А. Д. Дінасылов, Э. А. Яхъяев, Е. М. Мажиев

 
 
 
82 
6.5 Тойтармалы біріктіру 
Тойтармалы  біріктіру  –  бұл  бөлшектерді  тойтармалардың  көмегімен 
орындайтын  ажырамайтын  біріктіру.  Соққылы  және  дірілдеуші  жүктемелер 
жағдайында 
жоғары 
тұрақтылықты 
қамтамасыз  етеді.  Түйісу  жазықтығына 
параллель 
әрекет 
етуші 
сыртқы 
жүктемелер  әсер  ететін    негізінен  әуе 
және 
кеме 
жасауда, 
металл 
конструкцияларда 
және 
басқа 
да 
бұйымдарда қолданылады. 
Тойтарма  –  белгілі  бір  пішіндегі 
басы  бар  цилиндрлік  металл  сырық. 
Сырықпен 
бірге 
жасалынатын 
тойтарманың басын салма басы, ал өзге 
тойтармалы біріктірілетін бөлшектердің 
бетінен  шығып  тұрған  сырықтың 
бөлігінен 
тойтармалау 
кезінде 
жасалынатын басын - тұйықтаушы басы 
деп 
атайды. 
Бетке 
қойылатын 
талаптарға байланысты тойтармалардың 
бастары 
жартылай 
домалақ, 
жасырынған,    жартылай  жасырынған 
немесе  жазық  болулары  мүмкін.  ГОСТ 
2.313-82 
тойтармамен 
алынатын 
біріктірулердің  шартты  кескіндері  мен 
белгілеулерін  тағайындайды.  Тойтармамен  алынатын біріктірулердің  шартты 
кескіндерінің мысалы 6.54 суретте келтірілген. 1 және 5 бөлшектері  қапсырма 
төсемдерді  3  пайдалана  отырып,  екі  қатар  тойтармалармен  2  және  4 
біріктірілген.  Бір  ұшында  басы  бар  тойтарма  дайын  тесікке  сұғылып,  екінші 
ұшы 
тойтарылады 
(пластикалық 
диформацияланады). 
Осылайша 
бөлшектердің  берікте  тығыз  біріктіруі  жасалады.  Мысалда,  басы  жартылай 
домалақ  тойтарма  2  және  басы  жартылай  жасырылатын  тойтарма  4 
қолданылған.  Егер  біріктіру  бірдей  тойтармалар  қатарымен  орындалса,  онда 
мұндай  қатарда  бір  тойтарманы  (үстіңгі  көріністі  қара)  ғана  кескіндесе 
жеткілікті, ал қалғандарын өстік сызықтармен ғана көрсетуге болады. Егерде 
әртүрлі  тойтармалар  қолданылса,  онда  бір  типті  тойтармаларға  графикалық 
(мысалы,  бір  бөлігін  бояп)  немесе  әріптік  белгілеу  беріледі.  Қатарлардың 
орналасуы  мен  тойтармалар  адымдары  сызбада  өлшемдермен  көрсетіледі, 
қосымша мәліметтер техникалық  шарттарда  белгіленеді. Сызбалардағы той- 
тармалардың  шартты  белгілеуінде  «Тойтарма»  сөзі,  сырық  диаметрі  мм-мен, 
сырық ұзындығы  мм-мен, материалдың тобы; қаптау тобы; стандарт  нөмірін 
көрсетеді.  Мысалы:  Тойтарма  диаметрі  8  мм,  ұзындығы  20  мм,  00  топтағы 
материалдан, қаптамасыз: Тойтарма 8×20.00 ГОСТ 10299-80. Тойтармаларды 
6.54 сурет – Тойтармалы біріктіру           
мысалы 

 
 
