Шығармашылық дербестікті қалыптастыру

Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық әдебиеттерде (Е.Саркисян, Г.Суворова, П.Лосев, В.Кутьев, т.б.) қарастырылған. Олар сыныптан тыс жұмыс мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қылыптастырып дамытуға байланысты қарастырады.

Кейбір зерттеушілер (А.Матюшкин, О.Нильсон, П.Пидкасисиый, Б.Айтмәмбетова, т.б.), сыныптан тыс жұмыстар оқу жоспарына сай оқушылардың білім дәрежесін толықтырушы және белгілі дәрежеде оқыту үрдісін оңтайлы ұйымдастырушы, оқушылардың дербестік қасиеттерін дамытушы құрал ретінде қарастырады.

Сыныптан тыс жұмыстардың маңызды ерекшелігі - оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін жетілдіру. Мұндай ерекшелік мынадай жағдайда байқалады:

- оқушының іс-әрекетте нәтижеге жетуіне сенімділігін қалыптастыруда;

- шығармашылық ой-өрісін кеңейтуде;

- өзіндік жұмыс істеу біліктерінің қалыптасуында;

- дербес жұмыс істеу дағдысын жетілдіруде;

- дүниетанымының интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік бөліктерін қалыптастыруда;

- оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастыруда. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылық дербестікті қалыптастыру бір жағынан оқу үрдісіне қызмет етсе, екінші жағынан тәрбиелік ықпал жасауды күшейтеді.

Сыныптан тыс жұмыс мазмұны әр түрлі іскерліктерді, Дағдыларды жетілдіруге бағытталады. Олар оқу дағдыларын жетілдіреді, өзіндік жұмыс ұйымдастыруда ізденімпаздығын, дербестігін, танымдық біліктерін дамыту, этикалық нормаларды сақтау іскерлігін меңгереді. Сыныптан тыс жұмыстардың іс жүзіндік жағы басым болғандықтан, олардың мазмұнын оқушылардың шығармашылық іс-әрекеті бағыты жағынан қарастырып, соған ойластырған жөн.

Ол үшін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен әдістерін іріктеп ала білудің маңызы зор.

Сыныптан тыс жүргізілетін жүмыстар пәннің негіздерін оқушыларға үйретіп, қана қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп, мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді. Мұның өзі жеке мемлекет болып, білім берудің жүйесіне жаппай бетбұрыс жасалып жатқан қазіргі шақта жаңа мазмұнға ие болып отыр.

Бірқатар мектептер сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың көпшілігі қатысатын, атап айтқанда, кештер, «ойлан-тап» ойындарын өткізумен ғана шектеледі. Оның өзінде оқушылардың өз беттерінше жұмыс істеуіне, жеке белсенділіктері мен шығармашылығын дамытып отыруына жете көңіл бөлінбейді.

Соңғы кездерде сыныптан тыс жұмыстарды қызықты етіп жүргізуде пән апталығы, танымдық сөзжұмбақтар, ойындар, жарыс кештері, т.б. көптеген білім беретін материалдар кең түрде қолданыла бастағанына қарамастан, оларды қызықты етіп ұйымдастыру жағы жетіспейді. Бұл салада да оқушылар шығармашылығы аз пайдаланылады. Әсіресе,оқушыларды жаппай қатыстыратын сыныптан тыс жұмыстар: мектепішілік пәндік олимпиадалар, өндірістік мәні бар таным жорықтар, оқушылар білімін тексеруге арналған алғырлар, тапқыштар жарыс кештері сирек өткізіледі. Кейбір ұстаздар осы саладағы өздері өткізген үлгілі жұмыстарының нәтижесін басқаларға ұсынуға мән бермейді.

Оқушыларға жеке пәннен тек білім беріп қана қою жеткіліксіз, оларды сабақ үстінде де, сыныптан тыс жұмыстарда да сол ғылымды сүйе білуге тәрбиелеп, өз беттерінше білім ала білуге үйрету керек. Ұстаздар тәжірибесі сыныптан тыс жұмыстардың сабақтан басталатынын көрсетеді. Сондықтан да сабақты қызықты етіп өткізу арқылы оқушылардың білімді өз беттерімен тереңдете алатын жағдайға негіз қалау қажет.

