегiнде ой ћозѕалѕан. («Ќдебиет кќме-

летi» маћаласы). Автордыѓ айтуынша,

кейбiр сыншылар ћазаћ прозасыныѓ

+згеден айрыћша ћыры ретiнде – ерен мыћ-

ты, алып тџлѕалардыѓ бейнесiн жасауѕа,

белгiлi бiр нысанды ќсiрелеп суреттеуге

ќуестiгi деп дќлелдесе, басћа теорияшылар –

ћазаћ прозасыныѓ еѓ басты сипаты аћыл

айтуѕа ћџмарлыѕы, ћџрѕаћ дидактикаѕа

ћџрылѕан дiлмарлыѕы деп айдар таѕады.

Сондай-аћ, ћазаћ прозасыныѓ негiзгi

ћасиетi елжiреген егiлме сыршылдыћ деушi-

лер де бар екенiн айтады. Шынтуайтћа

келгенде, бџлар маћтанатын нќрсе емес,

керiсiнше, кемшiлiк, к+ркемдiк дќреженiѓ

т+мендiгiн байћататын «мiнездеме», ендеше

аталѕан жќйттер ешћашан да џлттыћ ерек-

шелiк бола алмайды деп байлам жасайды.

Рас ћой. Дќм-татуы жоћ к+бiк с+здiѓ

к+п екенi +тiрiк емес; сол «даѕдыдан» кљнi

бљгiнге дейiн арылдыћ па +зi... Кейбiр кiтап-

тар +зге тiлдерге мол таралыммен аударыла

бастаса, ќлгiндей «мылжыѓдыѕымыздыѓ»

сыры ашылып, џятћа ћалмас па екенбiз деп

ойланасыѓ...

Бiз оћыѕан орта мектептегi ќдеби кеш,

диспуттардаѕы талћылаулар белгiлi кiтап-

тарды к+бiнесе сыпыра маћтау, тамсану

љрдiсiнде +тетiндей едi. Ал мына еѓбектерге

ћарасаѓ, сыншы ќрбiр шыѕармаѕа мљлде

басћа ћырынан келiп, оныѓ нќзiк иiрiм-

дерiне тереѓ бойлап, iс мќнiсiн жiлiктей

талдап, ћопара к+рсетедi. Мџндайда

шынныѓ жљзiн ендi к+ргендей, к+кейдегi

ќлдебiр кљдiгiѓ сейiлгендей кљй кешесiѓ.

Aз-+зiѓнен жеѓiлейiп, мейiрiѓ ћанады.

Тахауи Ахтанов осы маћалада ћазаћ

прозасыныѓ бастауында тџрѕан екi iрi

ћџбылыс – Мџхтар Ќуезов пен Бейiмбет

Майлин мќнерiне ћысћаша шолу жасапты.

