5В050400 «Журналистика» мамандығына арналған

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
15-16 - дәрістер. Қазақстандағы «Кіші Октябрь» орнату немесе ауылшаруашылығын жаппай ұжымдастыру мен индустрияландыру жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзі.

8.1 Қазақстандағы «Кіші Октябрь» орнату жылдарындағы мерзіміді баспасөз.

8.2 “Тіршілік” газетінің тарихы шығарушылары.

8.3 “Қазақ мұңы” газетінің тарихы шығарушылары.

Кеңес өкіметінің алғашқы шараларының бірі–сол кезде белгілі себептермен котреволюцияшыл-буржуазиялық баспасөз деп аталған “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Ұран”, “Алаш” сияқты, т.б. ұлттық басылымдарды біржолата тоқтатып, жабу болды. Осыған орай жаңадан құрылған қазақ жеріндегі кеңестер белсенді қызмет атқарды. Олар негізінен 1918 жылдың соңына дейін өздері байшыл, ұлтшыл, алашордашыл деп тапқан бір топ газет-журналдарды жойып жіберудің арқасында солардың баспаханалары мен қағаз қорларын пайдалана отырып өздерінің газеттерін шығара бастады.

Қазан төңкерісіне дейін де Қазақстанда еңбекшілердің бұқаралық ұйымдары деп аталған ұйымдардың болғаны тарихтан мәлім. Мысалы, Верныйда “Мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы” құрылып, жұмыс істеген. Бұл одақ 1917 жылдың 13 желтоқсанында “Садақ” атты сықақ журналын шығара бастайды. Ол негізінен, Жетісу елі ішіндегі кемшіліктерді ашып, түзетуді, жұртқа мәдени-ағартушылық қызмет көрсетуді мақсат еткен. Журналға идеялық жағынан жетекшілік жасаған О.Жандосов болса, редакторы Ә.Басиров еді.

Ақпан төңкерісінен кейінгі уақытша өкіметінің тұсында қазақ жерінде де облыстық, уездік комитеттері құрылғаны мәлім. Мысалы, Ақмолада құрылған осындай “Қазақ” комитетінің құрамында С.Сейфуллин де болған. Бұл комитет сол кезде бұрынғы әкімдерді ел билеу қызметінен босату, олардың орнына жұмысшы-кедейлерді іске тарту, дінмен күрес және қазақ әйелдеріне бостандық әперу сияқты төңкерісшіл шараларды жүзеге асырумен айналысқан.

Осы комитетінің қасынан Сәкен 1917 жылдың сәуір айында “Жас қазақ” ұйымын құрды. Оның мүшелері алғашқы кезде 40-50-ден аспаса, кейін көбейе түсті.

Бұл ұйымның мақсаты – халық арасына заң, білім тарату, жаңа саясат істеріне қатысу болып табылды. Осы ұйымның жарғысынан: “Жас қазақ” Ресейдің ең дұрыс жобалы төңкерісшіл партиясымен қатар майданға шығады. Онан соң Ресейдің құрама республика болуын қуаттайды” деген жолдарды оқуға болар еді.

Алайда “Жас қазақ” ұйымының ең басты қызметі деп біздер олардың мүшелік жарнадан және елден жиналған қаражатпен қазақ баспаханасын құрып, 1917-1918 жылдары “Айна” деген журналдың бір санын, “Тіршілік” деп алатын газеттің бірнеше нөмірін шығарғандарын айтар едік.

“ТІРШІЛІК” ГАЗЕТІ

Сәкеннің “Тар жол, тайғақ кешуіндегі” мағлұматтарға қарағанда, “Тіршілік” газеті шамамен 1917 жылдың шілдесінен 1918 жылдың шілдесіне дейін, яғни Ақмолада Кеңес өкіметі уақытша құлағанға дейін, бір жылдай шығып тұрған.

Газеттің ресми редакторы біздерге “дала уалаятының газеті” және “Айқап” журналдарынан белгілі Рақымжан Дүйсенбаев пен Сәкен Сейфуллин болды. Басылымның негізгі авторлары болып, оның өз редакторлары және “Жас қазақ” ұйымы басқармасының белсенді мүшелері А.Асылбеков, Ж.Нұркин, Б.Серікбаевтар саналды. Себебі, “Тіршіліктің” бетінде олардың көптеген мақалалары мен памфлеттері жарияланды.

1917 жылы 27 желтоқсанда Ақмола еңбекшілерінің жалпы жиналысында өкімет билігін кеңес қолына көшіру туралы қаулы қабылданады. Осы жиналыста уақытша ревком құрылып, оның құрамына С.Сейфуллин де енеді. Ал 1918 жылдың ақпан айында Ақмоланың уездік Совдепі сайланып, ол осы Совдептің президиум мүшесі және уездік ағарту комиссары болып тағайындалады.

Осыған байланысты “Тіршілік” 1918 жылдың басында әуелі ревкомның, сонан соң Совдептің органы болып, төңкерісшіл-демократияшыл газетке айналды. Оған С.Сейфуллиннің сол кезде шығып тұрған қазақ басылымдары туралы: “Бұл газеттер, “Тіршіліктен” басқаның бәрі бір бағытта болды. Бәрі Орынбордағы “Қазақ” газеті бұрап беріп, нұсқау беріп отырды. Газеттердің бәрі көз жұмбай ұлтшыл, байшыл бәрінің орталық туы “Қазақ” газеті болды”, - деп жазуы дәлел.

Бірақ “Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды” демекші, Сәкеннің буржуазияшыл-ұлтшыл, антисоветтік бағытта болды деп ұшқыр пікір білдірген “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Алаш”, “Ұран”, “Абай” сияқты газет-журналдардың барлығы да түптеп келгенде халықтық, әрі кеткенде ұлтжанды ғана болғандығы туралы біздер еңбегіміздің “XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы қазақ мерзімді баспасөзінің тарихы” деген алғашқы бөлімінде жан-жақты тоқталып өткендіктен, оған қайтып оралуды жөн көрмей отырмыз.

“ҚАЗАҚ МҰҢЫ” ГАЗЕТІ

Торғай облыстық Совдепінің газеті “Қазақ мұңы” 1918 жылы (16) сәуірде Орынборда шыға бастады, Редакторы белгілі қоғам қайраткері – Нәзір Төреқұлов болды. Бұл газет қазақ еңбекшілеріне кеңес өкіметінің артықшылығын, оның алғашқы декреттерінің мән-мазмұнын түсіндіріп отырды.

1918 жылдың 21 наурызынан 3 сәуіріне дейін Орынборда большевиктердің басшылығымен Торғай облысының Советтер съезі өтті. Осы съездің қаулысы бойынша шыға бастаған “Қазақ мұңы” газетінің бірінші нөмірінде Ә.Жангелдиннің Советтердің осы облыстық съезін ашардағы сөзі толықтай берілді. Онда ол: “Совет өкіметінің күші оның нақтылы саясат жүргізуінде, бұл халықтың мұң-мұқтажына сай келеді. Бұл өкімет аз уақыт ішінде орасан зор жұмыстар істеді. Мәселен, ол шіркеуді мемлекеттен бөлектеді, жерді еңбекші шаруаларға берді, ескі соттарды жойды, бітім жасап, армияны таратты”, - дей отырып, халықты белсене жұмыс істеп, жаңаша тұрмыс құруға шақырды.

Бірақ көп ұзамай азамат соғысының басталып кетуіне және Орынбордың Дутов бастаған ақгвардияшылардың қолына көшуіне байланысты “Қазақ мұңы” шығуын тоқтатады.