Сыныптан тыс жұмыстар белгілі бір мақсатқа сай жүйелі де нәтижелі болуы керек. Оқу-тәрбие барысында сабақ пен сыныптан тыс жұмыстардың өзара байланыстылығын жетілдіру, мұнымен бірге оқушылардың білімге, жеке пәнге деген құштарлығын дамыту, сондай-ақ оларды қоғамдық пайдалы еңбекке неғұрлым белсенді қатыстырып, белгілі бір кәсіптік мамандықты игеруге әзірлеу - мұғалімдердің негізгі міндеті. Сондай-ақ мұғалімнің оқу материалын түсінікті етіп әсерлі баяндауы, тәжірибелерді шеберлікпен көрнекі көрсетіп, сабаққа танымдық ойын қисындарын енгізіп отыруы оқушылардың пәнге деген қызығуын арттырып, қиялын қозғауға әсер етеді.

Мұғалім сыныптан тыс жұмыстарды жеке оқушыға ғана әсер ететіндей емес, көпшілік оқушыларды қызықтыратындай етіп ұйымдастыруы тиіс.

Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қызыға бастаса, онда пәнді меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі кезеңде сабақтың мазмұны мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың өз беттерінше танымдық іс-әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты материалды жүйелі меңгеретіндей етіліп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі оқушылардың жасы мен жеке басының ерекшеліктерін білуді қажет етеді.

Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың пәндік білімін дамытып қана қоймайды, оларды жан-жақты тәрбиелеудің де міндеттерін шешеді. Әрбір оқушы өзінің еріктілігімен қатар өз бетінше жеке дара жұмыс істейтінін де, ұжым алдындағы жауапкершілігін де жақсы сезінуі керек. Сыныптан тыс жұмыстардың жоспарын жасаған кезде әрбір үйірме мүшелерінің жеке міндеттері де көрсетіледі. Бұл үйірме мүшелерінің арасында ұжымдық сезімді тудырады. Ұжымдық жұмыстардың нәтижесі сан алуан түрде тұжырымдалады. Оқушылар үйірмедегі бастаған жеке тапсырманы ұжымдық тапсырмаға ұластырып, қоғамдық пайдалы жұмыстарды атқаратын болады. Ондай тапсырмаларға қарапайым құралдарды құрастырудан бастап пән кабинетін толық жабдықтауға дейінгі жұмыстар жатады. Осыдан қоғамдық пайдалы жұмыстардың сарамандық сипаты мен қажеттігі айқын көрініп тұрады.

Оқушылардың пәнге қызығуын оқу бағдарламасы шеңберінде қанағаттандыру мүмкін емес, сондықтан да сыныптан тыс әр түрлі жұмыстар жүргізіледі. Мұндай жұмыстар білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, кәсіптік бағдар беріп, мамандықты таңдауға көмектеседі. Бұдан шығатын қорытынды, яғни сыныптан тыс жүргізілетін пәндік жүмыстардың негізгі мақсаты - әр түрлі үйірмелермен қамтылған оқушылардың қоғамдық және шығармашылық белсенділігін көтермелеу. Оқушы өз күші жететін іспен айналысса ғана оның үйірмедегі не бірлестіктегі ісі жемісті болады.

Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарының: оқу-тәрбие үрдісінде жеке тұлғалық-бағдарлық оқыту, мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастықтың болуы, жоғары сынып оқушыларын қазіргі өмірге бағдарланушылығын жүзеге асыру үшін сыныптан тыс жеке-ұжымдық жұмыстар ұйымдастырудағы шығармашылық ай, пәндік апталықтар мен ғылыми апталық, жобалар, пәндік үйірмелер мен факультатив сабақтарының маңызы зор.

Осындай формада жүргізілген жүмыстар арқылы оқушылар өздерінің әр түрлі танымдық және шығармашылық сүраныстарын қанағаттандыра алады, мектеп олимпиадалары мен байқауларға, көркемөнер және техникалық көрмелерге белсене араласады, бұл мектеп ішіндегі оқушылардың арасынан дарынды балалардың шығуына ықпал етеді.

Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастыруға бағытталған жұмыс түрлерінің қайсысы болсын, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады.

Мектептерде шығармашылық сабақтарды жиі өткізу оң нәтижеге бастайтыны тәжірибе жүзінде дәлелденіп отыр. Мұғалімнің кез-келген сабағы шығармашылық сипатта өткізіліп отырса, оқушы дербестігінің қалыптасуы жоғары деңгейге көтерілері сөзсіз.

