153
жазылған оқулықтарда жырдың қысқаша үзінділері берілген. Жырдың
сюжетінің ширегі қамтылған үзінділерді ұсынуда шығарманың желісінің
сақталуы, бірізділік айтарлықтай сәтті емес. Онсыз да қызығушылығы тӛмен
оқушы ондай шығарманы оқуға құлықты емес. Екіншіден, тұрмыс, тіршілік,
әлеуметтік
жағдай,
ӛміртанымдық
дүние
бүгінгі
мен
кешегіне
салыстырғанның ӛзінде ӛте алшақ. Бұл да ӛз кезегінде қызығушылықты
тӛмендетеді. Үшіншіден, жырдағы тілдік қабат қою, сӛздік қор аса салмақты.
Ұстаз тарапынан кӛп ізденіс пен іс-тәжірибені қажет етеді. Оқушының тілдік
қорын молайту үздіксіз, сатылы шеңбер түріндегі оқыту ұстанымын талап
етеді. Яғни, 5 сыныптағы ертегідегі оқыған ұғымдар, тұрмыс-салт
жырларында қайталанып, батырлар жыры мен лиро-эпостық жырларда
дамыта қайталануы қажет-ақ. Сонымен қатар рухани әлемге тарту,
қызықтырудың басқа да әдістерін (рӛлдік ойындар, іскерлік ойындар,
оқытудың замануи әдістерін) пайдалануды барлық мұғалім бірдей атқара
бермейтінін ескермеске тағы болмайды.
Осындайда оқытудың ең қарапайым жолын еске алмайтынымыз
таңдандырады. Мәселен, ата-бабамыз жырды қандай жолдармен меңгерді
деген заңды сұрақ туындаса керек-ті. Ӛткен ғасырда жырды қазіргідей қағаз
бетіне түсіріп оқыды десек, адам иланбас еді. Ондай мүмкіндік те, қажеттілік
те болған жоқ. Жыр – ол музыкалық шығарма. Жыр жанры ӛз кезегінде
жыршыны, жырауды туғызды. Жыршы жырды әуезбен, кӛркем мақаммен
қобыз, домбыра сияқты аспаппен жеткізген. Ал музыкалық шығарманы
аспаппен, үнмен қабылдау заңдылық. Сонда ғана ол әсер туғызады. Ал ХХІ
ғасырда жырды сол компоненттерінен жалаңаштап, қағаз арқылы
қабылдатуға талаптану жақсы нәтижеге жеткізбейді.
Қабылдаудың үш тетігі бары мәлім, олар: тыңдау арқылы, кӛру және
ұстау арқылы. Барлық поэзиялық шығармаларда тыңдау қабылдаудың
алғашқы сатысы болуы шарт. Себебі поэзия – сезімдік шығарма. Ол
тыңдалуы, үн арқылы сезімге ықпал етуі керек. Ал жыр онсыз да музыкалық
шығарма болуы себепті жырды ең әуелі тыңдату бұлтартпай орындалатын
әрекет-тәсіл болуы керек. Ӛкінішке орай, оқулық құрастырушы авторлар осы
бір қарапайым нәрсені ескермеген. Себебі, 6-сыныптың да, 7-сыныптың да
әдебиет оқулығында жырдың үнтаспасы оқулыққа қосымша ретінде
ұсынылмайды. Қолында құралы жоқ мұғалімнен нәтиже талап ету ретсіз.
Яғни мектепте жыр жанрын оқыту кезеңінде жыр тыңдалмайды деген сӛз.
Жыр әуені оқушы құлағына сіңірілмейді. Ӛз уақытында, оқушы жасының дер
кезінде тыңдалмаған жыр есейген тұста құлаққа жаттық етеді. Бүлдіршін
шағында естімеген жырға бала құлағы тосырқап, ӛз тӛл мәдениеті мен
музыкасына да ӛгейлік жасауға итермелейді. Сондықтан болар, жыр,
термелерге, кейіндеп халықтың дәстүрлі ән-жырларына деген де қызы-
ғушылық тӛмендеген.