“ЗАРЯ СВОБОДЫ” ГАЗЕТІ

Кеңес өкіметі Верный қаласында 1918 жылдың 3 наурызында орнады. Ол көп кешікпей бүкіл Жетісу облысына да билік жүргізе бастады. “Заря свободы” деп аталатын (қазіргі “Огни Алатау”) басылымды шығаруға күш салды. Сөйтіп, ол газеттің алғашқы нөмірі 1918 жылдың 8 наурызында жарық көрді.

Ең бастысы “Заря свободы” газеті редакциясы құрамында арнаулы қазақ бөлімі болды. Мұнда маңызды мәселелер және жергілікті халыққа қатысы бар материалдар орыс және қазақ тілдерінде аралас басылып отырды.

Газеттің бетінде Жетісуда кеңес өкіметін орнату үшін күреске белсене қатысқан большевик Тоқаш Бокиннің, Сабыржан Ғаббасовтың хаттары мен мақалалары қазақ және орыс тілдерінде жиі басылып, орынды пайдаланылып отырылды.

Осы басылымның бетінде басқа да көптеген аралас материалдар басылды. Осының өзі, бір жағынан – қазақ ішінде дербес газет шығарудың бастамасы әрі ұлт кадрларын әзірлеудің бірден-бір дұрыс жолы еді.

“Заря свободыда” кейде большевиктердің ұғымына жат, ұлтшылдықты, дінді уағыздайтын материалдар да жарияланып қалып жүрді. Бірақ оның қазақтарға келіп-кететіні шамалы еді. Себебі, түптеп келгенде большевиктерде де, эсер-меньшевиктер де өздерінің бас пайдасын ойлайтын. Олардың бұратаналардың болашақтарын ойлап бас қатыруларына уақыттары жоқ-тын.

Міне, осындай кейбір кемшіліктеріне қатысты “Заря свободы” газеті өзінің 80-нөмірінен кейін 1918 жылдың 18 маусымында шығуын тоқтатты.
Бақылау сұрақтары:

1. “Қазақ мұңы” газетінің бірінші нөмірінде жарияланған Ә.Жангелдиннің мақаласын талдау.

2. “Заря свободы” газеті редакциясы құрамы.

3. Жетісуда кеңес өкіметін орнату үшін күреске белсене қатысқан большевик Тоқаш Бокиннің, Сабыржан Ғаббасовтың хаттары мен мақалалары.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
17-18 - дәрістер. Қазақстандағы жаппай репрессия жылдарындағы және екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы мерзімді баспасөз.

(1937 – 1941 жылдар.)

9.1 “Еңбекші қазақ” газетінің екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы материалдары.

9.2 “Қазақ әдебиеті” газетінде жарияланған материалдар сипаты.

9.3 “Ұлтшылдық сарынға қарсы” күрес жылдарындағы қазақ зиялыларына тағылған айыптар және баспасөзде берілуі.

1905 жылдан басталған Россиядағы революциялық өрлеу дәуірі патшалықтың шет аймақтарында ұлт-азаттық қозғалысының жандануына ықпал жасады. Алайда патша үкіметіне бұратана халықтардың бірді-екілі оқығандарының “азаттық”, “теңдікті” әңгіме етуі, тіпті өрескел көрінді. Бірнеше ғасыр бойы үн-түнсіз бағынып, тағдырына мойын ұсынып келген аз ғана ұлттардың ішінен бұлай бас көтеретін адамдар шығады деп ойлаған жоқ еді.

Сондықтан да патша өкіметі бұндай наразылық көрсете бастағандарды барынша мұқатып, біржолата тұралатып тастауға ұмтылды. Ал, кеңес дәуірінде бұлардың патша заманындағы азаттық үшін күресін орысқа қарсы күрес деп теріс түсінушілер, бұларды ұлтшылдар, байлар деп кінә тағушылар пайда болды. Оның үстіне революцияға дейін интеллигент болғандар сол заманның рухани уымен уланғандар болып табылады, бұлар енді пролетариат туы астында жинала алмайды, жаңа өмірді жырлай алмайды деген асығыс, ешбір ғылыми негізсіз тұжырымдар жасалды. Ақыр соңында оларға әртүрлі жала жабылып контрреволюциялық ұйым құруға қатысты деген айыптар тағылды. Сол отызыншы жылдардың басында – ақ олардың кейбіреуі атылып кетті, басқалары ұзақ мерзімдерге жер аударылды. Бұл айдаудан әупірімдеп аман қалғандарын 1937 жылдың қанды ақпаны мәңгіге жұтты.

Қазір осы “тарих ақтаңдақтары” күн өткен сайын анықталып, сол бір ауыр кесапатты жылдардағы халқымыздың аяулы ұлдары мен қыздарының қилы тағдырлары жан-жақты зерттелу үстінде.

Осы орайда белгілі ақын, қоғам қайраткері Олжас Сүлейменовтің қысқаша түйінді сөзін келтірудің артықтығы жоқ болар: “Біз жазықсыз жапа шеккен данышпандарымыздың мұраларын өмірге қайтара бастадық және бұларды “шолақ белсенділер” не үшін, ненің жоқтауы үшін құрбандыққа шалып еді деп ойлана бастадық”.

Бізді тарихымыздан, цензураның қара бояуының астында қалған тарихымыздан күштеп айырды. Таланттарын қыршынынан қия отырып, халықты да ойлау қабілетінен айырды: өйткені, ойланбайтындар мен ойлана алмайтындарды басқару оңай ғой. Бүгінгі күні біздер өзімізді Шәкәрім, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Міржақыптардың орнына қоя отырып ойлануға, өткенімізді осылайша еске түсіруге ұмтылып отырмыз.

Біз ешкімге ешнәрсе қарыз емес екенімізді түсіне бастадық. Біз шығасы мен шығынға аз ұшыраған жоқпыз. Оның үстіне азаптанған, тозған, талан-таражыға түскен өз жерімізді өмір сүру үшін де аз шығындалған жоқпыз.

Мәселен, осы уақытқа дейін “коллективтендіру – ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құрудың классикалық үлгісі” – деген Сталиннің асыра сілтеушілік пікіріне, жарты ғасырдан астам уақыт бойы ешкім күмән келтіруге қорықты, оны тек марапаттаумен келдік. Рас, коллективтендірудің мәнін жоққа шығару дұрыс болмас еді, колхоз құрылысы – ауыл шаруашылығы экономикасы негіздерінің бірі болды. Оған дау жоқ.

Бірақ, коллективтендіру ісі Қазақстанда қалай өтті, барлық мәселе осында. Шолақ саясатшы Голощекиннің “Кіші Октябрь” саясаты тек малмен күн көріп отырған қазақтың алдымен байларына, онан соң орташаларына, ең соңында астық екпейтін малшыға астық салығын салып, астық тауып бере алмағандарының малын тартып алып, өздерін шұбырынды болуға, қаңғып кетуге мәжбүр етті. Сөйтіп, 1933 жылы 40 миллион малдан 5 миллион ғана қалған, 1929 жылы қазақстанда 1233000 диқан шаруашылығы болса, 1936 жылы 565000 шаруашылық қалған.

