2 К. С. Ж масова психология

кезшде баспасез беттершде  жылы леб1з бщгцрьпда.  Рес- 
публикадагы психология гылымы ecipece согыстан к е тн - 
ri жылдарда елеул1 царкынмен дами бастады. Оган да 6ip- 
неше сэтта жагдайлар себеп болды. Меселен, 1947 жылы 
ДазПИ-де республика бойьшша туцгыш психология ка- 
федрасы курылды.  1946 ж ылгы БК (б)П  Орталык Коми- 
тетшщ орта мектептерде логика мен психология окыту 
женш деп каулысына сэйкес 1947-1953 жылдары Дазак 
университетшде логика жэне психология мугал1мдерш 
даярлайтын бeлiм ашылды. 1951-1953 жылдар арасында 
осы бел1мд1 жузге жуык адам 6iTipin шыкты. Онын, кеп- 
inbiiri психологиядан мамандык  алып,  республиканыц 
жогары жэне орта арнаулы оку орындарына мугал1мдш 
кызметке жолдама алды. Республика уш ш  психолог кад- 
рларды  дайындауда  проф.  Т.  Тэж1баевпен  6ipre сотые 
жылдары  Саратовтан  келген  проф.  И .Л .  Стычинский 
(1896-1969 ж .ж .) зор улес косты.  Осы кезде ЦазПИ мен 
ЦазМУ-де психологиядан аспирантура ашылды.
Республикада  психология  саласында  диссертация 
цоргаган алгашкы улт  кадрлары Е.Суфиев,  Э.Тем1рбе- 
ков, М.Мукановтар болды. Мэселен,  1952 жылы Дазац 
университетш щ гы лы м и  кецесшде  Е.  Суфиев  "Дазац 
мектептершщ бастауыш кластарындагы окушылардыц 
орыс талш мецгерушщ психологиясы"  атты тацырыпта 
диссертация коргады. Мунда автор казак оцушыларыныц 
орыс  т Ш   сабагында ацыл-ойы  мен ауы зею   сейлеуш щ  
даму ерекшелштерш  психологиялык тургыдан талдай- 
ды. Автор окушылардыц угынуына киындык келйретш  
кейб1р орыс т
1
л
1
ндег
1
 атауларга токталып, муныц табиги- 
гылыми жагын И.П.Павловтыц жогары жуйке цызмет1 
туралы гл1м1не нейздей отырьш тус1щцред1,  окушылар­
дыц кейб1р психикалык  функцияларыныц (кабылдау, 
зешн, ойлау, т.б.) дамыту, орыс талш окыту эдестерш же- 
тшдору женшде 6ipa3 усыныс-кецестер бередь  М.Мука- 
нов "Совет жауынгерлершщ ерлш  icTepmin психология­
лы к  ерекшелштер1"  (1953  ж .)  атты диссертациясында 
кептеген ж ер п лш й  ескери-едеби архивтш материалдар- 
га суйешп, ¥ л ы  Отан согысыныц майдандарында казак-

стандьщтар керсеткен кептеген ерлж  ктерге психология- 
лык; талдау жасаса, Э. Теьйрбеков мектеп окушыларында 
оташпылдьщ сезгмнщ кал айша калыптасатындыгын зерт- 
теда(1953 ж.).