А.Хуторской, В.Сластенин еңбектеріне талдау жасай келе, біз оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастыруға ықпал ететін шығармашылық сабақ түрлерін төмендегіше бөліп қарастырамыз: 1)Танымдық; 2) эвристикалық; 3) әдіснамалық; 4) коммуникативтік.

Енді жоғары сынып оқушыларының шығармашылық дербестігін ескере отырып, жоспарын құру ерекшеліктері мен кезеңдеріне тоқтала кетелік.

1. Шығармашылық сабақ жоспары - мұғалімнің білім беру бағдарламасын жүзеге асыру құралы. Сондықтан сабақты жоспарлау тақырыпты (бөлім, тарау) жоспарлаудан басталады. Мұғалім өзара байланысты бірнеше сабақты: мақсаты, тақырыбы, іс-әрекет түрі, мүмкін болар нәтижелерін ойластырады. Пән бойынша жалпы бағдарлама негізінде және оқылып отырған тарау бойынша оқушының мүмкін болатын жетістіктерін болжап, негізгі білімдік нәтижелерді белгілейді.

2. Оқушылардың шығармашылық әлеуетін ескеру. Мұғалім сабақ өтетін сынып оқушылардың ерекшеліктерін еске түсіреді. Өткен сабақтың жетістік жақтарын ескереді. Оқушының тақырып пен мәселеге байланысты көзқарасын ойша елестетіп, жоспарлап отырған сабақтың мазмұны мен құралдарын реттейді.

3. Тақырып мәселесіне мұғалімнің жеке қатынасын көрсету. Осы мақсатта сабақ тақырыбы бойынша мұғалім түрлі кітаптармен танысады, өзіне қызықты мәселелерді іздеп табады. Бұл мәселе төңірегінде айтылған пікірлерді немесе кем дегенде бір-біріне қарама-қайшы 2 ғалым пікірін табу қажет. Пікірлерді оқушы назарына ұсына отырып, қай ғалымның айтқаны дұрыстығын анықтауды ұсынады. Мұндай іс-әрекет оқушының талдау, ой қорытындысын жасау сияқты қасиеттерін дамытып, дербес шығармашылық ой-өрісін қалыптастыруға негіз болады.

4. Сабақтың мәнін анықтау. Пәндік мақсаттар мен сабақ мәнінің ара қатынасын анықтау. Сабақ мәні және оқылып отырған тақырып мазмұны әр кітапта түрліше болуын ескеру қажет. Бұл жағдайда оқушының жеке ерекшелігі мен қызығуын, жеке білім алу бағдарламасы бағыттарын білу пайдалы.

5. Сабақ түріне және мүмкін болатын шығармашылық нәтижелерге негізделген сабақ идеясы жасалады. Оқушының қабілеттерін, жеке ой-ерекшеліктерін көрсетуге мүмкіндік беретін сабақтардың бірнеше түрі ойластыры лады.

6. Оқушының жеке өзінің білім мазмүнын «пайда ететін» (дүниеге әкелетін) материал, қүралдар, әдістер мен тәсілдер таңдалынады.

7. Оқушының шығармашылық нәтижелерінің білім беру стандарттарымен сәйкес келуі. Жоспарланған шығармашылық нәтижеге оқушы алдын-ала мәдени, тарихи, түр нүсқаларды саралайды. Мысалы, тапсырмаларды орындауды оқушы әр ғасырды өмір сүрген ғалымдар еңбегімен танысады.

8. Оқытудың түрлі субъектісіне қатынасы бойынша түрліше дәрежедегі сабақ мақсаттары жазбаша құрастырылып, нақтыланады. Оқушыларға қатысты 3 деңгейдегі мақсат бойынша мысал келтірсек олар мыналар: «өзінің жеке математикалық заңдылықтары бойынша сандарды тізіп жаз» (Пәндік мақсат); «Заңдылық» ұғымын түсіндір (Пән аралық мақсат); «Өз жұмыс мақсатында, әдіс-тәсілдермен кездесетін қиындықтарды тап, графикалық рефлексия тәсілін игер» (Әдіснамалық мақсат)

9. Сабақ құрылымының бірнеше варианттарын ойлап табу. Сабақтағы оқушы әрекеті алуан түрлі болып ауысып отыруы қажет.

