А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

6 
 
этико-философиялық және тарихи-мәдениетті компонеттер түрінде оқу және 
зерттеу  болып  саналады.  Қазіргі  бағдарламалар  әр  тақырып  бойынша 
бӛлінетін  уақыт  мӛлшері  жӛніндегі  нұсқаулардан  ғана  тұрмайтыны  белгілі.  
11  сынып  түлектері  ӛз  таным-түсінігі  мен  пайымына  қарай  шығарманың 
тақырыбын,  жетекші  ойын  тұжырымдайды  және  кӛркем  мәтіндердің  ішкі  
құрылымдық жүйесін талдайды.  
Әдеби  білім  кезеңдеріне  сәйкес  білім  мазмұнының  жіктелісі. 
Бастауыш сыныптарда  негізінен оқу мәдениетінің бастапқы білімі қалыпта-
сады, мәтінді жүргізіп оқу, мәнерлеп оқудың алғашқы  дағды, машығы және 
кӛркем  шығарманы  түсініп  оқу,  ішінара  (элементтік)  талдаулар  жүргізіледі. 
Кӛркем  мәтін  негізгі  білім  беру  кӛзі  ретінде  танылады.  Кӛркем  мәтін 
айналасында  кӛптеген  оқу  әрекеттері  жүзеге  асырылады:  дүниетанымдық, 
шығарманы эмоциялық қабылдау, сӛйлеу тілі дағдылары – барлығы мәтін оқу 
әрекеті тӛңірегінде іске асады.  
Мектеп оқушысы мектепке дейінгі тәжірибесіне сүйене отырып кӛркем 
шығарманы  тұтас  құрылым  ретінде  таниды  әрі  жеке  автордың  туындысы 
ретінде қабылдай бастайды. 
Әдеби  білім  негізі  орта  буын  сыныптарда  қаланады.  Алғаш  кӛркем 
шығарма  әлемін  тануға  күш  салынады.  Әдебиет  пәні  кӛркем  мәтіндерді 
негізгі    құрал  ретінде  пайдалана  отырып,    алғаш  ӛнердің  үлкен  саласының 
бірі әдебиеттану сабақтарын бастайды. Әдебиет теориялық білімнің  де бас-
тапқы  негізі  осы  орта  буын  сыныптардан  қаланады.  Шығарманы  мақамына 
келтіріп  оқу  дағдылары  орта  буында  толық  қалануы  тиіс.    Шығарма 
композициясын  таныту  мақсатындағы  мәтінге  жасалатын  жоспар  түрлері, 
оқушының  жазба  тілі  мен  сӛйлеу  тілін  дамыту  әрекеттері,  сӛз  образы  мен 
кӛркем  кейіпкер  образына  талдау  жұмыстары,  шығарманың  тілдік  ерекше-
ліктерін  ажыратып  тану,  шығарманың  жанрлық  ерекшеліктерін  ажырату,  
шығарманың  кӛтерген  басты  мәселесі,  қосалқы  тарырыптар,  шығарма 
ӛзегіндегі    авторлық  кӛзқарас,  автор  поэтикасы,  шығарма  идеясын  таныту 
жұмыстары 7-9 сыныптарда белсенді жүргізіледі. 
Оқушылардың  сӛйлеу  мәдениеті,  ойлау  мәдениеті  және,  авторға, 
кӛркем  шығарма  кейіпкеріне  эмпатиялық  қарым-қатынас,  эмоционалды 
қайырымдылық,  ӛз  басынан  кешкендей  сезіну  қабілеттері де  осы  орта  буын 
сыныптарда қалыптасады. 
5-9 сыныптардағы әдебиет пәні бағдарламалары қазақ әдебиетінің үздік 
шығармаларын  шоғырландыру  ұстанымы  және  хронологиялық  жүйе 
бойынша  құрылған.  Сонымен  қатар  әлем  әдебиеті  үлгілері  де  ұсынылған. 
Әдетте  орта  буын  сыныптарда  қаламгердің  ӛмірбаяндық  деректері  беріледі. 
Орта  буын  (5-9)  сыныптарда    қаламгер  ӛмірбаянын  дербес  сағат  кӛлемінде  
оқыту  жоспарланбаған.  Ӛмірбаяндық  деректер  оқылатын  мәтін  мазмұнын 
ашуға  қызмет  жасайды.  Әдеби-теориялық  білім  мен  әдебиеттің  тарихи 
курсын оқуға даярлық та орта буында жүргізіледі. Ал автор ӛмірбаянын жеке  
сағат  кӛлемінде  оқыту  әдебиеттің  тарихи  курсын,  автор  шығармашылығын 
монографиялы түрде оқитын 10-11 сыныптарға тән.   