Малынан айырылған қазақтың мұнан кейінгі көрген күнін дұшпанында да бермесін дейтіндей болған. Ағылшын – американдық тарихшы әрі жазушы Р.Конкветстің осы кезең туралы жазған тарихи-публицистикалық еңбегінде КСРО-ның әр аймақтағы аштық жайы айтылып, “Алайда бұл фактілер қаншама қайғылы болғанмен, қазақтардың басына түскен ұлан-асыр қасіреттің жанында түк те емес болып қалады”, - деп ерекше тоқталып өткен.

Егер бүгінгі күннің биігінен өткен тарихи кезеңдерге ой жіберсек, қазақ халқы ақын Ж.Молдағалиев айтқандай “Мың өліп, мың тірілгенін” байқаймыз. Ал отызыншы жылдардағы аштықтың себебіне келсек, көшпенді және жартылай көшпенді халықты бірден, алғы шарттар жасамас бұрын күштеп, зорлап отырықшы елге айналдырамыз деп бірден-бір күн көрісі – малың тартып алып, қаңғыртып жіберген авонтюрист Голощекиннің әпербақан саясатынан, екінші жағынан мұндай қасірет сталиндік дәуірдің мазмұнынан туындаған.

Бұл күрестен біздің мемлекеттің бұқаралық ақпарат құралдары да құралақан емес. Мұнда да аласапыран ұрыс заңы сияқты демократиялық пен жариялылыққа бағытталған әділеттілік күн сайын нығайып, бір кездері нақақ айыптаулармен кеткен өз халқының адал ұл-қыздарының аттарын қайта танып, қайта табысып жатыр. Әлбетте, кемшілік те жоқ емес.

Бұл туралы “Қазақ әдебиеті” газетінде жарияланған “Оқырманға айтар сөз” деген бас мақалада, “Жариялылыққа бел шешіп батыл кірісе алмай отырғанымыз да байқалмай қалмайды. Бұл біздің тоқырау кезеңінде бойымызға сіңіріп қалған мимырт митың, жайбасар аяңнан күмілжіп айтуға үйренген үргедек қылық-құлықтан ақиқатты я аттап, я айналып өтіп кетуге тырысатын кейбір жалпақ мінез күйкі әдеттерден әлі де ат құйрығын үзісе алмай жүргеніміздің салқыны болса керек”, деп жазған болатын.

Тарихтың “ақтаңдақ” беттері туралы ең алғаш болып осы “Қазақ әдебиеті” газетінің 1988 жылғы 6 ақпаны күнгі нөмірінде – халқымыздың тарихы мен тіліне, мәдениеті мен әдебиетінің тағдырына байланысты жиі-жиі проблемалық мақалаларымен көрініп жүрген белгілі жазушы Б.Нұржекеевтің “Шындықты бүкпей айтсақ” деген мақаласы жарияланды. Одан соң бастаманы “Арай” журналы мен “Өркен” газеттері жалғастырып, бұрын халық жауы аталып келген Косарев, Бухарин жайлы материалды орыс тілінен аударып басып, өздері де осы тақырыпқа байланысты көлемді интервью, очерк, мақалаларды жариялай бастады.

Елімізде социализм ыдырап, тәуелсіздік алғанымызға 5 жыл толса да шаруаның егіні де, малы да күннің райына, қыстың қабағына қарайды. Біздер кеңес өкіметі тұсында да, қазір де сонау коллективтендіру жылдарынан бері колхоз-совхоздардың, ұжымшарлардың, жалпы санын мақтан етіп жалған ақпарларға арқа сүйеп келгенімізді жасырмауға тиіспіз. Өйткені, әу бастан-ақ сталинизм халыққа қызмет ететін идеяны емес, керісінше, халықты өз идеясының құлы ететін, қоғамға жаппай күйзеліс тудыратын идеяны уағыздағаннан шошынып, мұндай саясатқа разы еместігін байқатқан көзі ашық, көкірегі ояу, еліне басшы болар азаматтардан құтылудың қалай болғанда да олардың көзін жоюдың амалын ойлады.

Сөйтіп, “Ел басынан күн туып, ері қайда жүр екеннің” кері келді. 1937 жылдың тажал аждаһасы Нығымет Нұрмақов, Сейтқали Меңдешев, Тұрар Рысқұлов сияқты, миллиондардың өмірін қиды. Осыған қарамастан Сталин, Ежов, Берия, Вишинский сияқты жазалаушылардың заманы дәуірлеп тұрды.

Осындай тарихтың “ақтаңдақ” беттері туралы материалдар кезінде басылымдарда жиі жарияланып. Одан қорытынды да шығарыла бастады. Бұл ретте Ресейдің тәуелсіз басылымдарының қара қылды қақ жарған әділ мақалаларын өнеге етіп айтуымыз орынды. Мәселен, бүгін кезінде халық жауы атанып, репрессияның қаһарына ұшыраған Н.И.Вавиловтың, халық, партия, үкімет алдында ешқандай күнәсі болмағандығы айқындалып отыр. Керісінше, оған жала жауып, “халық академигі” атанған Г.Т.Лысенконың сол халыққа қарсы бағытталған қылмысты істері әшкереленуде.

Сондай-ақ, Михайл Кольцов сияқты халықтың талантты ұлын жазалағандардың шын мәнінде оның шығармаларын оқуға кәуһары болмаған көрсоқыр, бұйрық орындаушылар болғаны қандай қиямет.

Біздер Сәкен, Бейімбет, Ілиястарымыздың... қандай жағдайда ұсталып, қандай жағдайда қаза тапқандарын білмей жүрміз. НКВД оларды ұсталысымен атылды десе, тауқымет-тақсыретін бірге тартқан көзі тірілер Сәкен де, Бейімбет те бертінірікте қаза тапты деген деректер айтып жүр.

Мысалы,жарты ғасырдан астам уақыт бойы М.Дулатовтың есімі туған халқының басты жауларының қатарында аталып, оның есімі ұлт мәдениеті мен әдебиеті тарихынан өшіріліп тасталды. Содан барып туған халқы үшін жүрегі қоңыраудай күмбірлеген арысымыздың асыл бейнесі кейінгі ұрпақ үшін көмескі тартып кетті.

Ал, қазір халқы ұлы перзентінің өмір тарихымен де, өмірі және еңбегімен қайта табысты. Әділеттің таңы атып, күні шықты. М.Дулатов “Еңбекші қазақ” газетінің жауапты редакторының әдеби көмекшісі болып қызмет етіп жүрген кезінде, 1928 жылдың 17 желтоқсанында тұтқындалған. Оған ұзақ жауап алғаннан кейін, 1929 жылдың 24 маусымында Бутырь түрмесіне жөнелтілген. Ал, 1930 жылдың 4 сәуірінде ішкі істер халкоматының “үштігі” М.Дулатовты ату жазасына бұйырады. 1931 жылдың 10 қаңтарында іс қайта қаралып, ату жазасы өлім жазасы үкіммен отыру ақын жігерін жасыта алмады. Көптеген адамдар осы жүйкеге тиетін қияметті көтере алмай, өзін-өзі өлтіріп те жіберетін. Бұрын патша түрмесінде талай рет болған М.Дулатов зайыбына жазған бір хатында былай дейді: “Біріншіден тергеушілерге сенбедім, екіншіден қорыққаным жоқ, үшіншіден олардан көмек сұрамадым...”

Сөйтіп, ол 1934 жылдың басынан Сталин атындағы Ақтеңіз – Балтық каналының құрылысында жұмыста болып, 1935 жылдың 5 қазанында Сосновец лазеретінде жүрек дертінен қайтыс болған. Міне, халық жауы атанған мыңдаған қазақ зиялыларының бірі, белгілі қоғам қайраткері, қаламы қарымды журналист, қазақ баспасөзінің қалыптасуына көп еңбек сіңірген ардагеріміз М.Дулатовтың лагерьде болуы мен дүниеден қайтуының қысқаша тарихы осындай.