10. Сабақ жоспарын жасау. Оның үлгі ретіндегі құрылымы мынадай болады:

- Сабақ тақырыбы, сыныбы, уақыты;

- сабақ түрі;

- сабақ мақсаттары;

- сабақтың қүрал-жабдықтары;

- оқушының жоспарланып отырған іс-әрекетіне бағытталған іргелі білім беру нысандары;

- сабақтың негізгі мәселесі (бір немесе бірнеше мәселе жазылады)

- оқушы іс-әрекет түрі мен кезеңдерін минуттық жіктеп жазу;

- сабақтың әр кезеңдеріндегі оқушы тапсырмасын қүрастыру.

Шығармашылық сабақ тапсырмаларының орындалуы түрліше болуы үшін бір-біріне ұқсамайтындай тапсырма орындалады:

- тапсырманы орындаудағы мүмкін болатын нәтижелері (нәтиженің 2-3 вариантын көрсету керек);

- қарастырылып отырған мәсенің тарихи-мәдени нүсқалары;

- суреттер, тапсырмалар, кесте, сызбалар;

- оқушы іс-әрекетіндегі рефлексия бойынша тапсырмалары;

- бақылау түрі және сабақты бағалау;

- үйге тапсырма (әртүрлі варианттағы өзіндік жүмыс);

- оқушыларға ұсынылатын материалдар (оқулықтар, интернет жүйесіндегі сайт, т.б.);

- мұғалімнің сабаққа дайындалу кезеңінде пайдаланған әдебиеттер тізімі, түрлі дерек көздері;

- өткізілген сабақты талдау формасы, сабаққа қатысқан мұғалімдер мен оқушылардың пікірлері бойынша қорытынды.

Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың шығармашылық сабақтардың мәні үлкен. Дәстүрлі сабақ пен біз ұсынып отырған шығармашылық сабақ әдістемесінің маңызы өте зор. Оны салыстырмалы түрде талдаудың ерекшеліктері мен артықшылықтарын төмендегі кестеден көруге болады.

В.Боголовский, А.Ковалев, А.Степанов жетекшілігімен шыққан «Жалпы психологиясында» «Ойлау - психикалық үрдіс, сол арқылы адам шынайы құбылыстың және заттың нақты белгілерін бейнелейді және сонымен қатар, олардың арасындағы түрлі байланыстарды ашады» делінген. «Психологиялық сөздіктің авторлар ұжымы ойлаудың мазмұнын оқыту үрдісімен баланыстырады: «Оқытудың мақсаты оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен бірге олардың ойлау қабілетін дамыту, өз бетінше ойлай білуге үйрету. Ойлауды бірдей уақытта дамыту және белсенділендіру оқушыларды білімді, дағдыны нәтижелі меңгеруі үшін, болашақ танымдық және тәжірибелік іс-әрекетке оқушыларды дайындау үшін қажетті шарт болып табылады» Оқыту мақсатын сипаттауда үрдіс ретінде ойлаудың ерекшелігі бейнеленген, оқушының білім мен ойлау қабілетінің өзара байланысы көрсетілген. Педагогикалық психологияда соңғы он жылда ойлауды есептеп шешу үрдісі ретінде анықтау кең тарады. (Г.Костюк және т.б.) Осы багыттагы ойлау қабілетінің маңызын С. Рубинштейннің мынадай сөзімен келтіруге болады: «ойлау қабілеті мәселеден басталады».

Психологияда ойлау жаңа мәселені шешу ретінде жиі түсіндіріледі. Бірақ, ойлау қызметі жаңаны ашумен шектелмейді, онда меңгерілген білімді іріктеу, бағалау сәті де бар, яғни тек шығармашылықты ғана емес, сонымен бірге репродуктивті және конструктивті элементтерден де тұрады.

Шынайы оқыту үрдісінде оқушыға мұғалім көмегінің үлкен мәні бар және оның ішінде мәселені шешудің амалының да кіруі мүмкін. Сонымен бірге ойлауды зерттеудің дүрыс емес дәстүрінің бірі шынайы ойлау үрдісінде үлкен роль атқаратын репродуктивті аспектілерді елемеу болып табылады.

