Кемел елге кемел әліпби керек
Қазақстан Республикасының Президенті
Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлына
Ашық хат
Қадірлі Президент мырза!
Өркениет биігіне шеру тартып бара жатқан еліміздің ұлы
көшін бастап, осынау бір қиын-қыстау кезеңде бейбіт өміріміздің
шырқын бұзбай, берекесін кетірмей, ел-жұрттың татулығын сақтап,
болашағына үлкен сеніммен қарауына қажет барлық жағдайды жасап
отырғаныңызды дос та, дұшпан да жақсы біледі.
Қазақ халқының рухани, мәдени, саяси өмірінде кейінгі жылдары
қол жеткен мол табыстарымыздың бірін ана тіліміздің биік мемлекеттік
мәртебеге ие болуы десек, ендігі жерде осынау бір қоғамдық үрдісті
жалғастыруға, санамыздың оянып, салтымыздың жаңғыра түсуіне аса
қажет тағы бір күрделі қадам – ұлттық жазуымызды қалыптастыру.
Әрине елу жылдың ішінде әбден қалыптасып қалған кирил
әліппесін латын әліппесімен алмастыру Қазақстан жағдайында,
әсіресе, бүгінгі экономикалық, саяси-әлеуметтік қиыншылықтар мен
этнодемографиялық ахуалға байланысты қиыннан да қиын іс екенін
бәріміз де жақсы түсінеміз. Дей тұрсақ та, барлық түрк елдерінде
басталып кеткен осы бір қоғамдық үрдістен Қазақстанның, қазақтардың
бой тасалап, сырт қалуы мүмкін емес. Егер арамызда «бұл мүмкін» деп,
15
Мусаев К. М.
Ленинские заветы и развитие тюркских язы ков // Советская тюркология.
1988. № 2. С. 3–23
423
ойлайтын сәуегейлер табылса, олар мықтап қателеседі. Өйткені бұл
мәселе еріккеннің ермегі емес, замана талабы, өркениетті де тәуелсіз ел
болудың алғышарттарының бірі.
Сондықтан қазақтар да, басқа түрк халықтарының ең соңында
болса да, ерте ме, кеш пе, әйтеуір, жазу мәселесін бір шешуі сөзсіз:
өмірдің өзі осыны талап етеді, өзімізді тәуелсіз елміз деп қаншама
марапаттасақ та, туыстас елдермен қауымдаса өмір сүрмесек болмайды.
Ал оның басты шарты – елара алтын көпір, ортақ жазу. Демек, бізге де
бұл қауымнан бөлектеніп, саяқ жүрудің еш жөні жоқ және ол мүмкін де
емес. «Бөлінгенді бөрі жейді» дейтін халық даналығы да, міне, осыны
аңғарса керек.
Жер бетінде тарыдай шашылып, тарап кеткен, бүгінде 130
миллиондай түрк тектес халықтар үшін жазу, әліппе мәселесі көптен
(1926ж) бері-ақ дұрыс шешімін таба алмай келе жатқан күрделі мәселе.
Әркезде қолданыста болған (орхон, араб, латын, кирилл) жазуларының
ішінен бүгінгі заман талабына сай, әрі қолайлы, әрі ортақ жазу сайлап
алуға байланысты түрк халықтары арасында кейінгі кезде қайта өріс
ала бастаған қоғамдық үрдістің барысын бағамдап қарасақ, елдің
ықылас-ниеті көбіне-көп латын әліппесіне ауып отырғанын айқын
көреміз. Басқаларды былай қойғанда, бүгінгі ТМД елдеріндегі отыздан
астам түрк халықтары мен ұлыстары ішінен, мәселен, әзірбайжан мен
гагауыздар латын әліппесін ресми қабылдап, іс жүзінде қолдана бастаса,
түрікмендер мен өзбектер осы жазуға өту жөнінде жақында шешім
қабылдады. Қырғызстан болса, Президенті арнайы құрған Мемлекеттік
комиссияның латын әліппесі жөніндегі ұсынысын қабылдау алдында
тұр. Осы сияқты әрекеттердің Татарстанда да, Башқұртстанда да, Қырым
татарлары, қарашай, балқар арасында да қызу жүріп жатқандығын жақсы
білеміз.