Сондықтан біздер М.Дулатов сияқты, Нәзір Төреқұлов, Тұрар Рысқұлов, Нығмет Нұрмақов, Сейтқали Меңдешев, Сүлеймен Есқараевтардың кебін киген жүздеген, мыңдаған өз халқының адал перзенттерінің өмірлері де Қазақстан тарихымен, Қазан төңкерісінің орнау тарихымен тығыз байланыстыра зерттелуі қажет деп білеміз. Мұнсыз біздер үшін мемлекетіміздің өткен тарихын, тоқырау мен қайта құру тарихын таразылап, баға беру қиынға соғары хақ.

Міне, сондықтанда тарихымыздың әр кезеңінде көзден таса, көңілден қағыс қалып келген, күні кешеге дейін “ұсақ-түйек қателіктер мен “елеусіз” кемшіліктер аталып келген “Ақтаңдақтар” сыры бүгін ашылуы керек.

Өйткені тек 1937 жылдың “ұсақ-түйек” қателіктері мен “елеусіз” кемшіліктерінің арқасында 60 мыңнан астам қазақ оқығандары сталиндік репрессияның құрбанына айналыпты. Ал бұған 1945-1955 жылдар аралығындағы “ұлтшылдық сарынға қарсы” өрістетілген науқаншылдықтың залалын қоссақ ше?

“Ұлтшылдық сарынға қарсы” күрес демекші әу, бастан-ақ яғни, 1937-1938 жылдары республикалық баспасөз бетінде көрнекті қазақ партия, әдебиет, ғылым қайраткерлеріне “бай төбет”, “қарақшы”, “Жапонның тыңшысы”, “шпион”, “пантюркист” сияқты, айтуға ауыз бармайтын түрлі жалалардың жабылуы, осындай оғаш пайымдаудлардың оңдаған жылдар бойы өзгеріссіз қалуы содан кейінгі жылдардағы әдебиет, өнер, ғылым қайраткерлеріне де салқынын тигізбей қалған жоқ.

Бұл арада 1937-38 және кейінгі жылдардағы репрессия кім кінәлі?, “Жаудан сақ болайық жауды ымырассыз әшкерелейік!” деп нұсқау берген Сталин, Ежов, Бериялар кінәлі дейміз. Бірақ сол нұсқау тек Қазақстанға ғана берілген нұсқау ма еді? Өзге республика халқы неліктен аз зардап шекті? Әлде бәлен адамды халық жауы деп тапсыру қажет деген жоспар беріледі ме? Әрине, олай емес. Көп нәрсе қазекеңнің өзінде де байланысты-ау. Шаш ал десе бас алып жібереітн мінез қашан тиылар екен?... Жауды жанымыздан, өз қанымыздан іздей беретініміз неліктен деген бір жымысқа сұрақ тілге орала береді...

Бірін-бірі даттауға жомарт қазақ бірін-бірі ақтауға сараң болатыны несі?... Сұрақ көп. Бәрі де бәрімізді ойландыратын сұрақтар.
Бақылау сұрақтары:

1. “Еңбекші қазақ” газетінің екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы материалдары.

2. “Қазақ әдебиеті” газетінде жарияланған материалдар сипаты.

3. “Ұлтшылдық сарынға қарсы” күрес жылдарындағы қазақ зиялыларына тағылған айыптар және баспасөзде берілуі.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
19-20 - дәрістер. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ мерзімді баспасөзі.

10.1 “Социалистік жол” газетінің материалдары.

10.2 Солтүстік батыс майдандық “Отан үшін” газеті.

10.3 Белоруссия майданының басылымы “Майдан ақиқаты” газеті.

Соғыстың басталуына байланысты кеңес мемлекетінде бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысын ұйымдастыру ісінде елеулі өзгерістер жасалды. Атап айтқанда, ең алдымен күш пен қаржыны үнемдеу, әскери газеттердің жүйесін өрістету үшін партия салалық газеттер мен журналдардың шығарылуын уақытша тоқтатып, барлық қайрат-жігерлерін саяси басылымдардың маңдарына топтастырады. Қазақстанда 1941 жылдың шілде айынан бастап, “Лениншіл жас”, “Ленинская смена”, “Пионер Казахстана”, “Октябрь балалары”, бес облыста шығатын комсомол газеттері, “Коммунист”, “Жас большевик”, “Пионер”, “Вожатыйға көмекші”, “Сталин жолы”, “Народное хозяйство Казахстана”, “Қазақстан колхоз-совхоздары”, “Литература и искусство Казахстана”, “Халық мұғалімі”, “Әдебиет және искусство” журналдарының шығарылуы соғыс талабына сай тоқтатылды. Енді бұл газеттер мен журналдардың міндеттерін республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанкая правда” газеттері атқаруға тиісті болды.

Әйтседе, осындай қиын-қыстау кезеңге қарамастан республикамызда облыстық газеттердің саны онша қысқартылған жоқ. Олардың соғыстан бұрынғыдан тек төртеуі ғана кеміді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарында қазақ және орыс тіліндегі екі басылым болып шығатын бір ғана газет шығарылады. ВКП (б) ОК-нің нұсқауы бойынша республикалық және облыстық газеттер аптасына үш рет төрт бет, үш рет екі бет көлеммен шығып тұрды.

Аудандық газеттер бұрынғы қалпында сақталып қана қойған жоқ, қайта өсті. Соғыстың алғашқы кезінде олардың саны 196-ға жетті. 1941 жылдың мамыр айында бұған тағы да үш газет қосылды. Айырмашылығы бұрын күн сайын шығып тұратын басылымдар енді аптасына үш рет екі бет көлеммен басылатын болды. Бұл аудандық газеттерден басқа Қазақстанның ірі кәсіпорындарында 44 көп тиражды газет жарық көрді. Сөйтіп, соғыстың алғашқы кезеңінде республика көлемінде тарайтын 228 газеттің 126-сы қазақ, 96-сы орыс, үшеуі ұйғыр, екеуі өзбек және корей тілінде болды. Олардың жалпы тиражы соғыстан бұрынғы жылдары 2,100 мың дана болса, енді 700 данаға дейін кемітілді.

Соғыс басталысымен баспасөздің, бүкіл мазмұны уақыт талабына сай “Барлығы майдан үшін! Барлығы жеңіс үшін” деген айбынды ұранға бағындырылды. Мәселен, “Социалистік Қазақстан” газетінің 1941 жылғы 22 маусымдағы нөмірі әдеттегідей бейбітшілік сарынымен шыққанымен, келесі 23 маусымдағы нөмірі бүтіндей неміс-фашист басқыншыларының кеңес үкіметіне зұлымдықпен шабуыл жасауына арналды. Сөйтіп, соғыстың алғашқы сәтінен-ақ газет өз жұмысын толықтай майдан жағдайына, кезең талабына сай бейімдеп қайта құрды. Оның бас мақалалары, корреспонденциялары болсын, хабарлары, очерктері мен фельетондары болсын, барлығы да соғыс мүддесіне байланыстырыла жазылды.