Ойлаудың дидактикалық анықтамасы әлі қалыптасқан жоқ, себебі соңғы уақытқа дейін білімнің бұл тарауы дидактикадан да, жеке әдістерден де алынып тасталды. Соңғы жылдардың дидактикалық жұмыстарында ойлаудың анықтамасын психология тұрғысында «...іс-әрекеттің сараптамалық-синтетикалық амалдарымен берілетін шынайылықтың жалпы бейнеленуі түрінде» іс-әрекеттің тәсілі және білімді меңгеру ретінде беріліп жүр. Оқудағы ойлау мәселесін қарастыру дидактикалық сипатта болса да бұл анықтама ойлаудың философиялық және психологиялық анықтамаларында негізделеді

Оқыту өзінен кейін дамуды алып жүреді. Оқыту үрдісінде дамудың жақын аймағы, яғни, үлкендердің көмегімен мәселелерді шешу деңгейі мен өзіндік іс-әрекет арқылы үйлеспеушілік аймағы құрылады. Іс-әрекеттің бірлігі туралы өнімді ой деп Л.Выготский түсінік мәнін бөліп көрсетсе, ал ғалымдар А.Лурия, С. Рубинштейн, А.Леонтьев, П.Гальпериннің еңбектерінде өз жалғасын одан әрі тапқаны белгілі.

Ойлау үрдісі субъектінің қажеттілігіне, сарынына, себеп-дәлеліне байланысты пайда болады, яғни ойлауды зерттеу адамның іс-әрекеті сарынын және есебін қарастырады.

Психологияда ойлау қабілетін зерттеудің әртүрлі бағыттары көбіне қарама-қарсы қойылады (В.Беспечанский және т.б.), бірақ, онда педагогика үшін маңызды ортақ сипаттамалар бар.

1. Ойлау қабілетінің дамыту үрдісі оқушылардың белсенді танымдық және тәжірибелік іс-әрекетінде мол жетістікке жетеді.

2. Бұл іс-әрекет оқытудың шартты жүйесі арқылы мұғалімнің мақсаты бағытталған басқаруында болуы қажет.

3. Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетінің маңызды сәті ойлау қабілетінің тәсілдері енгізілген оқу мазмұнын меңгеру болып табылады.

Ойлау қабілетінің педагогикалық анықтамасы үшін ойлау түрлері туралы бұрынғы мәселенің әдіснамалық маңызы бар. Ойлау шындықтың жалпы бейнесі ретінде әрқашан мазмұнды. Ойдаудың мазмұны адамның танымдық белсенділігінің бағытталуына, таңдалуына, әлеуметтік шарттарға байланысты жүргізілетін іс-әрекеттің қажеттіліктері мен сарынына байланысты болады. Дегенмен, бірыңғай ойлау үрдісін нақты мазмұнға байланысты әрбір жаңа мазмұнды ойлаудың «ерекше» түрі деп бөлуге болмайды. Ойлау әрбір жеке пәнге таратылады.

Адам шешетін мәселелердің әр түрлілігі сияқты, шынайылықтың жан-жақтылығы секілді ойлау қабілеті де көп өлшемді. Оны топтастырудың негізіне енгізілген өлшемдерге байланысты ойлаудың типологиясы өте көп. Психологияда танымның басты категориялары қатынасының негізінде өте кең тараған ойлаудың типологиясы қызмет етеді, олар: көрнекі-іске асатын, көрнекі-бейнелі, нақты түсінікті және абстрактілі-түсінікті.

Ойлау қызметінің әдістері және нәтижесі бойынша ойлау репродуктивті, өнімді және өнімзді емес болып бөлінеді. Педагогикалық психологияда ойлауды жас бойынша кезеңдеу қабылданған: дайындық бөліміндегі оқушының, бастауыш сынып оқушысының, жеткіншек және жоғары сынып оқушыларының ойлау қабілеті.

Психология ғылымының мақсаты - қазіргі ойлау қабілетіне сыни талдау жасау және ойлау қабілетінің жаңа типологиясын құру. Ал біздің мақсатымыз - ойлау қабілетін педагогикалық зерттеу үшін әрбір типологияның мүмкіндігі қандай екенін қарастыру.

Анықтамаларды және ойлаудың негізгі сипаттамаларын қарастыру оның педагогикалық анықтамасын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Оқушылардың ойлау қабілеті - танымдық мәселені шешу үрдісіне оқытудың мақсатына жетуге бағытталған белсенді талдамаушылық-жинақтаушылық іс-әрекет. Бұл анықтаманың негізінде адам психикасын түсінуге ұмтылыс бар, ал көрнекі түсініктің сапасы оқытудың мақсаттары деп аталады: білімді, дағдыны меңгеру, оқушыларды тәрбиелеу және дамыту. Қазіргі педагогикадағы білім түсінігіне әдіснамалық білім енеді, яғни білім және іс-әркеттік тәсілдері туралы білім, ал дағды, шеберлік түсінігіне түрлі жалпы оқулық шеберлік (оның ішінде ойлау шеберлігі де) кіреді.