С+йтiп, кеѓ ћџлашты, биiк +релi, алып

Мџхтардыѓ «Абай жолын» айтпаѕанныѓ

+зiнде барлыћ ќѓгiме, повестерi ћазаћ

+мiрiнiѓ айнасы бола алатынына тоћта-

лады. Бџлар жазушыныѓ реалистiк

ћырын танытуымен бiрге љлкен роман-

тик екенiн де к+рсетедi, яѕни к+терiѓкi

романтика мен сыршыл лирика ћатар

еседi дейдi. «Мџхтар Ќуезов – Еуропа

ќдебиетiнiѓ, жалпы дљние жљзi к+ркем

ойыныѓ еѓ биiк мќдениетiне суарыл-

ѕан адам. Бiраћ оныѓ суреткерлiк

тљпкi тамыры ћазаћтыѓ халыћ

топыраѕында – оныѓ эпосында

жатыр. Сол топыраћ оѕан эпи-

калыћ кеѓ +рiс, аршынды ћџлаш-

ћа ћоса – романтикалыћ к+те-

рiѓкiлiктi, с+з ћџдiретiне деген

ћџлшылыћты мирас етiп бердi... Ал осы

реализмге џласћан романтикалыћ к+терiѓ-

кiлiк ћазаћ прозасыныѓ елден ерек, айрыћ-

ша ћасиетi бола алмай ма? Мљмкiн бџлар

бљгiнгi бљкiл прозамыздыѓ бiрден-бiр сипа-

тын белгiлей алатын шыѕар?» деп сџраћ

ћояды. Бџдан соѓ ћазаћ прозасы серкеле-

рiнiѓ бiрi, Ќуезовтiѓ аѕа замандасы Майлин

стилiне љѓiледi. «Осы ћайталанбас тамаша

шебер бiз «ћазаћ прозасына тќн» деп жљр-

ген к+терiѓкi романтикадан, ћызыл с+зден

тiптi аулаћ болѕан» дей келiп, Бейiмбет

ћолтаѓбасы Ќуезовтен мљлдем б+лек, аѕыл-

тегiл сезiмге сараѓ екенiн, оныѓ ќрбiр

ћџбылысты, ќр характердi тап басып, дќлме-

дќл суреттейтiнiн айтады. Демек, ол – бџл

жаѕынан таза реалист. Рас, Майлинде бiр

шыѕармамен тџтас бiр дќуiрдi, халыћ +мiрiн

мол ћаусырып аларлыћ эпикалыћ кеѓ

ћџлаш жоћ. Ќйткенмен, ол заманындаѕы

ћазаћ ћауымын iштей љѓги ћаузады. Бџрын

ќдебиет менсiнбеген ћазаћтыѓ «ћатын-

ћалаш», «жаман-жќутiк» дегендердiѓ

адамдыћ кескiнiн танытып, сырын ашып

бердi. Олай болса, ќдебиетiмiздегi џлттыћ

ерекшелiктi Майлин ыћпалындаѕы дљние-

лерден iздеген ж+н бе?..

«Керуен» авторыныѓ, ќсiресе, кiтаптыѓ

+не бойында айналып соѕып отыратына

ћарап, «Абай жолы» романын зерделей

оћып, ћџлшына зерттегенiн аѓдаймыз.

Жќне бiр ћызыѕы, +зi: «Егер шын мќнiндегi

ћазаћтыѓ к+ркем прозасы осыдан бастала-

ды демесек те, бџл осы кезге дейiнгi ћазаћ

прозасыныѓ к+ркемдiк шыѓы деп айтудан

ћорыћпас едiк. Шынында да, «Абай»

романы ћырыћ-отыз жылдыћ +мiрi бар

ћазаћ прозасыныѓ к+ркемдiк тќжiрибе-

сiнiѓ жиынтыѕы, жетелi елдер мќдениетiн

бойына сiѓiрiп толысћан шаѕыныѓ белгiсi.

Бљгiнгi кљнгi к+ркем ой +рнегiнiѓ еѓ шебер

љлгiсi» деп баѕалайтын осы шыѕарманы

ара-арасында ћатаѓ сынѕа алады: «Феодал-

дыћ-патриархалдыћ ћоѕамда байлардыѓ

негiзгi жџмысшы кљшi кедей аѕайындары

болды. Олардыѓ ауыр еѓбегiне байлар тиiстi

аћы т+лемейтiн. Сауын, аттыѓ майы

сияћты болымсыз нќрселермен ѕана алдан-

дыратын. Оныѓ +зiн де аѕайынѕа ћарасудыѓ

бiр тљрi деп санайтын. Бџл жаѕдайлар

«Абай» романында толыћ жете к+рсетiл-

меген»... Немесе: «Романдардыѓ бiрiншi

жќне келесi кiтаптарында жазушы Абайдыѓ

адамгершiлiгiн баса к+рсетпек болып оныѓ

ауылындаѕы таптыћ ћайшылыћты џмытып

кетедi, с+йтiп, жеке адамныѓ адамгершiлiгi

таптыћ теѓсiздiктi жояды деген утопиялыћ

ћате џѕымды љнсiз жаћтайды... Ру тартысын

суреттеуге романда +те к+п орын берiлген,

бџл керексiз ћайталаулар туѕызып, романѕа

к+ркемдiк жаѕынан да зиянын тигiзедi.

Автор бiр-екi ќсерлi эпизодпен ру тарты-

сыныѓ негiзгi себептерiн ашып берiп, оныѓ

есесiне жоѕарыда айтылѕан олћылыћты

толтыра тљсуiне болар едi» дейдi. («Халыћ

сапары» маћаласы).

Осындай жолдарды алѕаш к+ргенде

«Аллау, бџ кiсi љлкен џстаз Мџхтардай

алыпты сынауѕа жљрегi ћалай дауалады

екен?!» деп iштей таѓырћаѕан да болуым

керек...

Мџндай кемшiлiктi к+рсететiн сќттер

Сќбит Мџћановтыѓ «Аћћан жџлдыз

романына ћатысты тiптен молыраћ.

«...автор ел аузындаѕы с+здi +те к+п бiледi.

К+п жерде оны ќдейi келтiрiп те отырады.

Ол халыћтыѓ характерiн ашуѕа +те ћажет...