Әсіресе, бұл кезеңде баспасөз бетінде жиі көрініс тапқан сықақ, мысал, эпиграмма және памфлет сияқты саяси сатиралық жанрлар жетекші роль атқарды. Олар көбінесе журналдарда жарияланып, немесе жеке жинақ болып басылды. Мәселен, соғыстың алғашқы кезінде-ақ қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы Отан туралы мақал, мәтел, тақпақ сөздердің жинағын шығарды.

Осындай мәселелерге орай соғыстың алғашқы күндерінен бастап, “Социалистік Қазақстан” газеті бастаған облыстық және аудандық газеттердің бетінде халқымыздың асыл қазынасымен әрленген сатира көріне бастады. Мысалы, А.Тоқмағамбетов “Арыстанға еліктеген мысық”, “Есек дәмелі есіріктер”, “Ауқат пен сауқат” сияқты фельетон, өлеңдер жазып, неміс әскерінің жексұрын кейпін, хайуандық әрекеттерін әшкереледі.

ВКП(б) Орталық Комитетінің үгіт және насихат басқармасы 1942 жылдың наурыз айында аудандық газет редакцияларына журналистік тәжірибені тиімді пайдаланып, кемшіліктерден арылу жайында хат жолдады. Ал, Қазақстан КП(б) Орталық Комитеті болса өз кезегінде осы хатты алысымен барлық аудандық, облыстық және республикалық газеттердің жұмысын тексеріп, олардан аудан өмірі мен экономикасын терең де жарқын жазып отыруды талап етті.

Сөйтіп, аудандық газеттер соғыстың алғашқы күндерінен бастап-ақ айтарлықтай қызмет атқарды деп айтуымызға болады. Мысалы, Гурьев (қазіргі Атырау) облысы, Теңіз аудандық “Социалистік жол” газеті. Онда негізінен алғанда “Неміс басқыншыларына өлім келсін!”, “Отан үшін алға!”, “Біздің ісіміз әділ, біз жеңеміз!” деген ұранмен материалдар жарияланып тұрды. Сонымен қатар газет соғыс жылдарында тылдағы адамдардың қажырлы еңбегі мен майданға көмегін, Отан үшін өшпес ерлік көрсетіп жүрген жауынгерлердің қимыл-әрекеттерін үнемі жазып отырған.

Аудандық газеттердің осындай жұмыстарымен қатар соғыс жағдайында әйелдер мен жастардың өндірістегі ролі мейлінше арта түсті. “Социалистік Қазақстан”, “Казахстанская правда” газеттері 1941 жылдың маусым айында Солтүстік Қазақстан облысының Полуден МТС-індегі бір топ тракторшы әйелдердің “Қыздар, тракторға, комбайн штурвалына!” деген үндеуін жариялады.

Қазақстан тылындағы алуан түрлі жұмыстарды әйелдер атқарды. Мұны Ақтөбе облысының “Социалистік жол” газетінің материалдарынан айқын аңғаруға болады. Мәселен, соғыс жылдарында облыста 2 мыңдай әйел жаңа мамандықты игеріп алған. Ал, Ақтөбе ферросплав заводында болса қысқа мерзім аралығында 332- әйел аса ауыр да күрделі мамандық болып есептелетін болат балқытушылықты үйреніп шыққан.

Нақ осы сияқты ауыл шаруашылығы жұмысындағы әйелдер де Отан Тапсырмасын қандай да бір қиыншылыққа қарамастан үнемі абыроймен орындап отырды. Мысалы, облыс бойынша 1942 жылы түрлі курстарда дайындықтан өткен 3913 механизаторлардың 313-і әйелдер еді.

Сол жылдары бүкілхалықтық Отан вахтасына қатынасушылардың табыстары туралы хабарларды тарату үшін газет беттерінде арнайы “Қызыл бұрыштар” ұйымдастырылды. Онда ең алдымен Қарағанды шахтерлерінің, Балқаш, Қоңырат, Өскемен және Шымкент металлургтарының, Петропавлдың машина жасаушыларының майданға көмекті күшейтіп отырғандықтары туралы мәліметтер берілді. Бұған қосымша газет беттерінде қазақтардың майдандағы ерліктерімен қатар, аттары ел құрметіне бөленген озаттарға арналған очерктер, корреспонденциялар және фотосуреттер жарияланды.

Адамдардың Отанға деген терең сүйіспеншілігі бүкіл халықтық жарыстың талай-талай жаңа формаларын тудырды. Соғыстың алғашқы күндерінің өзінде-ақ екіжүзшілер, мамандықты қоса атқарушылар, көп агрегатты қамтушылар, майдандық бригадалар мен смена қозғалыстары пайда болды.

Бүкіл халықтық жарыс темір жолшылар арасында да кең өріс алды. “Темір жолшы” мен “Турксиб” және басқа газеттер теміржол бойындағы еңбек озаттарының, жаңашылдардың жұмысын кеңінен жазып отырды.

Баспасөз колхоздар мен совхоздарда мал қыстату жайын тексеретін қоғамдық байқауға белсене қатысты. Фермалардың жұмыстарын тексеруде газеттер штаттан тыс тілшілерге арқа сүйеді. Мәселен, тек Жамбыл облысының өзінде-ақ соғыс кезінде 500-ге жуық рейд бригадалары жұмыс істеді. Оның құрамында 2500-нан аса жұмысшы – село тілшілері, ауыл шаруашылығының озаттары мен мамандары қатысты.

Малшылардың бүкіл одақтық еңбек жарысында 1942 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан еңбекшілері бірінші орынды жеңіп алып, оларға Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің ауыспалы Қызыл туы берілді. Аса маңызды бұл оқиғаны республикалық басылымдар арнаулы нөмір шығарумен атап өтті.

Осындай еңбек жарысының өрлеуі барысында тыл жұмысшылары өздерінің қажырлы еңбегімен майдан жауынгерлеріне қайрат беріп, жан-жақты көмек көрсетті. Сөйтіп, баспасөз қазақстандықтардың тылдағы ерлік істерін майдандағы оқиғалармен байланыстырып жазып отырды. Алғашқы кезде Қызыл Армия жауынгерлерінің ерліктері жайындағы материалдар көбіне Орталық басылымдардан, орыс тілінен аударылып басылып отырды. Кейіннен, “Социалистік Қазақстан” газеті атақты 8-гвардиялық дивизияның бөлімдерімен байланыс жасап, оның жауынгерлік жолын, ұрыстағы ерлік қимылдарын үзбей жазып отырды. Сол дивизиядағы жазушы Леонид Макеев, журналист Құрманбек Сағындықов, Мәлік Ғабдуллин газеттің белсенді авторы болды.

Тылдағы адамдардың майданға көмек көрсету жөніндегі бастамаларының бәрін баспасөз үнемі қолдап отырды. Олардың Отан қорғау қорына қаражат беру, жауынгерлерге сыйлықтар мен жылы киім жинап беру жолындағы патриоттық қозғалысы туралы материалдар республикалық, облыстық, аудандық газеттерде үзбей жарияланып тұрды.

Еңбекшілердің ерікті жарнасына “Қазақстан колхозшысы”, “Қарағанды шахтері”, “Қазақстан комсомолы” атты авиаэскадрилия жасалды. Негізінен алғанда осындай істердің ұйтқысы да, жүзеге асырушылары да газет-журналдар болды.

“Правда” газеті 1943 жылдың ақпанында “Даңқты қазақ халқы – Советтік Отан үшін күресте” деген бас мақала жариялап, онда: “Қазақтар майданда жауға қарсы жақсы соғысады, тылда олардың әкелері, шешелері әйелдері майдан үшін жұмысты аянбай жақсы істейді. Қазақстан өз жерінің барлық байлығымен, қойнауының барлық асыл кенімен майданға қуатты тірек болып отыр”, - деп жазды.

