Түркістан халықтарының, қазақ жұртының ХХ ғасырдағы ұлт-
азаттық қозғалысы тарихында М. Шоқайдың да тек өзіне тиесілі
орны бар.
Алаш немесе ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт-
азаттық қозғалыстың бірден көзге ілінер екі кезеңі болды. Бірі
шамамен 1905 жылдан бастап Алашорда өкіметі құрылған
1917 жылдың желтоқсанына дейінгі аралықты қамтыса,
екіншісі азамат соғысы және кеңестік билік біржола орнаған
уақыттан бастап, 20-30 жылдардағы Алаш зиялыларын
жазалау мақсатында ұйымдастырылған сот процестерімен
аяқталады. М. Шоқай ұлт-азаттық қозғалыстың бұл екі
кезеңінде де оның жетекші басшыларына лайық жұмыстар
атқарды. Бұл тарихи кезеңдердің алғашқысында ол патшалық
және кеңестік билікке қарсы ұлттық тәуелсіздік туын көтерген
Түркістан (Қоқан) және Алашорда өкіметтерін құруға тікелей
атсалысса,
соңғысында
Еуропадағы
түркістандық
эмиграцияның басшысы ретінде сталиндік тоталитарлық
жүйенің Түркістандағы саясатының отарлық мазмұнын ашып
көрсетіп, өзінің жариялаған еңбектері мен үздіксіз шығарып
тұрған басылымдары арқылы біздің тарихымызда бұрын
болмаған жаңа мазмұндағы саяси қызметті бастап берді.
Қазан төңкерісі туғызған жаңа жағдайды пайдаланып,
«Түркістан мұхтарияты» немесе тарихта «Қоқан автономиясы»
атымен қалған ұлттық мемлекеттік құрылымның дүниеге
келуінің басында болған Мұстафа Шоқай 1937 жылы: «Әрине
Қоқан автономиясы Түркістан мәселесін шешудің мақсаты
да,формасы да емес. Ол тек Түркістан азаттық қозғалысының
бір кезеңде басып өтуге тиіс болған кезекті бір қадамы ғана
болатын. Көне Ресейге қараған өлкелер, кейінірек кеңестік
Ресейдің бұғауына түсіп қалған өлкелер арасында тәуелсіз
ұлттық мемлекеттілік үшін күресу жолына тұңғыш рет Түркістан
түсіп отыр» деп өзі басында болған тарихи оқиғаларға баға
береді [1].
Қоқан ұлттық үкіметі басшыларының замандасы және
одан кейінірек Түркістан халықтарының азаттығы жолында
аянбай күрескен Т.Рысқұлов сол кездің өзінде–ақ, Қоқан
автономиясының шынайы табиғатын дәл анықтап берген. Ол
Түркістан Коммунистік партиясының ІҮ съезі мен Кеңестердің
ҮІІІ съезі делегаттарының 1919 ж. 18 қыркүйегінде өткен
бірлескен мәжілісінде сөйлеген сөзінде: «Автономиялы Қоқан
үкіметі
бұл
ұлт-азаттық
кезеңі
болды.
Және
сіздер
автономияшылдарға қалай қатыгездік жасалғанын білесіздер.
Осылайша Кеңес үкіметі өздерінен мұсылман бұқарасын
339
алшақтатып алды» деп, Кеңес өкіметінің Қоқанға қанды
жорығын қатал сынға алады [2].
Азаттық жаршысының қоғамдық-саяси көзқарастарының
қалыптасуына өскен ортасы үлкен әсер етті. Мұстафа Ақмешіт
(Перовск), қазіргі Қызылорда облысының Тартоғай елді
мекенінде 1889 жылы желтоқсанның 25-інде дүниеге келген.
Ол отарлық езгіні, әділетсіз саясатты бала кезінен бастап
өз ауылында,одан кейін Ташкентте гимназияда оқып жүрген
кезінде
көзбен
көрді.
Петербург
университетінің
заң
факультетінде
оқып
жүргенде
оның
саяси
көзқарасы
қалыптасады, өз халқының азаттығы үшін күреске қатысып,
Түркістаннан
әділеттілік
іздеп
келген
жерлестерінің
сұраныстарын Сенат алдына қою арқылы саясатқа араласа
бастады.
Мұстафа
Шоқай
XX
ғасырдағы
көрнекті
саяси
қайраткерлер
Әлихан
Бөкейханов,
Ахмет
Байтұрсынов,
Мұхамеджан Тынышпаевтармен бірге өз халқының Ресейдегі
әлеуметтік таптық теңсіздіктің даму сипатының аражігін
ажыратты.Ол қоғамдық-саяси қайраткер ретінде 1-ші және 2-ші
Ресейлік Думаның мұсылмандар фракциясының хатшысы
болып, олардың саяси қызмет атқаруына көмектесті.
Мұстафа Шоқайдың Ресейдегі қайраткерлермен, Дума
депутаттарымен араласуы, іс жүзінде жалпы тәуелсіздік,
жалпы мемлекеттік идеяларды қолдануына алып келді.
Азаттық алу үшін езілген хальқтардың тізе қосуы қажет
екендігін Шоқай сол кезде анық түсініп өмірінің соңына дейін
бұл пікірден айныған жоқ.
Аса көрнекті саясаткер Мұстафаның ұстанған жолы–
халыққа тәуелсіздікті қантөгіс арқылы емес, керсінше, дүние
жүзіндегі демократиялық күштерді араластыру арқылы бейбіт
жолмен алу болды. Ол үшін ұлттың сана-сезімін ояту қажет
еді.Жаяудың шаңы, жалғыздың үні шықпайтынын жете түсінген
Мұстафа Кеңес үкіметінің қол астындағы мұсылмандар
қауымының да жеке-дара күресі арқылы тәуелсіздік ала
алмайтынын анық болжай білді. Ұлы күрескер бүкіл түркі тектес
исі
мұсылман
қауымын
түгел
көтеруді
мұрат
тұтты.
Мұстафаның негізгі мақсаты Ресей топырағында тұратын бүкіл
түркі ұрпақтарын біріктіріп, «Үлкен Түркістан » одағын құру
болды. Сондықтан да Мұстафа Петербург университетін бітіре
сала 1916 жылы «Түркістан бірлестігі» деп аталатын құпия
ұйым ашты. Отаршылықтың жойқын қысымының күшіне қарсы
тұру қамымен мұсылман саяси ұйымдары ассоциациясы (үлкен
жамиғаты) мен мұсылмандар кеңесі (Шурай-Ислам сондай-ақ,
340
