Е электрлік өрісінің кернеулік және В

Әр түрлі электромагниттік көздер түрлі диапазондағы электромагниттік толқындарды түзеді: айнымалы ток генераторлары – төмен жиіліктегі, тербелмелі контур – радиотолқынды, қызған денелер – оптикалық, рентген түтікшелері – рентген, ядролардағы процестер – γ-сәуле шығару, элементар бөлшектердің өзара әсерлесу процестері – жоғары жиіліктегі диапазон.

Электромагниттік толқындар электромагниттік тербелістің энергиясы мен ол туралы ақпаратты тасымалдайды, зат тасымалдамайды.
2-тарау. Оптикалық диапазондағы

электромагниттік толқындар.
Толқындардың интерференция және дифракция құбылыстары – бұл жарықтың толқындық табиғаты байқалатын ерекше көрініс. Бұл нақты жағдайларда екі немесе одан да көп жарық шоқтарының қабаттасуынан байқалатын қызықты әрі тамаша құбылыс.

Жарық интенсивтілігі шоқтар қабаттасқан жерлерде кезектесіп орналасқан ашық немесе күңгірт жолақтар сипатында, сонымен бірге максимумдарда интенсивтілік шоқтардың қорытқы интесивтілігінен көп, ал минимумдарда аз болады.

Ақ жарықты пайдаланғанда интерференциялық жолақтар спектрдің әр түсіне боялған болып шығады.

Жарық дифракциясы деп жарықтың бөгеттерден өткенде түзусызықты таралу бағытынан ауытқу құбылысын айтады.

Толқындық оптиканың геометриялық оптикадан айырмашылығы мұнда жарық сәулесі ұғымының физикалық мағынасын жоғалтуында. “Сәуле” термині мұнда қысқаша түрде толқынның таралу бағытын көрсету үшін қолданылады.

Геометриялық оптика құралдық (қолданбалы) оптикаға кескіннің сипаттамасын өте жоғары дәлдікпен береді. Геометриялық оптикада бес заң қолданылады: жарықтың түзусызықты таралу заңы, жарық шоқтарының таралуының тәуелсіздік заңы, жарықтың шағылу заңы, жарықтың сыну заңы мен толық ішкі шағылу заңы.

Жарықтың изотропты ортамен әсерлесуі жарық дисперсиясы құбылысына, ал анизотропты ортамен поляризация құбылысына әкеледі.

Электрлік вектор анизотропты ортадан өткенде, оның тербелісінің басым бағыттарының байқалуын поляризация деп атайды.

Жарық поляризациясы үшін Малюстің эмпириялық

I=I₀cosφ

Дисперсия – заттың сыну көрсеткішінің жарықтың толқын ұзындығына тәуелділігі.

Электромагниттік сәулелерді зертеу үшін оларды толқын ұзындықтары бойынша жіктеу спектроскопия деп аталады.
III-бөлім. Кванттық физика.
Планк атомдар электромагниттік толқындарды үздіксіз емес, жеке порциялар – кванттар түрінде шығарады деп болжайды. Әрбір порцияның энергиясы:

E=hν

Фотоэффект кезінде жұтылған энергия электронды шығаратын жұмысқа жұмсалады және оған қосымша кинетикалық энергия есебінде беріледі.

Фотоэффект құбылысы жарық толқындарының корпускулалық қасиетінің эксперименттік дәлелдемесі.

Жарық толқындарының интерференция және дифракция құбылыстарын ескере отырып, жарықтың корпускулалы-толқындық дуализмі бар деп есптеуге болады.

Бөлшектердің корпускулалы-толқындық дуализмі атомның жүйелі теориясын құруға мүмкіндік береді. Ол теория бойынша атомдағы электрондар ұзындығы электронның берілген энергетикалық күйіндегі энергияға тәуелді болатын және де Бройльдің толқын ұзындығына сәйкес келетін тұрғын толқындар тудыра алады:

Ядролық физикада чдроның құрылысы мен оның түрленуі зерттеледі.

Радиоактивтілік дегеніміз ядролардың әр түрлі бөлшектер шығара отырып, өздігінен түрленуі.

Иваненко-Гейзенберг үлгісі бойынша ядро нуклондардан тұрады. Оң зарядты нуклондар протондар деп, ал бейтарап нуклондар нейтрондар деп аталады.

Нуклондар ядрода ядролық күштермен тұтас ұсталынып тұрады.