1942 жылдың екінші жартысынан бастап қазақ тілінде майдандық газеттер шыға бастады. Қазақ мемлекеттік кітап палатасының анықтамасына қарағанда Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ тілінде 16 газет шығып тұрған. Оның алғашқысы Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияның “Отан үшін” газеті. Газеттің 1944 жылдың тамыз айының соңына дейін 109 нөмірі жарық көрген. Басылымның жауапты редакторы жазушы Л.Макеев болса, оның орынбасары журналист Құрманбек Сағындықов еді.

Ал, екінші бір “Отан үшін” газеті 1942 жылдың шілде айынан бастап Солтүстік батыс майданда шыға бастаған. Оның 1943 жылдың қараша айына дейін 108 нөмірі жарық көреді. Газеттің алғашқы жауапты редакторы Н.Кружков. Одан кейін Д.Ускулаев болған. Олардың орынбасарлары К.Усманов пен Жұбан Молдағалиевтер еді. Бұл газетте С.Сейітов әдеби қызметкер міндетін атқарған. Сондай-ақ мұнда А.Тоқмағамбетовтың сатиралық жанрдағы материалдары көп жарияланған.

Мәселен, осы басылымның 1942 жылғы 26 қыркүйек күнгі 23-ші нөмірінде “Қазақ жауынгерлерінің ерлігі” деген жалпы тақырыппен арнаулы бет берілген. Ондағы “Қазақтың жас батырлары” деп талатын бас мақалада: “Бостандық сүйгіш қуатты қазақ халқының таңдаулы ұлдары неміс қарақшыларымен күресте батырлық пен батылдық, ерлік пен жүректіліктің тамаша үлгілерін көрсетіп жүр. Олар Отан үшін гүл жайнаған Қазақстан үшін жаумен аянбай алысуда”, - деп қазақ жастарының майдандағы ерлік іс-қимылдарын ашып көрсеткен.

Сондай-ақ “Отан үшін” газетінің “Жолдасың үшін кек ал!” деген жалпы тақырыппен шығарылған екінші бір арнаулы нөмірінде: “Фашистер барлық ұлттардың: орыс пен қазақтың да өзбек пен украинның да, қырғыз, беларустың да қас жауы. Фашистер ұлт мәдениетін, ата-бабамыздың, ғасырлар бойы еңбекпен жасағанын түк қоймай құртпақ...” деп ашына жазса, одан әрі “Фашистердің аюандығы” атты мақалада: “Воронеж облысының Сурковые селосының маңында сегіз қызыл әскердің өлігі табылды. Фашистер оларды азаптап, үстеріне жанармай құйып, тірідей өртеп жіберген. Олардың ішінде мыналар бар: Әминов Өтеп – Гурьев қаласынан, Дүкешев Аймаш – Гурьев облысының Мақат ауданынан, Ахметов Арыстан - Батыс Қазақстан облысындағы Жаңақала ауданының 8-ші ауылынан, Бекболатов Жұбан – Гурьев қаласынан, Жұбанов Сағдат – Теңіз ауданынан”, - деп фашистердің қанқұйлы аюандығын көрсетеді.

Екінші Белоруссия майданының басылымы “Майдан ақиқаты” Солтүстік батыс майдан таратылғаннан кейін жоғарыда өзіміз сөз еткен “Отан үшін” газетінің орнына 1943 жылдың қараша айынан бастап шыға бастаған. Редакторы белгілі журналист Ахмет Елшібеков болды. Бұл газет аптасына екі рет 1945 жылдың маусым айына дейін “Неміс оккупанттарына өлім!” деген ұранмен жарияланып тұрған.

Енді осы газетте жарияланған нақты материалдарға тоқталсақ, онда мәселен “Жауға дамыл таптырма” деген бас мақалада: “Бір неміс кеміген сайын жеңіс жақындай түседі. Алдыңғы қатарлы жауынгерлерден өнеге алып, немістің қанышерлерін қыра беріңдер! Ұрыста шеберлікті пысыта беріңдер, неміс-фашист басқыншыларды білектің күшін ғана емес, білімнің де күшін жұмсап, қыра беріңдер”, - деп қазақ жауынгерлерінің қайрат-жігерін жаниды.

Соғыс жеңіспен аяқталған соң бұрынғы Екінші Белорус майданының аты жаңадан “Әскерлердің Солтүстік тобы” деп аталады да, осыған байланысты енді “Майдан ақиқаты” газетінің аты “Жеңіс туы” деп өзгертіледі. Сөйтіп, бұл басылымның 1946 жылдың күзіне дейін 86 нөмірі жарық көреді де, тоқтатылады. Онда негізінен әдеби қызметкер міндетін атқарғандар Сағынғали Сейітов пен ғажап ақынымыз Жұбан Молдағалиевтар болып табылады.

Көңіл аударарлық келесі бір басылым – Украин майданының органы “Сталин туы” газеті. 1941 жылдың екінші жартысынан бастап Сталинград майданында шыға бастаған бұл газеттің орысшасы – “Сталинское знамя” деп аталған. Ал, 1943 жылдан Украин майданының органына айналған бұл басылымның жанынан өзбек, татар, қазақ тілдерінде әскери газеттер шығарыла бастаған. Сөйтіп, қазақ тіліндегі “Сталин туы” газеті 1943 жылдың ақпан айынан бастап, екі бет көлеммен өмірге жолдама алған. Бұл туралы газеттің кейінгі редакторы М.Дінішев: “ Сталинград төңірегіндегі неміс әскерлеріне қарсы үлкен шабуыл басталды. Басқа бір армиядан журналист Әнуар Ипмағамбетов, жазушы Қалмақан Әбдіқадыров, резервтен Төлеу Құлдин келді. Біз “Сталин туы” атты газетті қазақ тілінде шығаратын болдық”, - деп жазған. Газеттің алғашқы редакторы жоғарыда аты аталған Ә.Ипмағамбетов болған. Онда әріп теруші болып Зәбира Айтқожина, Таңсық Мәткәрімова, Катя Горбуновалар жұмыс істеген.

Енді бұл газеттің беттерінде жарияланған нақты материалдарға тоқталатын болсақ, онда мәселен, “Сталин туы” газетінің 1943 жылғы 6 мамыр күні шыққан нөмірінде “Заемге жаппай жазылып, жеңіс күнін жақындатамыз!” деген үндеумен “Жауынгерлердің үлесі – Отан игілігі үшін!” тақырыбымен арнаулы бет берілген. Газеттің бірінші бетінде мемлекеттік екінші соғыс заемын шығару туралы Халық Комиссарлар Советінің қаулысы жарияланып, осы заемның ережелері туралы финанс төрағасы А.Зверевтіңтүсіндірме мақаласы жарияланған. Ал, газеттің екінші бетінде болса, “Жауынгерлер берген бір теңге, ұстайтын құрал ертеңге”, - деген ортақ шапкамен әр ұлт өкілдері жауынгерлерінің екінші заемға жаппай жазылғандары туралы материалдарың топтамалары берілген. Онда жауынгерлердің неміс фашистеріне деген өшпенділігі, ұйымшылдықтары мен патриоттылықтары сөз болады. Мәселен, бұл жөнінде кіші сержант Б.Ақбембетов “Қолма-қол ақшалай тапсырдық” деген хабарында: “халқымыз өзінің ұлы мүддесін орындау жолында өз армиясынан ешнәрсесін аяған жоқ, өз жабдығымызға жұмсалатын екінші соғыс заемына солдаттық үлесімізді қосу Совет жауынгерлерінің борышы. Сондықтан біз мемлекеттік екінші соғыс заемының шығуын қуанып қарсы алдық. Сержант А.И.Скрепкин жаңа заемға 800 сомға, сержант Понурцев 600 сомға, мен 500 сомға жазылдық. Жазылған сомамызды біржола ақшалай тапсырдық. Біздің бұл аз ғана қаржымыз неміс басқыншыларына күшті соққы болып тиеді”, - деп жазған.

