жылдарынан
бастап,
көрші
Ресейде
өлке
тарихына
қызығушылықтың қайта жандануына байланысты жарты
ғасырдан астам уақытын, ғылыми дарынымен қайрат-жігерін
Орталық
Азия
халықтарының
бай
рухани-материалдық
мәдениетіне арнаған зерттеушінің өмірі мен қызметіне, бай
ғылыми мұрасына ден қойыла бастады [3: 289]. Әйгілі
саяхатшы-ғалымның өзі мәңгілікке жай тапқан Сібір қаласы
Томскіде, томскілік ғалым профессорлар: Топчий А.Т.,
Кулемзин В.М., Казаркина А.П. сияқты Ресей ғалымдары оның
мұраларын жинап, жаңадан жариялау жұмысын бастады [4:
418]. Потанин тақырыбы ХХ ғ. 50-70 ші жж. қазақ тарихнамасы
мен әдебиеттану ғылымында негізінен Ш. Уәлихановтың
шығармашылығы мен өміріне және қазақ фольклористикасы
қатысты
мәселелерге
байланысты
қозғалып
отырды.
Шоқанның өмірін кеңестік кезеңде зерттеген Сәбит Мұқанов
пен Әлкей Марғұланнан [5: 9-79] бастап, Р. Бербдібаевтың
қазақ фольклорына арналған зерттеу мақалалары мен
Э.Масановтың
Г.Н.Потанин
еңбектерін
қазақ
этнографиясының маңызды дереккөзі ретінде қарастырған
жекелеген мақалаларды санамағанда, өткен ғасырдың 80-ші
жылдарына дейін осы үдеріс сақталып келді [6: 70-79].
Қазақстанда Г. Н. Потанин еңбектерін іргелі зерттеу
жұмысының бастамасы ретінде Ж.К. Сиқымбаеваның 1985 ж.
жарық
көрген
«Г.Н.
Потаниннің
еңбектеріндегі
қазақ
фольклорының
мәселелері»
(Проблемы
казахской
фольклористики в трудах Г.Н. Потанина) атты монографиясын
жатқызуға болады. ХХ ғ. 90-шы жж. бастап ХХІ ғ. басында Г. Н.
Потаниннің тұлғасы қазақстандық тарихнамада алаш
қозғалысы мен олардың саяси- қоғамдық көзқарастарының
қайнар-бастаулары
мәселесімен
зерделеуге
байланысты
қайтадан өзекті тақырыптың біріне айналды. Осы ретте М.
Қойгелдиевтің «Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры
(ХVІІІ-ХХ ғғ.). Зерттеулер» атты еңбегі белгілі [7: 400]. Онда
алаштанушы М. Қойгелдиев Потаниннің қазақ халқына қатысты
ой-арманын Ә.Байтұрсыновтың мақаласына сүйене отырып,
былайша сипаттайды: «Белгілі ғалым Г.Н.Потаниннің өмір
жолы және ұстанған бағыттарымен таныстыруды көздеген
мақаласында қазаққа өнер білім басқа жұртпен бірге теңдікке
жету үшін керек екенін айтып: «Қазақты автономия қылсақ
Қараөткел-Алаштың
ортасы,
сонда
университет
салып
қазақтың ұлын, қызын оқытсақ «Қозы Көрпеш Баян сұлуды»
шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың
кім екенін Еуропа білер еді-ау дейтін пікірді кезінде Григорий
275
Николаевич» деп жазған еді деген деректі келтіреді.
Г.Н.Потаниннің 1917 ж. Алашорданың бірінші съезіне құрметті
қонақ ретінде шақырылуында да үлкен символикалық мән бар
екені шүбәсіз, алаш қайраткерлері оны өздерінің рухани
ұстазы, ақсақалы ретінде қадір тұтты. Г.Н.Потаниннің есімі мен
қызметінің кеңестік дәуірде онша-мұнша әспеттелмеуі оның
саяси ұстанымдарына байланысты болғандығын, тіпті бүгінгі
Ресей зерттеушілері де оның «Сібірлік сепаратизмі» үшін оның
тұлғасына сақтықпен қарайтындығы айқын. Ол Ертіс бойына
келіп қоныс тепкен, қазақпен табан тіресе күрескен, бірде
соғысып, бірде бейбіт - қатар өмір сүрген маргинал жұрт орыс-
казактың, соның ішінде оның ең алдыңғы қатарлы бөлігі сібір
демократиялық қозғалысының өкілі. Г.Н. Потанин Сібір
сепаратизімінің белсенді идеологы бола тұра, қазақ мәдениеті
мен рухына терең бойлаған зерттеуші ғалым болу арқылы
қазақ халқының өзін-өзі басқару, жеке ел болу құқын таныған
тұңғыш орыс азаматы. Оның өмірбаянын зерттеуші сібірлік
орыс ғалымдары оған «Гражданин Сибири» деген құрметті есім
берген. Бүгінгі ұрпақты Г.Потанинің қазақ халқының мәдени
құндылықтарының, халық ретіндегі қасиеттеріне деген риясыз
сенімі оны қазақ ұғымындағы көп жанашырлардың бірі емес,
Асан-Қайғыдай болашақты болжағыштығы таңдандырады.
Бірақ ұлы жыраудан оның айырмашылығы қазақ халқының
болашағына оптимистік болжам жасады және ол болжамдары
қазақ халқының тарихы мен дамуындағы өзгешелікті өзінің ұзақ
жылдардағы ғылыми шығармашылығы арқасында, ғалым
ретінде болашақты нақты зерделеп көре білуіне сүйенді,
сондықтан оның болжамдарының таяу тарихи уақытта жүзеге
асуы таңқалаларлық жағдай емес, қайта күтілуге тиісті
оқиғалар болуымен ерекшеленеді. Г.Н. Потанин мен алаш
зиялылары тақырыбына алғашқы іргелі еңбек жазған қазақ
зерттеушісі
Ж.Т.Таңатарова
болды.
Бұл
еңбекте
Г.Н.Потаниннің
қазақ
зиялылары
А.Байтұрсыновпен,
Ә.Бөкейхановпен, М.Дулатовпен, Ә.Ермековпен, Ж.Ақпаевпен
т.б. алаштың азаматтарымен пікірлестігі, қызметтестігі мұрағат
деректерімен, сол кезде шыққан баспасөз материалдарымен
сараланып, алаш қозғалысының жалпыресейлік, еуропалық
демократиялық қозғалыстармен өзектестігін, тамырластығын
ашқан зерттеу, Г.Н. Потанинді қазақ қоғамына жаңа қырынан
танытқан еңбек болғандығын айта кетуіміз қажет. Зерттеуші өз
еңбегінде мынандай бір тұжырым жасаған: «ХХ ғ. басындағы
қазақ зиялыларының ғылыми дүниетанымының қалыптасуында
Г.Н. Потаниннің де елеулі үлесі болғанын атап кеткеніміз жөн.
276