Анықтамада түрлі мәселелердің, соның ішінде шығармашылық мәселелерінің шешімі, ойлау қабілетінің негізгі даму жолдары көрсетілген. Сонымен бірге анықтамада оқушының іс-әрекетін мақстатты бағыттау қажеттігі атап өтілген.

Оқушылардың ойлау қабілетін қалыптастыру - білімді, дағдыны және шеберлікті белсенді меңгеру үрдісін мақсатты бағытталған түрде басқару, оқушыларды танымның қажетті әдістерімен және тәсілдерімен қамтамасыз ету, танымдық қажеттіліктерді тәрбиелеу және соның негізінде гуманистік көзқарас, пайдалы еңбекке әдеттенуді үйрету. Сонымен. Оқыту үрдісіндегі оқушылардың ойлау қабілетін қалыптастыру өзіндік мақсат емес, ол белсенді тұлғаны тәрбиелеу құралдарының бірі. Ойлау құрылымының механизмін түсіну үшін ақыл-ой қызметінің репродуктивті және продуктивті бөліктерін қатынастарының қағидасы ерекше маңызды. «Ойлау шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі үрдісі, бірақ оның диалектикалық, қарама-қайшылықтық бірлігінде продуктивті және репрдуктивті бөліктері тұтасып кеткен...» деп көрсетеді З. Калмыкова.

Танымдық іс-әрекеттің продуктивті және репродуктивті бөліктерінің қатынасы дилактикада мынадай түрде анықталады: Шығармашылықтық және қайта өндіру бірлік тұтастығының жеке буыны, бірінші - дайындық болса, екінші - негізгі болады; қайта өндіру және шығармашылықтық әрбір буынның элементтерімен біртұтас нүкте, іс-әрекеттің екі бөлігі өзара байланысты және іс-әрекеттің тәсілін анықтайды. Арнайы зерттеулер (А.Алексюк, З.Стоницкий және т.б) мен алдыңғы қатардағы педагогикалық ұжымдардың тәжірибесінен көретініміз, студенттердің оқу мақсатын түсінуі, сезуі - тәрбие үрдісі тиімділігінің міндетті сәттерінің бірі болып табылады.

Ойлау қызметінің бақылау, түзету бөліктері алға қойған мақсаттың орындалғанын көрсетіп «кері байланыс» қызметін атқарады. Сондықтан оқушылардың өзіндік тексеру және өзіндік бақылау тәсілдері мен оқыту оқу үрдісінің нәтижелілігін арттырады. Ойлау қызметінің орталық бөліктері мазмұндық, операциялық және сарындық болып табылады.

Оқушылардың ойлау қабілетінің операциялық және психологияда ақыл-ой қызметінің тәсілдерін қалыптастыруға арналған жұмыстар шеңберінде зерттелген. (Д.Боглявленский, Н.Менчинкая, Е.Кабанова-Меллер, В. Решетников және т.б) Н.Менчинская өз еңбегінде «жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл-ой дамуына елеулі әсер етеді» - деп, оның дамытушылық функциясының жоғарылауын, оқыту тәсілдерінің ролін анықтайды.

Ақыл-ой қызметінің тәсілі - ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешу үшін ұйымдастырылған логикалық операция немесе логикалық операциялар жиынтығы. Қазіргі логикада логикалық операцияларға абстрактілеуді салыстыруды, қорытындылауды жатқызады, логикалық іс-әрекетке дәлелдеу, жоққа шығару кіреді. Олардың жиынтығы тұтас жаңа білім, яғни ақыл-ой қызметінің тәсілін қалыптастырады.

Педагогикалық психологияда және дидактикада оқу жұмысының тәсілдері мен ақыл-ой қызметінің тәсілдері ажыратылып көрсетіледі. «Оқу жұмысының тәсілдері - ол оқушылардың орындайтын тәсілдері және объективті түрде көрсетілген тәсілдің құрамына кіретін тізім түрі» дейді Е.Кабанова-Меллер. Оқу жұмыстарының тәсілдерінде іс-әрекеттің ойлау және тәжірибелік элементтері бірігеді (мысалы, грамматикалық талдау тәсілдері, кері есептер құрастыру және т.б) . Ақыл-ой қызметінің тәсілдері мен оқу жұмысы тәсілдерінің арасындағы қатынас өзара байланыста қажырлы, жігерлі, алайда «Әдетте оқушының оқу іс-әрекетіндегі оқу жұмысының тәсілдерінде ақыл-ой қызметі тәсілдері жасырынған».