Келесі басылым “Қызыл армия” деп аталады. Бұл газеттің тарихы 4-Украина майданының таратылуына байланысты басталды. Сөйтіп, бұл майдан таратылғаннан соң жоғарыда сөз еткен “Сталин туы” газеті қызметкерлері 1-Белорус майданының қарамағына жіберілді. Оларға жаңа майданда қазақ тілінде жаңа газет шығару міндеті жүктеледі. Міне, 1-Белорус майданының органы “Қызыл армия” газеті осындай оқиғаларға орай 1944 жылдың қараша айының төртінші жұлдызынан бастап өмірге келген. Ол “Неміс оккупанттарына өлім!” деген ұранмен аптасына екі рет шығып тұрған. Жауапты редактор И.С.Потапов, оның орынбасары Үміт Балқашев болған.

“Қызыл армия” газетінде М.Дінішев, Қ.Әбдіқадыров, Т.Ақшолақов, З.Тұрарбековтар қызмет істеген. Кейіннен газеттің аты “Совет Армиясы” деп өзгертіледі. Ол бүкіл Польша жерін аралап, Берлинде, Потстамда 1945 жылдың күзіне дейін үзбей шығып тұрған.

Волхов майданының органы – “Майдан правдасы” газеті 1942 жылдың қараша айының отызыншы жұлдызынан бастап шыға бастаған. Жауапты редакторы К.П.Павлов, орынбасары Н.Қорабаев. Газеттің 1942 жылы тоғыз нөмірі, 1943 жылы 101 нөмірі, 1944 жылы 14 нөмірі жарық көрген. Газет аптасына екі рет бейсенбі, жексенбі күндері шығып тұрған. Онда қазақ жауынгерлерін жеңіске рухтандырған, олардың ерлігін дүниенің төрт түкпіріне паш еткен материалдар жарияланған. Мысалы, “Майдан правдасының” 1943 жылғы 1 қаңтар күнгі нөмірінде “Шешуші жеңістерге жетейік!” атты бас мақала берілген. Бас мақалада фашистерге қарсы Мәскеу түбінде берілген соққы – Ұлы Отан соғысы тарихындағы елеулі оқиға екендігі жазылған. Сонымен қатар мұнда тыл еңбектерінің де ерлікке пара-пар қажыр-қайраттары дәріптелген. Мақала “Волховтың жауынгерлері! Майдан үшін үсті-үстіне қару беріп, өздерінің барлық жиған-тергендерін жеңістен аямай отырған әкелеріңнің, аналарыңның, әйелдеріңнің сенімін ақтаңдар!” Соғыс өнерін тынбастан, қажымастан үйреніп, меңгеріп алыңдар! Жауды күн сайын әлсіретіңдер!”, - деген ұранмен аяқталады.

“Майдан правдасы” газетінде “Неміс фашист басқыншыларына – лағнет және өлім!” деген ортақ тақырыппен бұдан басқа да “Зорлық-зомбылықтың зардабы”, азабы”, “Бандылар”, “Қанға-қан!”, “Жанға-жан!” – деп аталатын көптеген материалдар жарияланып тұрған.

Келесі бір “Отан үшін ұрысқа!” газеті Волхов майданына таратылғаннан соң, жоғарыда аталған “Майдан правдасы” газеті қызметкерлерінің күшімен және сол басылымның баспаханалық базасы негізінде Карелия майданының органы ретінде 1944 жылдың 1 сәуірінен бастап, аптасына екі рет, екі беттік форматпен шыға бастаған. Жауапты редакторы сол К.П.Павлов, орынбасары М.Қорабаев. Осы жылдың мамыр айынан бастап газеттің беті төрт бетке ұлғайтылған. Газет “Неміс оккупанттарына өлім!” деген атақты ұранмен шығып, 1944 жылдың қараша айына дейін, 65 нөмірі жарық көрген.

Кезінде көптеген майдандық, газеттердің редакциялары өз басылымдарын тылға жіберіп отырған. Сондықтан олар тыл еңбеккерлерінің өздеріне жіберген хаттарын, оған жауынгерлердің қайтарған жауаптарын үнемі газет бетіне жариялаудан тынбаған. Мәселен, “Отан үшін ұрысқа!” газеті осы мәселеге “Жұмысшыларымыздың қаһармандық еңбектері” деген жалпы тақырыппен нөмір арнаған. Басылым бетінде “Құрылыс”, “Түсті металлургия”, “Көмір”, “Мұнай”, “Алтын”, “Тоқыма өндірісі” деген тақырыптармен берілген топтама материалдарда өндірістің осы салалары бойынша қол жеткен табыстар нақты деректер келтіріліп, түсіндірілген.

Ал, “Отанды қорғауда” газеті болса, Ленинград майданының органы болып есептеледі. Бір өкініштісі бұл газеттің тігінділері архив қорларында толық сақталмаған. Тек, Орталық мемлекеттік ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар бөлімінде басылымның 1944 жылы шыққан аз-ақ нөмірлері сақталған. 1944 жылдың 3 қаңтарынан бастап, қазан айының соңына дейін “Отанды қорғаудың” 84 нөмірі шыққан. Редактордың орынбасары міндетін А.Мадалиев атқарған. Кейіннен оны Т.Әшімбаев ауыстырған. Зерттеуші Р.Ыдырысов өзінің “Отты жылдар шежіресі” кітабында: “Бұдан бұрын 1943 жылы Ленинград майданында “Отан күзетінде” деген атпен майдандық шыққан газет тігінділерін біздер архивтен кездестіре алғанымыз жоқ.

1418 күнге созылған сұрапыл күндердің тарихында Ленинградты қорғау эпопеясы ерекше орын алады. Бұл туралы майдандық газеттер үздіксіз, жүйелі жазған. Мәселен, “Отанды қорғауда” газетінің 1944 жылғы, 30 сәуір күнгі нөмірінде “Тарихи ұлы жеңістерімен” деген бас мақала жарияланып, онда “Ленинград үшін тарихи ұрыстарда Кеңестер Одағы халықтарының ұлдары асқан қаһармандықпен ұрысты, орыстармен қатар Қазақстанның даңқты ұлдары асқан ерлік көрсетті. Кеңестер Одағының батыры Сұлтан Баймағамбетовтың, 79 немісті өлтірген Сәрсенбай Үрістембековтың, пулеметчик Рахыметолда Сиқымбаетың, барлаушы, үш орденді Кәрім Түлембаевтың аттары тарихта қалады. Ленинградтықтар, олардың балалары, немерелері, шөберелері қаланы фашистік блокададан азат еткен жауынгерлерге деген алғысын жүректеріне мәңгі сақтайды”, - деп қазақ жауынгерлерінің ерліктері жайлы мақтанышпен жазылды.

