101
Адамзат қауымында қашан, қалай және қай жерде пайда болғаны
өзіне де белгісіз әрбір этнос, бүгінде қандай жағдайды басынан
кешірмесін, ол өзгеге ұқсамайтын өзіндік болмысымен ғана феномен
тақылетті сирек құбылыс санатына жатады. Ал дүниеге осылайша келуі
сирек құбылыстардың одан із-түзсіз жоғалып кетуі де оңай болмаса
керек. Шыңғыс Айтматов пен Ғабит Мүсіреповтердің «мәңгілік» туралы
топшылауы тіл дамуының осы бір үрдісіне байланысты айтылған сияқты.
Этностың өзінің де, оның о бастағы төл тілінің де шығу тегін тап
басып айта алмаса да, бірақ азаматтық тарихымыз феномен ретінде
дүниеге келерін келсе де, алайда біразының сиыркұйымшақтап барып,
біртіндеп жойылып жатқанын айта алады. Өйткені олардың тарихи-
әлеуметтік себептері белгілі, әрі олар әр алуан. Қоғамдық өмірден этнос
кеткен жағдайда оның тілі де жойылады. «Өлдің Барақ – өштің Барақ»
дегеннің кері осы ғой. Егер сөйлеушісі кетіп, тілінің жазба үлгілері
сақталса, ол «өлі тіл» санатына жатады. Мұндай тілдер де өмірде
баршылық. Егер этнос түгелдей өз тілін ұмытып, сол тілде сөйлейтін
бір-ақ абызы қалған болса да, ғылым үшін ол тірі тіл болып саналады.
(Мұндай жағдай тарихта бар). Ғабит Мүсіреповтың «Тіл – мәңгіліктің
мәңгілігі» деуінің философиялық мәні де осында болса керек. Өйткені
этнос, әртүрлі әлеуметтік әсерлерге, заман үрдісіне байланысты, өз тілі
үшін әрқашан да жанұшара күресе алмауы мүмкін, кейде пендешілік
жасап, тоғышарлық білдіріп, өз тілінің тағдырына немқұрайдылықпен
қарауы мүмкін. Алайда оның тілі өзіне деген адалдығын сақтап, оған
мәңгі-бақи қызмет етуге дайын.
Алайда, тілдің өзі қызмет етіп отырған қоғамға қояр талабы өте
зор. Оның орындалмауы этностың өзі үшін де, тілі үшін де өте кауіпті.
Осы жерде халық пен тілдің еркін де үйлесімді дамуына қажетті
жағдайлардың, өкінішке қарай, барлық дәуірде, барша қоғамда бола
бермейтіндігін ескерген жөн. Оған дәлел болатын нақтылы деректерді
алыстан іздемей-ақ, үш ғасырлық өз тарихымыздан табуға да болады.
Бұл бұрын көп сөз бола бермейтін, болса да үстірт, сипап қана
өтілетін қаны шыққан ащы шындық қой. Мәселен, үлкен халықтың
қарамағындағы кіші-гірім бодан халықтарды ассимиляциялап,
«түгел меңгеріп», өзіне сіңіріп жібергісі келетін әдетін бала елдің
бәрі біледі. Алайда, бұл жымысқы саясаттың әр елде, әр мемлекетте
іске асырылуы әр алуан, айла-шарғылары да басқа-басқа. Бірақ бұл
саясатқа ортақ нәрсе: ең алдымен сол кішігірім этностың (халықтың)
тілі мен дінін (бұл рухани фактор) аяқ асты етуге, одан соң атамекен
102
атауларын ауыстырып, азаматтарының аты-жөнін өзгертуге, ұлттық
салт-дәстүрінен адастырып, жазу-сызуын тұрақтандырмауға (бұлар
модальдық факторлар) тырысу.
Міне, бұлардың бәрі – біз жақсы білетін Ресейдің отаршылдық
саясатына тән жымысқы әрекеттері. Бұл әрекеттер, әдетте, «бұратана
надан халықтарды мәдениетті етеміз» деген даурықпа ұрандармен
іске асырылып, өздерін рухани жағынан тұралатып кеткендігін бұл
халықтардың өздері тым кеш түсіне бастағаны өкінішті-ақ.
Кеңес дәуіріне басқаша бір саяси «реңкпен» жалғасып кеткен
Ресей отаршыл саясатының зардабын шеккен аз санды халықтардың
бір қатары тілінен айырылып, басқа дінге шоқынып, біржола мәңгүрт болып
үлгірсе, енді біреулері бұл қасіретке жартылай шарпылып, дүбәра болып
қалды. Міне, солардың бірі – қазақтар. Әрине, қазақтар христиан дініне
шоқынып, аты-жөнін өзгерткен, атамекенін, салт-дәстүрін аяқ асты етіп,
елдігінен айырыла бастаған кейбір түркі (саха, хакас, тува, шор, алтай т.б.)
халықтары мен ұлыстарындай емес. Қазақ халқының табиғатына, дәстүр-
салтына, демографиялық, географиялық т.б. ерекшеліктеріне байанысты
тілін ұмыта бастаса да, атамекен атауларын өзгертіп үлгірсе де, христиан
дініне шоқыну (Алтайдағы Хатын өзенінің бойында жасайтын қазақтар)
факторы болса да, саны азайса да, тағдырдың тауқыметін көріп келе жатса
да, құдайға шүкір, елдігін, ұлттық қасиетін, тілін, дінін жоғалта қойған жоқ.
Бірақ қаншама ащы болса да, бір шындықты елден де, өзімізден де
жасыруға болмайды. Басқа қасиеттерімізді айтпағанда, қазақтардың өзінің
де, тілінің де мәнгі-бақилығын ұмыта бастағандығын жасыруға болмайды.
Ана тіліміз іштей дамуын тоқтатпаса да, қоғамдық өмірден алыстап, оның
қажетін атқарудан қалып, болашағына қатер туғаны да рас қой. Жоғарыда
аталған отаршылдық саясаттың жалғасы іспетті кеңестік идеологияның
жымысқы іс-әрекеттерін көріп, біліп, өз «денесімен» сезініп отырған саналы
ұрпақ ана тілінің мүшкіл халін тым кеш болса да, ұға бастады, жағдайды
күрт өзгертпесе, енді бір 25-30 жылдан кейін тіліміздің тағдыры мүшкіл
болатындығын түсіне білді. Өйткені кейінгі 70 жыл ішінде кеңестік империяда
кейбір «ұсақ» тілдердің бірден, не біртіндеп жойылып жатқанынан сауатты
жұрт хабардар. Мәселен, 1920 жылғы халықтар санағында 190 ұлт пен
ұлыстың тілі бар деп жарияланса, содан бері ол екі есе кеміп кетіпті. Олар
қайда кетті? Із-түзсіз жоғалып кетуі мүмкін бе? Мүмкін болғаны ғой. Өйткені
бұл экологиялық жағдайларға байланысты сирек кездесетін хайуандар мен
құстар, жәндіктер мен өсімдіктер жер бетінен біржолата жойылып кетпеу
үшін «Қызыл кітапқа» тіркеп, оларға қоғам қамқорлық жасап жатқанда,