Осы  жылдары  республиканын,  психология  гы лы м ы  
саласындагы сураныстарына орайлас булардан баска да 
б1рнеше диссертациялар коргалды, жеке ецбектер жарык; 
кердь  М еселен,  Дазадтыц Абай  атындагы  пединститу- 
тьгаьщ  галымдары  халкы мы зды ц  интеллект,  акыл-ой 
ерекшелжтерш этнопсихология, этнолингвистика, салы- 
стырмалы  психология гылымдары тургысынан  зерттей 
бастады. Осындай такырыптардыц б1р1нде "Х ат танымай­
тын адамдардьщ затты топтастыруыныц ерекшелжтер1" 
(В.В.Стативкин),  "Ж ум бакты   ш еш удщ  психологиясы" 
Щ .Н ур га ли ев ),  А йты с  eHepi  мен  м акал-м этелдердеп 
KiciHin акыл-ой ерекшелжтерш щ  KepiHici (М.Муканов) 
зерттелдо.  Кешннен психология гылымыныц жеке сала- 
ларынан да (жалпы, бала, педагогикалык, сот-зац, алеу- 
меттж, спорт, т.б.) зерттеулер ж урп з
1
лш , б1рнеше ецбек- 
тер жазылды. Олардыц катарына Ш . Бэймппеваньщ "Ней- 
ропсихологиядагы   синдромдык  талдау  ф орм алары ", 
М.Мукановтыц "К^абылдау мен есту микроструктуралык 
талдау", Б.Есенгазиеваныц "Силлогизм жене ойды психо- 
логиялык талдау", ^.Шернияздаеваныц "Мектеп жасына 
дешнплердоц кабылдау ерекшелжтер1", т.б. зерттеулерш 
жаткызуга болады.  Психологияныц жекелеген салалар 
бойынша (жалпы жас, педагогикалык зад-сот, этникалык, 
спорт,  т.б.) б1рнеше монография жарык  керда.  Олардыц 
Keft6ipi: М.Муканов, "Педагогикалык психология очерк- 
Tepi”  мен  "А к ы л-ой  ep ici",  Н.  Жандолдиннщ  "У лтты к  
психологияныц табигаты", в.Жекебаевтыц "Цылмыскер 
м ш ез-кулкы н ы ц элеум еттж -п си хологи ялы к  аспекп- 
лерГ’ , F.Досболовтыц "Алды н ала тергеудщ психология­
сы ", Н. Фелифоровтыц "Баскарудыц елеуметтж-психо- 
л о ги я л ы к   негаздер!",  В .Я к ов левтщ   "Дш дарды ц  жан 
д ун и е т", 8 . Алдамуратовтыц "Цызьщты психологиясы", 
Р.И.Илешованыц  "Медициналык психология",  т.б.  Осы
9

жылдары проф. Ц.Жарьщбаев психологиялык ецбектер 
жариялауда енд1ре ерекет етта.  Оныц каламынан  60-90 
жылдар арасында "Психология" (1962 ж.),  "К^азак агар- 
тушылары жастар тэрбией туралы" (1965 ж.), "Б^азакстан- 
да психологиялык ой-пййрлердщ дамуы" (1968 ж.), "Эл- 
Фараби"  (1978 ж.),  "Аталар ceei -  ацылдыц кезГ'  (1980
ж .),  "¥стаздык еткен жальщпас"  (1987 ж.),  "Ацылдыц 
кен1" (1991 ж .), т.б. Соцгы жылдары казак халцыныц сан 
гасырлык тэл1м-тэрбиелш ой-шюрлерш щ  даму жолда- 
рын керсететш диссертациялар коргалып,  б1рнеше тел- 
тума ецбектер жарыц кердо. Олардыц катарьша В. Чистов- 
тыц "Эбу Насыр ел-Фарабидщ психологиялык мураеы" 
(М ., 1989 ж .), К,- Шэймерденованыц "Абай 1^унанбаевтыц 
педагогикалык кезкарастары" (Алматы, 1988ж.), К.Ыбы- 
раеваныц  "М у хта р   Э уезовтщ   педагогикалы к  к е з ­
карастары" (Алматы, 1991 ж.), А.Акажанованыц "Ь^азак- 
станда жас жэне педагогикалык психологияныц дамып, 
калыптасуы" атты диссертацияларын жатцызуга болады. 