 
83 
жақсы пластикалық қасиеттері бар материалдардан жасайды: Ст.2, 10; Ст.3, 
15  болаттардан,  М3,  МТ  мыстарынан,  Л63  жезден,  АМг6П,  Д18,  АД1 
алюминий  қорытпаларынан,  жауапты  біріктірулер  үшін  Х189Т  –  тот 
баспайтын  болаттан,  09Г2-  легірленген  болаттан.  Қойылмаған  тойтарманың 
ұзындығы  –  тойтарып  біріктірілетін  табақ  темірлердің  қалыңдықтарының 
және тұйықтаушы бастың қалыптасуына қажетті жуық шамамен (1,4 ÷ 1,7)d, 
(мұнда d - тойтарма диаметрі) жіберілімнің қосындыларынан тұрады. 
6.6 Дәнекерленген және желімделген біріктірулер  
Дәнекерлеп  біріктіру  –  дәнекерлеумен  орындалған  ажырамайтын 
біріктіру.  Дәнекерлеу  деп  –  біріктірілетін  материалдарды,  олардың  балқу 
температурасынан  төмен  қыздыру  жолымен  және  дәнекерлеуші  материал- 
қорытпаны  қолданып  атом  аралық  байланысы  бар  ажырамайтын  біріктіруді 
орындау  процесін  айтады.  Дәнекерлеу  әртүрлі  материалдардан  жасалынған 
бөлшектерден,  сондай-ақ  ыстыққа  төзімді  қорытпалардан  жасалынған 
бөлшектерден және күрделі конфигурациясы бар бөлшектерден ажырамайтын 
біріктірулер алуға мүмкіндік береді. 
Дәнекерлеуді  машина  жасауда  қолдану  –  жаңа  конструкциялық 
материалдардың  енгізілуімен  және  олардың  көбінің  нашар  пісірілетіндігіне 
байланысты  арта  түсуде.  Бөлшектерді  дәнекерлеп  біріктіру  прибор  жасауда, 
электроникада, соның ішінде радиоэлектроникада кең қолданыс тапқан. 
Дәнекерлеу  әдістерінің  көптеген  түрі  бар,  мысалы,  қыздыру  көзі 
бойынша:  дәнекерлегішпен,  балқытылған  қорытпаға  батыру  арқылы,  газ-
жалынды,  лазерлі,  электронды-сәулелі  және  басқалары.  Дәнекерлеу  әдісін 
технологиялық құжаттамада көрсетеді. 
Қорытпалар  былай  бөлінеді:    балқу  температурасы  бойынша  :  ерекше 
жеңіл  балқитын  (145  С⁰  дейін),  жеңіл  балқитын  (450  С⁰  дейін),  орташа 
балқитын (1100 С⁰ дейін), баяу балқитын (1850 С⁰ жоғары); негізгі компоненті 
бойынша: қалайылы (ПО), қалайы-қорғасынды (ПОС), мырышты (ПЦ), мыс-
мырышты  (жезді,  ПМЦ),  күмісті  (ПСр)  және  т.б.  Қорытпаларды  сым  темір 
түрінде (Прв), шыбықтар (Пт), таспалар (Л) және т.б. түрінде шығарады. 
Қорытпа  маркасын  сызбаның  техникалық  талаптарында  мына  типі 
бойынша  жазады  Қорытпа  ПОС40  ГОСТ  21931-76  немесе  Прв  КР2  ПОС40 
ГОСТ  21931-76,  мұнда  Прв  КР2  -  дөңгелек  қимасының  диаметрі  2  мм  сым 
темір.  40  саны  құрамындағы  қалайының  мөлшері,  пайызбен  (қалғаны 
қорғасын)  көрсетіледі.  Дәнекерленген  жапсарлар  (П)  былай  (6.55  сурет) 
бөлінеді:  
а) түйістірілген (ПВ-1, ПВ-2, ...); 
б) беттестірілген  (ПН-1, ПН-2, ...); 
в) бұрыштық (ПУ-1,ПУ-2, ...); 
г) таврлық (ПТ-1, ПТ-2, ...); 
д) жанаспалы (ПС-1, ПС-1, ...).