7 
 
5-9  сыныптарда    әдебиет  теориясынан  түсініктерді  мақсатты  түрде 
игеруге және кӛркем шығарманың поэтикасын қарастыруға зер салынады. 5-6 
сыныптарда  оқушылар  мәтіндегі  кӛркем  сӛз  айшықтарын  (теңеу,  метафора, 
эпитет, метонимия т.б.) тауып қана қоймай, олардың мәнін, кӛркем мәтіннің 
табиғи  ажарын  келтірудегі  қызметін  ажыратып  тануға  ден  қояды.  Әртүрлі 
суреттерді  сӛзбен  бейнелеуді  үйренеді,  жанр  ұғымын  ашады,  белгілі  бір 
сӛздердің  мағынасын,  композиция  мағынасын  және  оны  құрайтын  компо-
ненттерін  түсінеді.  Осыған  әңгімелесудің  нәтижесі,  мазмұндау,  іскерлік 
ойындар жазбаша шығармашылық жұмыстар арқылы  қол жеткізеді. 
5-6  сыныптарда  ауыз  әдебиетін  оқып  үйрену  арқылы  оқушылар  ха-
лықтың ұлттық рухын, дүниетанымын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін мәдени 
мұра    ретінде  танып  біледі. Халық    ауыз  әдебиетін  оқып-үйрену  оқушының 
рухани  жетілген  әлеуметтік  тұлға  ретінде  қалыптасуына,  халқының  ӛткені 
мен бүгінін салыстырып, ой елегінен ӛткізе алуына жәрдемдеседі.    
Орта  буын  сыныптарда  әдебиет  пәнін  оқытуда  оқушылардың  ӛзіндік 
ерекшеліктерін,  қызығушылықтарын  дамыту,  оқушының  танымдық  ой-
ӛрісін, эстетикалық талғамын қалыптастыру, шығармашылық ойлауын жетіл-
діру,  коммуникативті  құзірет  жетілдіру  басты  назарға  алынады.  Оқушының 
ізденімпаздығын,  белсенділігін,  ӛз  бетімен  жұмыс  істеу  қабілетін,  шығар-
машылық ойлауын қалыптастыруда олардың ӛзіндік  ерекшеліктері, қабілет-
қарымдары ескеріледі. 
10-сыныпқа  арналған  білім  мазмұны  ХІХ  ғасыр  әдебиетіндегі  қазақ 
елінің  болашағын  ағартушылық  идеясымен  байланыстыратын,  саяси  және 
рухани  тәуелсіздік  рухы  біріктіретін  ақын-жазушылар  топтамасынан 
құрылған. Тәуелсіз елдің ӛз мұраларын жаңа заман идеяларына сәйкес танып 
білу  мақсатынан әдеби білім мазмұны толыға түсті. Осыған орай  әдебиеттің 
кӛрнекті  ӛкілдерінің  мұраларын  дербес  сипатта  оқыту  жоспарланған. 
Қазақтың сӛз  ӛнері  мен музыкалық  мұрасының дамуына  елеулі үлес  қосқан 
сал, сері, әнші, сазгер ақындар шығармашылығы қамтылған. 
Ал 11 сыныпта берілетін білім мазмұны ХХ ғасырдың басынан бүгінгі 
күнге  дейінгі  уақытты  қамтиды.  Осы  орайда  Х.Есенжолов,  І.Есенберлин, 
Қ.Аманжолов,  Ж.Молдағалиев,  Ә.Тәжібаев,  Ә.Нұрпейісов,  Ӛ.Бӛкей, 
Ш.Мұртаза, 
М.Мақатаев, 
Қ.Мырзалиев, 
С.Жүнісов, 
Ә.Кекілбаев, 
Т.Молдағалиев,  С.Мауленов,  Т.Ахтанов,  М.Шаханов,  т.б.  қаламгерлердің 
шығармалары  оқытылады.  11  сыныпта  ХХ  ғасырдың  басынан  бүгінгі  күнге 
дейінгі қазақ әдебиеті туралы білім қалыптастыру кӛзделген.  
Бағдарлы сыныптарда тақырыптық жүйеге орай  әдебиет теориясы мен 
әдебиеттану  ғылымынан  түсініктер  беріледі.  Орта  буында  басталған  әдеби-
теориялық  ұғымдар  тереңдетіле  отырып,  әдебиеттiң  тектерi  мен  жанрлары, 
авторлық  стиль,  туындының  композициясы,  тiлдік  ерекшелігі,  әдеби  ағым 
туралы ұғым тереңдетіледі.  
10-11  сыныптарда  әдеби  мәтінді  оқыту  әдістемесі  орта  буын  сынып-
тарға қарағанда ӛзгеше. Орта буын сыныптарда кӛлемі шағын әдеби мәтіндер 
сыныпта  не  үйде  оқытыла  отырып,    тұтастай  талдауға  бағытталса,  жоғары 
сыныпта  ұсынылатын  әдеби  шығармалар  үзінділер  емес,  бұл  сыныптардағы