1^аз1рде Ш .  уд айбердоул ы, А.Байтурсынов, М.Жумабаев, 
Ж.Аймауытовтардыц тал1м-тэрбиелж муралары зертте- 
луде,  булардыц  психологиялы к  кезкарастары ж айлы 
б1рнеше  ецбектер  жарияланды.  1988  жылдан  бастап 
К^азак, кейшнен Цараганды, К^азак педагогикалык, Шы- 
гыс  Дазацстан университеттершде, Ацтебе пединститу- 
тында психолог кадрлары даярлана басталды.  Цазак Ti- 
лшде б1рнеше психологиялык телтума оку куралдары мен 
окулы цтар,  терм инологиялы к  сездш тер,  библиогра- 
фиялык керсетккптер, улттык психология салаларынан 
арнаулы дэр1стердщ багдарламасы, т.б. басылымдар жа­
рык кердо. Республикадагы психология гылымыныц да­
мып,  еркендей тусуше:  "Ойлау жэне  карым-катынас" 
атты бушлодактык симпозиумы (Алматы, 1973ж.), "Kici- 
нщ  белсен долт жэне оцыту мэселесшщ психологиясы" 
атты республикалык конференция (Целиноград, 1976 ж.), 
"Мектеп реформасыныц талаптарына орай бала жэне пе­
дагогикалык психологияныц проблемаларын жанданды- 
ру" (Алматы, 1986 ж .), академик Т. Тэж1баевтыц туганы-
10

на 80  ж ы л толуы на байланысты етк1зшген  "Казакстан- 
дагы психология жане педагогика гы лымдарыныц е з е к п  
проблем алары "  атты гы лы м и-теори ялы к конференция 
(А лм аты , 1990 ж .), сондай-ак 1992 ж ы лгы  "Х а л ы к  педа- 
гогикасы мен психология дестурлерш щ  окУ'тербие 
iciH- 
де" колданы луы  гылыми-практикалык конференцияныц 
материал дары у лк ен  демеу болды .  К азФ де  психология- 
ныц ар турл1 саласынан 70-тен аса гы лы м  кандидаты мен 
бес доктор, профессорлар бар. Буларды ц кейб1р1 ултты к 
психологияны ц дамуына елеул1 улес косып отыр.
Республикада  1958 ж ы лдан бастап  Казак республи- 
ка лы к  психологтар когамы , жастар к а ла лы к  зерттеу ор- 
талы гы  (1987 ж .), "Отбасы кызметГ' атты консультация- 
лы к  кабинет ж ум ы с icTeftfli. П си хо ло ги я лы к  проблема- 
ларды  зерттеу iciMeH жиырма педагогикалы к институт 
пен  бес  университеттщ  арнаулы   кафедралары  айналы- 
сады.  K a3ip ri  кезде уш   ж узден  астам  гы лы м и   кызмет- 
кер  п си х ологи я лы к  зерттеулер  ж у р н зу д е,  орта арнау­
лы , ж огары оку орындарында студенттерге flapic окумен 
айналысуда.  Буларды ц жетшстен астамы  -  психология 
гы лы м ы ны ц кандидаттары мен доктор профессорлары. 
Ры лы м и  кадрлар даярлау iciMeH  профессор К-  Ж арыц- 
баев, Н .А . Логанова, Ж . Намазбаева, Б. Хам зин, В. Ш а- 
белы ш ков, т.б. галымдар айналысып жур.