Өкінішке орай, бұл мәселенің Қазақстанда ресми түрде қолға алынбай
отырғанын, Президент мырза, Сіз өзіңіз де жақсы білесіз. Мүмкін айып
Сізде емес, қоғамдық пікір туғызып, Үкімет алдында мәселе қоймай
отырған ұлттық зиялыларда шығар. Өйткені сіз 1991 жылғы Түркияға
барған ресми сапарыңызда латын жазуына көшу туралы сондағы
туыстастарымыздың сауалына, есіңізде шығар, «егер халық қалап жатса,
ал оның қажеттігін ғалымдар дәлелдеп жатса, мен неге қарсы болайын»
деген едіңіз. Осы сөздің растығын білгім келіп, жазушылармен кейінгі бір
кездесуіңіз үстінде тәптіштеп тағы сұрағанымда, Сіз «ұсыныстарыңызды
әкелсеңізші» деген сыңай таныттыңыз.
424
Міне, сол ұсынысымызды әріптестерімізбен ақылдаса, кеңесе
отырып, ойланып-толғанып барып, енді ғана атыңызға ашық хат
жазу арқылы жұртқа паш етуді мақұл көріп отырмыз. Бұл хатты
Сізге өз атымнан жазуыма, біріншіден, осы мәселенені республикада
алғаш (1991) көтеруші тіл маманы ретінде де, екіншіден, кейінгі
кездерде алфавит проблемасына арналып, өтіп жатқан көптеген
коңференцияларға қатысушы, әсіресе үстіміздегі 1993 ж. наурыздың
8-10-да Түркия мемлекеті Сыртқы істер министрлігі мен Түрік
қарым-қатынас және жаңғыру Басқармасы (ТІКА) тарапынан
ұйымдастырылып, ең ірі алты түрік мемлекетінің (Түркия, Өзбекстан,
Қазақстан, Әзірбайжан, Қырғызстан және Түркменстан) басын қосқан
Анкарадағы конференцияға қатысып, түрк халықтарына қолайлы да
ортақ бола алатын латын әліппесінің жобасына қол қоюшылардың бірі
ретінде де моральдық құқым бар ғой деп есептеймін.
Ең алдымен, түрк тілдеріне ортақ жазудыі негізі болатын латын
әліппесінің жобасына байланысты өткен сол тарихи конференцияда
қабылданған шешімнен үзінді келтірудің артықтығы жоқ қой деп
ойлаймын:
«1. Түрк мемлекеттері өздерінің тегі, тілі, тарихы және мәдениеті
жағынан ортақтығына байланысты білім, мәдениет, өнер, әдебиет,
экономика, технология, денсаулық сақтау салаларындағы қарым-
қатынастарды дамытуды қажет деп табады. Бірақ түрк дүниесі бүгінде
көп жазулы, көп әліппелі дәуірді басынан кешіріп отыр. Бұл жағдай түрк
халықтары, демек тәуелсіз түрк мемлекеттері арасында өз шешімін таба
алмай, арман болып келе жатқан бір мәселені тағы ортаға салып отыр.
Конференция мемлекеттер арасындағы әр салада-ақ қажетті
туыстық қарым-қатынастың саналы да берік әрі ұзақ болуын
қамтамасыз ету үшін әр түрлі әліппені қолданудың ыңғайсыздығын
көрсете отырып, түрк жазба тілдеріне бір принцип негізінде түзілген
ортақ әліппенің болуы түрк тілдерінің өзара жақындасуы үшін өте
қажет екеніне ерекше көңіл аударады.
2. Конференция түрк халықтарының қарым-қатынас саласындағы
осы бір кемістіктерді ерекше сезіммен түсініп, оларды болдырмау үшін
түрк мемлекеттері өзінің алғашқы қадамын бір принцип бойынша,
қазіргі заман талабына сай латын негізінде түзілген төмендегі (34
әріптен тұратын) ортақ түрк әліппесін түзуден басталатынын қайталай
отырып, оны әрбір түрк тілі өз ерекшеліктеріне сәйкес қабылдайтынын
жариялайды.
425
Достарыңызбен бөлісу: |