Тек соларды орынды пайдаланып, лаћап

екенiн ескерiп сын к+зiмен ћараудыѓ орны-

на, +зi де сол лаћапћа елiгiп, тiптi, шамаѕа

келмейтiн нќрселердi баяндап кетедi.

Бљгiнгi жазушыныѓ кешегi лаћапћа биiктен

ћарайтыны байћалмайды, ћайта жазушы

шыншыл да сыншыл болудыѓ орнына сол

лаћаптыѓ жетегiнде кетедi. С+йтiп, заман-

ныѓ наћтылы суреттерiнен г+рi даћпырт

басыѓћырап кетедi. Мысалы, бай болса

оныѓ жылћысы мыѓдап емес, он мыѓдап

саналады, кеше ћайыршы болып жљрген

ћазаћ ћалаѕа барып саудаѕа араласса – ап-

аз жылда байлыћтан к+ше алмай ћалады,

пара бергендер алтынды дорбалап +лшейдi.

Мџныѓ бќрi де реалист жазушыѕа жараса-

пайтын жќйттер», – деп наћты мысалдар

келтiре отырып, автордыѓ санаѕа сыймай-

тын «асыра сiлтеулерiне» ћынжылады, тiптi,

кейде осынысын ћаттыраћ айтып, «сойып»

салады. («Шоћан басталар шаћ» маћа-

ласы).

Сол секiлдi, Ѕабит Мљсiрепов шыѕар-

машылыѕы туралы: «Оянѕан +лке» романы

жазушы творчествосындаѕы аса iрi белес.

Бџл шыѕарма художниктiѓ џзаћ жылдар-

даѕы ойлануыныѓ, iзденуiнiѓ, +з халћыныѓ

+ткенi мен бљгiнгiсiне, болашаѕына толѕана

ой жљгiртуiнiѓ жемiсi, – дей келiп, осынау

с+з зергерiнiѓ де олћы тџстарына тоћтала

кетедi: – Жазушыныѓ шеберлiк ќдiсiндегi

бiр кемшiлiгi – аллиторация ћуып, с+здiѓ

жеѓiл, екпiндi ырѕаѕымен ой тоћтаттырмай

дедектетiп ќкететiнi. Ќдетте прозада дыбыс,

ырѕаћ ћуаласа ой жаѕы олћыланып ћала-

ды». («Биiк белесте» маћаласы. Мџндаѕы бiр

тосын дерек Ѕабеѓ ѕџмырбаяныныѓ ћал-

тарыс-ћыры жайында: «Ѕабит отызыншы

жылдары бiрнеше повесть бастайды. Ќр

тљрлi себептермен сол басталѕан повестерi

аяћталмай ћалады. Сол повестердiѓ

аяћталмауына негiзгi себеп болѕан жазу-

шыныѓ ќлi де шеберлiгi жетiспеуi, алѕан

таћырыбын меѓгерiп алып кетерлiктей ой-

+рiсi, бiлiм биiктiгi жетпеуiнен сияћты»).

Бџл орайда тоћтала кететiн жќйт –

жинаћ авторыныѓ белгiлi нысанды сынѕа

алѕанда оны мiнеу љшiн емес, к+зћарасын

iске шынайы жанашырлыћпен бiлдiретiнi,

адал ниетi аныћ байћалып тџрады. Жќне

жеке пiкiрдi ешбiр кљлбiлтелемей, батыл

тљрде бетке айтћаны аѓѕарылады. Мќселен,

аталѕан сын-ескертулердi Сќбит Мџћанов-

тыѓ да, Ѕабит Мљсiреповтiѓ де оћыѕаны

даусыз. Соѕан ћараѕанда, Тахаѓ жоѕары-

даѕы «Абай жолы» романына ћатысты ойын

кезiнде Мџхтар Ќуезовтiѓ де +зiне ашыћ

бiлдiрген-ау деп топшылаймыз...

Ќлбетте, Тахауи Ахтановтай тџлѕаныѓ

тырнаћ астынан кiр iздемейтiнi, ауызды ћу

ш+ппен сљртуге ћџштарланбайтыны, ћайта,

џлттыћ руханият к+кжиегiн кеѓейтетiн

тќуiр шыѕарма к+рсе соны +зi жазѕандай

ћуанатыны тљсiнiктi. Ќйткенмен, «Aсу

жолында» деген маћалада бiрћатар тќуiр

дљниелерге тоћтала келiп: «...жаћсы нќр-

селер бар. Бiраћ... Осы «бiраћ» оѓай «бiраћ»

емес. К+птеп шыѕып жатћан сљреѓсiз