Ядролардың әсерлесу кезінде өзгеруін ядролық реакциялар деп атайды.

Ядролық түрленулерді эерттеу және оларды жоғары технологиялық процестерде қолдану Қазақстанда мемлекеттік деңгейде қойылған. Мемлекет есебінен Астанада қазіргі заманға сай жаңа үдеткіш жасалуда.

Ядролық реактордың негізіне басқарылатын тізбекті реакция алынады.

Атом электрстанцияларындағы басқарылатын тізбекті реакцияның энергиясы турбогенератордың көмегімен электрлік энергияға ауысады.

Ядролардың термоядролық синтезінің біп акт кезінде ядролардың ыдырауында бөлінетін энергиядан артық энергия бөлінеді. Сондықтан басқарылатын термоядролық синтездің мәселесі ғалымдардың, оның ішінде қазақстандық ғалымдардың назарында.

Радиоактивті сәуле шығарулар тірі ағзалар үшін қауіп төндіреді. Олармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын сақтау керек.

Элементар бөлшектер физикасының ең басты мәселесі – элементар бөлшектердің табиғатын, қасиеттерін және өзара түрленулерін зерттеу.

Күн – бізге ең жақын жұлдыз.

Жұлдыздың сығылуымен сипатталатын және энергияның термоядролық көздеріне ие болмаған даму кезеңін протожұлдыз деп атайды.

Астрофизиктердің көпшілігі қара құрдымдарды қазір нақты ашылған деп есептейді. Қара құрдымды ашқаны үшін Нобель сыйлығы әлі ешкімге берілген жоқ.

Галактика – бір-бірімен белгілі бір өзара байланыста болатын көптеген әр түрлі объектілерден тұратын жұлдыздар жүйесі.

XX ғасырда Әлемнің ұлғаюын дәлелдейтін екі факті белгілі болды: қызыл ығысу, реликті сәуле шығару.

Әлем – астрономиялық көзқарас тарапынан қарастырылатын материялық дүние.

Космология – барлық астрономиялық бақылаулар нәтижесінде дүниені Әлемнің бір бөлігі деп қарастыратын теорияны қосып алған Әлем жайлы тұтас физикалық ғылым.

Әлемде қайтымсыз өзгерістер баяу жүреді, мысалы, оның ұлғаюы.

Әлемнің бақыланатын бөлігін Метагалактика дап атайды.Метагалактиканы бақыланатын әр түрлі құрылымдық элементтер құрайды: галактикалар, жұлдыздар, аса жаңа жұлдыздар, квазарлар және т.б. Метагалактиканың өлшемдері біздің бақылау мүмкіндіктерімізбен шектелген және қазіргі кезде 10 м деп саналады. Әлемнің өлшемі жайлы ұғым шартты түрде енгізілген: нақты Әлем шексіз және шетсіз.

Кванттық механикамен бірге АСТ қазіргі заманғы физика мен техниканың теориялық базасы болып табылады.

АСТ-ны релятивистік теория деп жиі айтады, ал осы теорияда сипатталатын ерекше құбылыстарды – релятивистік эффекті деп атайды. Бұл эффектілер денелер вакуумдағы с=3*10⁸ м/с жылдамдығына жақын жылдамдықпен қозғалғанда анық байқалады.

АСТ-ның негізін Эйнштейннің екі постулаты құрайды:

Салыстырмалылық принципі: табиғаттың барлық заңдары барлық инерциялық санақ жүйелерінде бірдей өтеді.

Жарық жылдамдығының тұрақтылық принципі: вакуумдағы жарыцқ жылдамдығы жарық көзінің немесе жарық қабылдағыштың жылдамдығына тәуелді емес және ол барлық инерциялық санақ жүйесінде бірдей.

АСТ-ның нәтижесі вакуумдағы жарық жылдамдығы табиғаттағы өзара әсерлесудің мүмкін болатын ең үлкен жылдамдығы болып табылады.

Шүйішбаева Нұргүл Найзабекқызы

Редакционно-издательский отдел

Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова

Подписано в печать 05.12.15 г. Объем 5,4 п.л. Тираж 20 экз.

Заказ №221

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің баспаханасында басылған

Отпечатано в типографии

Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова

Наш адрес: Казахстан, Акмолинская обл., г. Кокшетау,

ул. Ақан-сері, 24 РИО КГУ им. Ш. Уалиханова