Әрбір тәсіл қарапайым әрекет, іс-қимыл емес, ол күрделі білімді көрсетеді. Мысалы, қорытындылау талдауды, басты мәселені бөліп алуды, салыстыруды, жинақтауды талап етеді, өз кезегінде салыстыру бірсыпыра (операциядан) іс-қимылдан тұрады және ол қорытындылаумен аяқталуы керек. Жалпының және жекенің өзара байланысы диалектикасын негізге ала отырып мәселе құрамынан жедел және мақсатты тәсілдерді айыра білу тиімді. Нақты мәселе жағдайында әрбір құрылым жедел немесе мақсатты бола алады. Сонымен қорытындылауды талап ететін мәселеде қорытындылау мақсатты, ал оның құраушы бөліктері бұл жағдайда жедел болады. Мәселені шешудегі іс-әрекеттің танымдық құрылымының түрлі сатылары бойынша тәсілді осылайша «ажырату» біздің тұжырымдаманың негізгі ойын түсіну үшін қажет.

Ақыл-ой қызметінің тәсілдерін сұрыптау үшің басқа да негіздер бар: мақсатты, іс-әрекеттің нәтижесі, оның сипаты бойынша Г.Граник зерттеп жасаған. Ақыл-ой қызметі тәсілдерінің типологиясы өнімді. Типологияның негізгі екі бөлігі: оқу мазмұнының ерекшеліктерін және іс-әрекет сипатын алып, ол мазмұнды - әдістемелік ретінде тануға болатын типология тәсілдерін жасайды.

Педагогикалық психологияда, дидактикада және жеке әдістемелерде жасалған ақыл-ой қызметі мен танымдық есептер тәсілінің типологиялары студенттердің танымдық іс-әрекетінде толық функционалды зерттеуден жалпы алғанда - ойлауға, жекеше қарастырғанда - неғұрлым тұтас зерттеу деңгейіне көтерілуге мүмкіндік жасайды. Дегенмен дидактикалық педагогикада төмендегі сұрақтар жауапсыз күйде қалды: неге ақыл-ой қызметінің белгілі бір тәсілдері ақпараттың және танымдық оқу кезеңдерінің негізгі бөлігі мен қалай байланысқан? Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің күнделілігі жас ерекшелігіне қарай күрделенеді?

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін бағдарламалар мен оқулықтарды салыстырмалы түрде талдау, гуманитарлық циклдегі қолданылып жүрген оқулықтардың ақпаратын жеке талдау арқылы оқушылардың ойлау қызметін ұзақ уақыт зерттеудің нәтижесінде ойлау қызметінің бірнеше өзгертілмейтін тәсілдері таңдап алынды. 1. Негізгісін бөліп алу және талдау. 2. Салыстыру. 3. Жүйелеу және қорытындылау. 4. Түсініктерді анықтау және түсіндіру. 5.Нақтылық. 6. Дәлелдеу және жоққа шығару. 7. Мәселелік оқытуға қажетті тәсілдер.

Бұлайша сұрыптау ойлаудың оқытудағы психологиялық заңдылықтарын, оқыту үрдісін дамыту функцияны күшейтудің қазіргі бет алысын бейнелейді, теориялық сипаттағы оқу ақпаратына қызмет етеді. Ұсынылған сұрыптама дидактикалық сипатта, себебі, кең ауқымдағы дидактикалық есептерді шешетін тәсілдерден тұрады: Мұғалімнің жеткізген оқу ақпараттарын қабылдау және ұғынудан студенттердің алған білімін өз бетімен қолдана алуына дейін, қалыпты және шығармашылықты жағдайда оларды жүйелеу және қорытындылау.

Оқушылардың өзіндік ойлау қабілетін дамыту үшін қажетті шығармашылық жұмыстар өте қажетті болып саналады.

Шығармашылықтық жұмыстар әртүрлі білімді, дағдыны және шеберлікті қолданып қана қоймай, сонымен бірге ойлау қызметінің негізгі тәсілдерін және оқытудың үрдісінде меңгерілген ғылыми таным әдістерінде пайдалануға мүмкіндік береді.