Соцгы  кездер1 ecipece ж ариялы лы к.  демократиялык 
бетбурыстар республиканы ц егемендш   алы п,  т е у е лй з - 
Д
1
Г
1
Н  ж ариялаган  туста  п си х ологи я лы к   зepттeyлepдiц 
ком плекс™   такы ры птары   к о лга   а лы н ы п ,  оларды   у л т  
eMipiHe орайластыра ж у р й зу д щ  кажеттап сезше  баста- 
ды.  Осындай  такырыптарга  б1здег! а уы л-село  мектеп- 
терш щ  элеум еттж -психологиялы к мэселелер1,  м ал ша- 
руаш ы лы гы  турл1 салаларына  катысты  мамандыцтыц 
психологиялы к ерекшелштер1, жет1м балалар уйлер1 мен 
м ек теп -и н терн аты ,  л и ц е й ,  м едресе  о к у ш ы л а р ы н ы ц  
психологиялы к ерекшелжтер1, ак ы л-eci кенж елеу дамы­
ган балаларды окытып тэрбиелеу мен талантты, дарынды 
щэкдрттердщ  психологиясы н  зерттеу,  кос  тивдЪпк  пен 
кеп талдшжтщ, психологиялы к астарларын i3flecTipy, у лт
11

(цазац) м ектептерш щ  багдарламаларынын, п си х ологи я ­
л ы к  
acneKTbiepi, 
оларга 
THicTi 
езгергстер е н й з у , к еш ю , 
сырттай  окытаты н  орта м ектептердщ ,  касш тш -техни- 
к а лы к  у ч и ли щ елер д щ  ок у м азм уны н аны ктау, орта ар­
н а улы , ж огары  ок у орындарынын, толы п  ж аткан психо­
л о ги я л ы к  м еселелерш  карастыру м1ндеттер1 алда турган 
келел1  проблем алар болы п саналады.
Х а л ьщ тьщ   педагогика кетерген  тэл1ми  маселелерд1 
адамнын,  ж ан дуниесш е  орайластыра баяндайтын  кол- 
данбалы  м а т  зор пси хологи я гы лы м ы н ы ц  6ip саласы  -  
х а л ь щ т ь щ   п с и х о л о ги я   деп  аталады .  М ун д а   га сы р ла р  
бойы   су р ы п та ла   ж и н а ц талы п ,  ж у й е ге  туск ен  у л т т ы к  
д э с т у р ,  с а л т -с а н а ,  э д е т -г у р ы п ,  у р п а ц т а н -у р п а к к а  
б1ртшдеп ж алгасаты н адамгершипк, ацыл-ой, эстетика- 
лы к , ецбек, дене, т.б. таптаурынды болган норм алар мен 
принциптер, ягни ха льщ тьщ  ж ан д ун н е й , е зш д ж  мш ез- 
к у л к ы , ic-apeKeTimn iniK i астарлары сез болады . Х алы ц - 
ты к  пси хологи я  -   психика  мен  м ш ез-к ульщ ты ц   цанга 
" с щ г е н " ,  тез  е з г е р ш   не  ж о г а л ы п   к е т п е й т ш   у л т т ы к  
белгкй, м е з п л  мелшер1мен алганда уза к  дау1рдщ желмй. 
У л т т ь щ   дастур  мен  салт-сананы ц  адам  психикасы нан 
елеуда орын алаты н б1ркелга туракты  кубы лы с екендагш 
ер кездер1 гум ы р кеш кен гу ла м а ла р  ерекш е атап кврсет- 
кен едь Х а льщ тьщ  п си хологи я -  адамдардыц когам ды к 
ж ен е ж еке  таж1рибесшен,  ем1рдей  пайы м даулары нан 
туы н д ай ты н   карапайы м   п с и х о л о г и я л ы к   б1л1мдердщ 
ж у й есь Б у л  -  адам м ш ез-к улк ы н ы ц  кептеген жацтарын 
камтып, белг1л1 этностыц езш е тан психикасы  ж ен ш де 
б1ршама  м анд!  м а гл у м а тта р   беретш   Ь й м -б Ь й м д ер д щ  
ж у й есь  Эйтсе де  арнайы дал  гы лы м и  ж уй еге  н еп зд ел- 
м е ге н д ж т е н ,  б у л  ар  адам  п с и х о л о ги я с ы н   ж ан-ж ацты  
аж ы ратуга  ж арай  берм ейдь  М ун дай   ж агдайда  6i3  тек 
гы лы м и  психологияны ц теориялык м еселелерш  зерттеу- 
мен, этнографиямен астарласа дамыган этнопсихология 
дейтш   арнаулы  гы лы м   саласы  ш угы лданады .  Этнопси­
хологи я -  ap6ip хальщ ты ц рухани врекетш щ  (миф, ф оль­
клор, т1п, дастур, салт, адет-гурып, дан, т.б .) жемгсш, сол 
х а л ь щ т ы ц   п с и х о л о г и я с ы н ,  сан а-сез1м ш   к е р с е т е т ш  
H erieri елш ем дердщ  6ipi деп есептейдь Этнопсихология
12

жеке гылым ретшде X I X  гасырдьщ орта шеншде Ресейде, 
кешшрек Батые Еуропа елдершде (Лацариус, Штейнталь, 
Вундт, т.б.) пайда болды. Казак топырагында бул меселе- 
мен  квб1рек  айналыскан  Ш окан  Уалиханов  еда.  Оныц 
ецбектершде  "халы к   р ухы "  дейтш  атау  ж ш   кездеседь 
Муны  "хальщ тык психология" угымьгаыц синоним! деу- 
ге болады. Бул жайт 6ipTyap казак галымьгаыц сол кездеп 
еуропалык этнопсихологтардыц ецбектершен  хабардар 
бо лга ндыгьш жаксы байкатады.