Сонымен, мектепте батырлар жырын оқытуда ең әуелі жырды
тыңдатудың қаншалықты маңызды екенін баса айтқымыз келеді. Жырдың
мазмұнын меңгертуге арналған алғашқы сағаттағы сыныптық жұмыс,
154
сыныптан тыс үйге берілетін тапсырманың да денін жырды тыңдатуға арнау
керек. Жырдың тирадалық түйдектері де тыңдау кезінде айқын танылады.
Жыр сюжетті шығармалар қатарына жатады. Оны оқыту мен талдау,
саралау жұмыстарында тақырып пен идеяға, образдар жүйесіне, тілдік
ерекшеліктеріне, жанрлық ерекшеліктеріне баса кӛңіл бӛлінеді. Шығарманы
оқу мен талдау үдерісінде басты нысан жырдың мазмұндық, жанрлық,
кӛркемдік сипаты болып, ол оқушы мен мұғалімнің ынтымақтасқан шығар-
машылық жұмысының ӛзегіне айналса, қазақтың әдеби-музыкалық құн-
дылығы болып саналатын жырды тану, бағалау дәрежесі де кӛтерілер еді.
Кӛркем шығарманы оқытуда әдеби теориялық білімдерді сабақтың
негізгі ӛзегіне айналдыру әдебиеттің сырын ұғынуға, оқу бағдарламасының
талаптарына сай қазақ және туысқан халықтар, әлем әдебиетінің кейбір озық
үлгілерінен терең білім қалыптастыруға жол басшы бола алады. Ӛзіндік ой-
тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға мүмкіндік
жасайды. Алайда, бұл оңайшылықпен іске аспайтыны белгілі, оқушылардың
білім алу кӛзі оқулық болғандықтан, әдебиет пәнінде берілген ақын-
жазушылардың еңбектерін, халық ауыз әдебиеті үлгілерін, ежелгі дәуір
әдебиетін жан-жақты терең меңгеруде талдаудың рӛлі ерекше екені үнемі
назарда болғаны орынды. Қазіргі заман талаптарына сәйкес әдеби білім
мазмұны оқушының жас ерекшеліктеріне лайықты құрылып, ұлттық құнды-
лықтары басым танымдық оқу материалдарының іріктеп берілуі ұлтжанды
азамат, жеке тұлғаны қалыптастыруда маңызы зор.
Әдебиеттану ғылымына алғашқы баспалдақ мектептегі әдебиет пәнінен
басталады десек, орта буын сыныптарда оқылатын әдебиет пәні сӛз ӛнерінің
ӛзіндік ерекшеліктерін танытумен қатар әдебиет танудың алғашқы
ұғымдарын да қалыптастырады. Әдебиет теориясынан берілетін алғашқы
ұғым, түсінік оқушы үшін әдебиетті түсінудің, кӛркем шығарма табиғатын
танудың кілті болып саналады. Мектепте әдебиет теориясынан берілетін
білімнің дені әрі маңыздысы осы орта буын сыныптарды қамтиды.
Сондықтан аталған сыныптарда әдеби жанр ұғымдарды қалыптастыру
біршама күрделі. Әдебиет теориясынан берілетін білім мазмұнын орта буын
сыныптарда танытып, бірте-бірте әдебиеттану ғылымының негізгі ұсты-
нымдары мен қағидаларын ұғына беруге дейін жетелеп отыру керек. Әдебиет
теориясынан берілетін білім үнемі материалмен бірлікте түсіндірілуі қажет.
Орта буын сыныптардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, сабақ үдері-
сінде жалаң теорияны түсіндірмей, практикалық жұмыстармен қатар алып
отыру маңызды. Яғни, теориядан мәтінге, практикалық жұмысқа бағыт-
талмай, керісінше мәтін арқылы теориялық ұғымға жетелеу қажет. Мәтін
талдау кезінде теориялық қағиданы ӛзі шығара алатындай жағдай туғызу
керек. Әр ғылымның негізі оның теориясында. Әдебиетті терең тану үшін,
оқушылар теориялық ұғымдарды жақсы білуі әдеби білімге жолбастаушы.
Сол себепті де теориядан берілетін ұғымдар мектеп бағдарламасында нақты
әр тақырыптарға жіктеп берілген.
Орта мектепте кӛркем шығарманы талдау мәселесін зерттеудің мақсат-
міндеттерін дәйектеу педагогикалық-психологиялық ұстанымдарға негіздел-
Достарыңызбен бөлісу: |