Келесі бір “Совет жауынгері” газеті кезінде 3-Украина майданының органы ретінде соғыстың алғы шебінде шығып тұрған. 1944 жылға дейін бұл басылым Оңтүстік Батыс майданның органы болған. Ал, алғашқы редакторы Н.И.Филлипов, орынбасары Ы.Дүйсенбаев. Кейінірек редактордың міндетін белгілі ақын, жазушы Ә.Сәрсенбаев атқарған.

Енді “Совет жауынгері” газетінің беттерінде жарияланған материалдардағы көңіл аударатын болсақ, онда газеттің 1944 жылғы 18 мамыр күнгі нөмірінде “Аманкелді батыр және оның бүгінгі ұрпақтары” атты арнаулы бет берілген. Беттің “Ел қамқоры – ер өлмес!” деген бас мақаласы халқының бостандығы үшін күрескен дарынды қолбасшы, саналы күрескер А.Имановтың жолын қуған генерал Панфилов атындағы 28-гвардияшылардың батырлық қимылдарын көрсетуге арналған. Онда “Ұлы Отан соғысы күндерінде Аманкелді ұрпақтары оның семсерін тотқа бастырмай, жауды адым басқызбай, Мәскеу түбінде немістерді өкшелей қуған генерал-майор Панфилов атындағы айбынды дивизия құрылды. Бұл дивизияның құдіретті күшіне, қимылына, оның жиырма сегіз алып батырының ерлігіне бүкіл ел мақтан етеді”, - деп жазылған.

Сондай-ақ, газеттің осы нөмірінде “Әбу-Әл-Атрауи” деген бүркеншік атпен Ә.Сәрсенбаевтың А.Имановтың Шәріп деген ұлының майдандағы ерлігі жайында “Батырдың ұлы” деп аталатын очеркі жарияланған. Автор батыр бейнесін: “Жанары оттай жайнаған, жүзінен жалын ойнаған, сом боп біткен тұлғасы батырдан ешбір аумағын, жұртын сүйген жас Шәріп, Ұлы Отан шетіне Шығыстан қатер төнгенде, кемеңгер ұлы қолбасшы аттан деп әмір бергенде, Торғайдың сонау жонынан, құс қанатты тұлпарға ертоқымды салды да, ежелгі кекке қайралған ннар кескінді қынаптан суырып қолға алды да, “ата жауым қайда деп, кек алар заман бар ма деп” арғымағын ағызып, дауылдай құмды суырып, түтіндей шаңды үйіріп, күн астына көз тігіп, құйындай ұша жөнелді. Содан соң батыр ұлының атағы елге тарады, ерлігі үшін өңірге “Қызыл жұлдыз” орденін жарқыратып қадады”, - деп әсем тілмен шегіне жеткізе суреттейді.

Бұдан басқа “Совет жауынгері” газеті майдандағы қазақ жауынгерлерінің ерліктері жайлы гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлының “Біз ұрыстарда ержеттік” деген танымдық мақаласын да жариялапты. Онда автор: “Соғыс өнерінің негізін меңгергеннен кейін советтік бейбіт азаматы, жауынгер солдат болды. Бірақ, ол бұрынғысынша қарапайым,соғысқа дейінгісіндей еңбек сүйгіш, кішіпейіл адам болып қала берді. Ол кішкене қара домалақ ұлын немесе құралай көзді сұлуын бұрынғысынша жанындай жақсы көреді. Әйеліне сырын айтып, хат жазады. Сүйіспеншілікке, қуанышына еріп, күн шуағының нұрын сезіп отырады. Жылайтын кезі де болады. Жауынгер жолдасының денесін қабірге түсірерде ол көз жасын бұлай жылайды. Өзіне шамадан тыс ауырлық келгенде ол ойланады, қайғырады. Ол шаршайды, өйткені оның да кеудесінде соғатын біздікіндей жүрегі бар. Солдат біреудің ері, біреудің әкесі. Неміс оның семьясына, бақытына қанды шеңгелін салды. Неміс оның өзін де өлтіргісі келді, өлу үшін емес, өмір сүру үшін ұрысқа шығады” деп, жауынгерлердің ішкі жан дүниесін сыртқа жайып салады.

“Жауды жоюға!” және “Жауға қарсы аттан!” газеттері. Алғашқы басылым Брянск майданында шыққан. Бас редакторы А.Воловец, орынбасары Т.Мұсақұлов. “Жауды жоюға”, “Неміс оккупанттарына өлім!” деген ұранмен аптасына екі рет шығып тұрған. Бұл газет кейіннен “Алға – жауға қарсы!” деген атпен Калинин майданында, соңында “Жауға қарсы аттан!” деген атпен 1-Прибалтика майданында шығарылған. Соңғы редакторлары М.Рамзин, Ж.Айтмұратов, әдеби тілшісі Д.Әбілев болған.

“Дабыл” газеті “Неміс оккупанттарына өлім!” деген ұранмен, 4 беттік көлеммен Қиыр Шығыс майданының органы ретінде шығарылған. Бас редакторы С.Устинов, орынбасары А.Жүсіпов, Е.Қалиев. Бұл басылымның 1944 жылдың қыркүйек айына дейін 74-нөмірі жарық көрген.

“Суворовшы”– 2-Прибалтика майданының органы. Газеттің редакторы Н.Бубнов, орынбасары Т.Мұсақұлов. Мұнда әр кездері Қ.Шәріпов, Қ.Сүлейменов, Ж.Жұмақановтар қызмет атқарған. Мәселен, “Суворовшының” 1944 жылғы 16 желтоқсан күнгі нөмірінде “Ұрыс уставы мынаны талап етеді” деген бас мақала жарияланып, онда жауынгерлерге темірдей қатаң тәртіптің ерекшелігі, оның не үшін қажеттігі түсіндірілді.

Осы газеттің 1944 жылғы 29 наурыз күнгі санында “Қазақ халқының аманаты” атты екінші бір бас мақала жарияланған. Онда, “Отанды сүю, жауды жек көру, ерлік, батырлық халқымызға тән қасиет. Бұл ұлы бабаларымыз – С.Датов, И.Тайманов, Қ.Қасымов, А.Иманов сияқты боздақтардан мұра болып келеді”, - деп бүкіл қазақ халқы Отанын қорғап жүрген боздақтарынан үлкен үміт күтетіндігі айтылады.

“Сталиндік жауынгер” және “Суворовшы қыспақ” газеттері. Алғашқы басылым Приморье тобы әскерлерінің органы. Аптасына екі рет, “Советтік Отанымыз үшін!” деген ұранмен, төрт бет көлеммен шығып тұрған. Екінші, “Суворовшы қыспақ” газеті Забайқал-Амур әскери округінің органы. Редакторы М.Мельянцев, ал орынбасарлары әр кездері А.Зәкарин, Ж.Айтмұратов, Ә.Қартаңбаевтар болған.

Соңғы майдандық басылым “Қызыл әскер ақиқаты”– Батыс майданның органы болған. 1945 жылғы нөмірлері “Неміс оккупанттары құртылсын!” деген ұранмен шыққан. Редакторы Я.Форменко, Б.Юнусалиев, әдеби қызметкерлері Ғ.Әбішев, Т.Мұқанов, Қ.Нұрмұқановтар.

Сөйтіп, майдандағы қазақ газеттері жауынгерлердің ерліктері мен қатар, тылдағылардың жанқиярлық еңбектерін кеңінен жазды. Көпшіліктің жеңіске деген сенімін шыңдады.