П с и х и к а л ьщ   к у бы лы ста р д ы ц   жштелу1
1-сурет
Б1здац туйсжтер1м1з,  кабылдауларымыв,  ес,  ойлау, 
сейлеу, киял, epKiMie психикалык процестер деп атала­
ды. Кейде психикалык процестер негурлым курделенш 
кетсе, онда адам белгЪп 6ip толкуды басынан кеппредь 
бул психикалык калы п деп аталады.  Меселен, окуш ы ­
ныц сабакка деген зе й ш д а л т  немесе селсоктыгы, адам- 
да болатын шаттану не ренжу осындай жагдайлар, т.б.
9p6ip адам да езш е тен кейб1р ерекшелштер1 болады. 
М еселен, 6ip адам ютап окуга  ыкыласы кушт1 болады, 
eKiHmi 6ip адам  математикага кабьлетй болып  келед1, 
енд!  6ipeynepi кызба болып келед1, мундай адамды тем­
перамента адам дейдо, екшпй 6ipeynepi байсалды, мун­
дай адамды мшезге бай адам дейм1з.
Цабйгет, темперамент, мш ез -  бул адамныц психика­
лы к  касиеттерь
13

П с и х и к а л ы к   процестер,  п си х и к а лы к   ж агдай  ж ен е 
психикалы к касиеттер 
6ip-6ipiMeH 
ты гы з  байланы сты , 
буларды ц ж иы нты гы  психика болы п саналады.
Осы айты лы п кеткен психикалы к процестер, жагдай- 
лар, касиеттер 6ip калы пта турмай, адамныц ic-ерекетш- 
де дамып, эзгерш  отырады. Б у л  езгер1стер зац бойынш а 
болы п отырады.
А дам н ы ц  психикасын, оны ц психикалы ц ic-epeKeTi- 
н щ  зацдылыцтарын зерттейтш гы лы м ды  психология деп 
атайды.
Ж ан туралы  гы лы м и тусш ж  ежелг1 грек галы м ы  А ри с­
тотель  (б.з.д.  384-322  ж .ж .)  eciMiMeH  байланы сты .  EKi 
жарым  мы ц ж ы лга  созы лган  осы нау кезецде  п си х оло­
ги я басца гы лы м дарм ен (философия,  медицина, эдеби- 
ет, жаратылыстану, т.б.)араласа, астарласа дамып келд1. 
X I X  гасы рды ц eKiHmi жартысынан бы л ай карай галы м - 
дар ж ан цубы лы стары н (туйсш , ес, ой лау, к и я л, т.б .) эк­
сперимент (тэж !рибе) ж у з!н д еэр  турл1 курал-ж абды к ас- 
паптардыц к эм ей м ен  зерттей бастады. Осы кезден бас- 
тап п си хологи я эз алды на дербес отау 

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: