жумысыцызды жаксы децгейде атцардыцыз

13. 6з1ме-езщ келе алмай журмш
1
2
3
4
14. Абыржулымын
1
2
3
4
15. Не гуызуды, не иптей тынуды 
сезшбеймш
1
2
3
4
16. 
6
з
1
ме-ез
1
м ризамын
1
2
3
4
17. Бар кещлщ сол 
1
сте
1
2
3
4
18. 
0
те козгалгышпын
1
2
3
4
19. Маган кещлда
1
2
3
4
20. Маган жайлы
1
2
3
4
2-кесте
niKip 
пайымдау
Жауаптыц нускалары
*  
1  
3 
о
1  
'S
Н  
и
.3
зе
о
Б
CJ
щ
о
X
's
о
о
'5
о
S
‘2
о
ц
о
8
V
3
4 
о  
Н4
1. Менщ кенш-кушм кебше кетер
1
цю
1
2
3
4
2. Кейде ашуланшакпын
1
2
3
4
3 Оцай ренжимш
1
2
3
4
4. 
Бас кал ар сиякты ырысты болтам келед!
I
2
3
4
5. Жагымсыз жайттарды катты уайымдаймын
1
2
3
4
6
. Жумыс icreyre деген куш-куатымныц мол
1
2
3
4
екеш сезщеда
7. Салмакты, жинактымын
1
о
3
4
8
. Алда турган киындыктар кобалжытады
1
2
3
4
9. Бос нэрселер упнн кеп уайымдаймын
1
2
3
4
69

10. Толыц бацытты боламын
1
2
3
4
11. Бэрш к ещ лiMe ауыр алып цаламын
1
2
3
4
1 2
. 03iMe-e3iM сешмд
1
 ем естн
1
2
3
4
13. 0з1мд1 цоргансыз сезшемш
1
2
3
4
14. Циындыцтарды болдырмауга 
тырысамын
1
2
3
4
15. Кейде ашуланамын
1
2
3
4
16. 0Mipre ризамын
1
2
3
4
17. Нэрселер менщ кещл1мд1 белед1
1
2
3
4
18. Кейде ез1мд1 бацытсыз сезшемш
1
2
3
4
19. Салмацты адаммын
1
2
3
4
20. 031мнщ жумыстарым туралы 
ойланганда кобалжимын
1
2
3
4
3-кесте
Жагдаяттык бараны
Дербестш жагдай батаны
IliKip 
пайымдау- 
дыц ретйк 
саны
Алган жауаптар 
жене оныц жиналган 
упайы
niicip
пайымдау- 
дыц ретйк 
саны
Алган жауаптар жене 
оныц жиналган упайы
1
2
3
4
1
2
3
4
1
4
3
2
1
1
4
3
2
1
2
4
3
2
1
2
1
2
3
4
3
1
2
3
4
3
1
2
3
4
4
1
2
3
4
4
1
2
3
4
5
4
3
2
1
5
1
2
3
4
6
1
2
3
4
6
4
3
2
1
7
1
2
3
4
7
4
3
2
1
8
4
3
2
1
8
1
2
3
4
70

9
1
2
3
4
9
1
2
3
4
10
4
3
2
1
10
4
3
2
1
11
4
3
2
1
11
1
2
3
4
12
1
2
3
4
12
1
2
3
4
13
1
2
3
4
13
1
2
3
4
14
1
2
3
4
14
1
2
3
4
15
4
3
2
1
15
1
2
3
4
16
4
3
2
1
16
4
3
2
1
17
1
2
3
4
17
1
2
3
4
18
1
2
3
4
18
1
2
3
4
19
4
3
2
1
19
4
3
2
1
20
4
3
2
1
20
1
2
3
4
Тест
1. Темперамент дегетш з не?
A ) Цозу мен тежелудщ 
6ip-6ipiHe 
тец 
келу!.
B) Цозу мен тежелудщ 6ip-6ipiHe тец, б!рак; алмасуы саран, баяу 
козгалуы.
C) Жуйке жуйесшщ тума цасиеттершен туындайтын адамныц 
жеке езгешелжтершщ 
6
ipi.
2. Ец 
6ipiHini 
темпераменттщ 4 
тишн 
аныцтаган к!м?
A ) И. Кант.
B) Гиппократ.
C) И.М. Сеченов.
3.  И. П. Пав лов холерик темперамент™ адамды к1м деп атады?
A ) Эсерппл.
B) Ацкещл.
C) Жауынгер.
4. Жуйке жуйесшщ тума касиеттершен туындайтын адамныц 
жеке езгешелжтершщ 
6
ipi?
A ) Сана.
B) Темперамент.
C) Мшез.
б.Темпераменттщ санын он ушке жетшзген цай дерзгер?
A ) Гален.
B) И. Кант.
C) Гейне.
71

6 .
  Темпераменттщ устамсыз 
T y p i ?
Л ) Флегматик.
B) Холерик.
C) Меланхолик.
7.Темпераменттщ
 влс1з 
Typi?
A ) Сангвиник.
B) Меланхолик.
C) Холерик.
8. 
Темпераменттщ к у п т  ширад т и т ?
A ) Сангвиник.
B) Холерик.
C) Меланхолик.
9. Козу мен тежелудщ 
6 ip -6 ip iH e  
тец келу1?
A ) Жуйке процестер1шц тепе-тендт.
B) Жуйке процестер1н1ц цозгалгыштыгы.
C) Жуйке жуйесшщ типтерь
Эдебиеттер:
1. К,. Жарыцбаев. Психология.
  —  
Алматы: Мектеп, 
1982.
2. Ц. Жаръщбаев: Психология. -  Алматы: Бмш,  1993.
§ 5. М Ш Е З
Ж о с п а р :
1. Мшез туралы жалпы тусшж.
2. Мшез 
6iTicTepi.
3. Типтж  мшез 
6iTicTepi.
4. Адамныц ез мшез-цулцын жендеу1.
5.  Мшездщ цалыптасуы жене оны тврбиелеу жолда- 
ры.
М ш ез тур а лы  ж алп ы  тусш ж
Эр адам сыртцы дуниенщ ттркендорпштергне ез елш- 
ше турл
1
ше жауап цайтарып отырады.
Адамныц сыртцы ортамен байл анысуы 
ymiH 
жасайтын 
датынастарыныц  жиынтыгы  оныц  м ш езш   цурайды. 
Сейтш, ер адамда ер турл1 мшез б т с т е р ш щ  болуы оныц
72

сырткы ортамен турлкше карымщатынас жасауыныц не- 
тиж ей болып табылады. Адамныц уйреншпста вдет1 бо­
лып калыптаскан мшез б т с т е р ш щ  кейде ол сырткы ор­
тамен жасайтын негазга катынастарына сейкес келмейтш 
кездёр| де болады. Меселен, б1реудщ катал, не тамыр бо- 
луыньщ непзшде адамды менсшбеу, тэкаппарсыну сияк­
ты мшез катынастарыньщ туракты ж уйей жатпай, тем- 
пераменттщ жуйке жуйесшщ тума касиеттерше байла­
нысты калыптасып кеткен едеттершщ жатуы ьщтимал.
Мшез -  адамныц 
Heri3ri eMipiH, 
бет алысын жене оныц 
вз
1
ндж врекетгнщ айырмашылыгын сипаттайтын  сапа- 
лы  езгешелж. Ол -  кеп касиеттщ б
1
р лМ , турл
1
 езгешелж- 
тердщ косындысы,  сонымен катар адамды ер кырынан 
керсететш дасиет.
Мшез дегешм1з -  ep
6
ip адамныц жеке басына тен езш- 
дщ  психологиялы к  касиеттер
1
  мен  ерекш елш терш щ  
жиынтыгы.
М ш ез—кец магыналы угым. Мшездщ моральдык жагы­
нан тербиелишт, б
1
ркалыптылыгы, купи мен айкындыгы, 
салмактылыгы -  оныц нег!зг
1
 сапалары болып есептелшеда.
Рухани дунией бай, кажеттер1 мен кызыгулары, тал- 
гамы мен ой-epici кец адамдарды толык мшезд
1
 адам дей- 
дь  Щркалыпты,  туракты мшез
1
  бар адам баскалардыц 
жетегшд е кетпейда. Жаксы мшезге тен сапал ардыц 
6
ipi не 
оныц байсалдылыгы жатады.
Ш нез адамньщ баска психикалык касиеттерк кабшет, 
темпераментпен  тыгыз  байланысты.  Адамда  кабйгат- 
тш ктщ  дамуы кейб
1
р мшез б тстер
1
нщ болуын кажет етедо. 
Мшездо калыптастыруга ерж-жнердщ косар yneci зор.
Адам  мш езш щ   калыптасуы  когамдык  болмыспен, 
елеуметтж ортамен (мектеп, балалар мекемелер
1
, оку, ко­
гамдык уйымдар, т.б.) тыгыз байланысты. Осы айтылган- 
дар мшездщ дамуы ушш шешупй роль аткарады. М1нез 
езгермейт
1
н тума касиет  емес,  ол ем
1
рде калыптасады. 
Меселен, ein
6
ip бала туысынан ецбексуйгцц не жалкау, 
терт1нт1 не устамсыз болып тумайды.  Оныц мшез1 узак 
жылгы 
eMip 
суру барысында ем1рдщ сан-алуан агымына 
карай тербие урдасшщ ьщпалымен  калыптасып отыра-
73

ды. Адамньщ накты лы 
ic-apeKeTi 
де мшез бтстер ш щ  ка- 
лыптасуында шешуни роль атцарып отырады.
М1нез 
6iTicTepi
Адамньщ 
eMip 
жолы мен эрекетшщ сипаты турл1ше 
болатындьщтан,  онын,  мшез  бтстерш де  баска б
1
реуде 
цайталанбайтын жеке  ерекшелш  кептеп кездесш оты­
рады.  Типтш   мш ездер  -   б ел гЬ п   тарихи  когамдык 
жагдайлардын, нэтижей.
Адамныц сансыз мшез  б т с т е р ш щ  кейб1рш  белгип 
топтарга жинактауга болады, ягни адамныц устаган ба- 
гытынан, букш психикалык турпатынан байкалатын мл,- 
нез 
6iTicTepi 
эр турл1 жагдайда 
KapiHin 
отырады. Муныц 
6ipiHHiiciHe 
адамныц баскалармен катынасын б1лд1ретш 
мшез 
6iTicTepi 
к1редь Буларга: ужымдьщ, имандылык, 
кайырымдыльщ, ушрсектж, адамдык жэне осыларга ка- 
рама-карсы  ж ек ен п лд ш ,  каты гездш ,  туйыцтык» 
зымияндык, т.б. б т с т е р  жатады.
Адамныц ез-езше катынасын бьпдоретш мшез сипат- 
тарына: кш ппетлдш , карапайым дылык, езш-ез
1
 сыйлай 
алу, талап коя бшупшпк, буларга царама-царсы эр к е т - 
ректш, мацтаншактык, жасцаншактык, т.б. жатады.
Мшездщ epiKTiK сапаларыныц ез! к у п т  жэне элс1з, 
ягни нашар мшез болып 
eKire 
белшедь К у п т  мшезге — 
максатка талпынгыштык, дербесйлш, токтамга келгаш- 
так, шыдамдылык, ерлш, т.б. жатса, э лй з мшезге -  уял- 
шактык, кыцырлык, устамсыздык, журекс
1
здж, т.б. 
Ki- 
редь Мшез сондай-ак,  ауыр, жещлтек, мшезйз, соткар, 
тентек, ит мшез, т.б. турлерге белшедЬ
Типтш  
м ш ез  6iTicTepi
БелгШ  котам мушелершдей ортак мшездердщ ката- 
рына: отанга бершгендш, адамдык, шыншылдьщ, ецбек­
ке жэне котам мушесше дурыс кезцарас, кгшшетлдшш, 
царапайымдылык, сергектш, жолдастык, т.б. жаткызута 
болады.  Типтш мшездерд1 зерттеу психология гылымы- 
ныц алдындаты басты мшдет.
74

1.  Отансуйппгпк  -   кнйнщ бойындагы куш  куатын, 
б !л
1
ма мен теж
1
рибесш, халыд муддесше, оныц 
nrLniri- 
не  ягни,  адамныц 
Kip 
ж уы п,  к !н д ш   кескен  ж ерш е 
бшдаретш перзенттш борышы,  оныц 
KicLniriH 
таныта- 
тын ерекше асдад сез1м.  Отан,  отаншылдыд дасиет ту­
ралы  теб1ренгенде даз дауысты К^азыбек бидщ:  "Алты н 
уяц — Отан цымбат" деп келетш сездершщ м е т  зор.
2.  М адсаткерлж   (мадсатда талпы нуш ы лы д)  -   бул 
адамныц ез мшез-дулдын кездеген мадсатына алацсыз 
багыштауы, муны езш щ  устаган багыт-багдар позиция- 
сына, танымы мен сешмше, асыл арманына багындыра 
алуы. Алдагы  мадсатынан ауытду,  бос белбеулшке са- 
лы ну  -   ар-намыс  пен  ожданга  сыйыспайтын  дасиет. 
Мадсаткер  адам  жалындап  жанады,  ол  ж ещ л у  емес, 
жецу уш ш  куреседь  Мадсаткерлш -  тек 
6ip icneH 
ене- 
бойы шугылдану, онымен ылги да ауре болып журу емес. 
Бул соны дайткенде де орындап шыгуга мыдтап бершу, 
6ip  icT i 
н ети ж ел! 
eTin 
тындыру.  М ундай 
K ic i 
езш е 
жуктелген тапсырманы да мултшстз, сапалы шыгарма- 
шылыд белсендалш керсетедГ, 
ep6ip iciH 
кездеген  мад- 
сатымен байланыстырып отырады.
3. Борыш пен жауапкериплйс. Бул — адамныц 
у й -im i, 
аке-шеше,  тума-туысдандарына датысты туындайтын 
дасиет. Борышты сезшу, оны орындау ми мен журектщ 
б1рлескен жумысын дажет етеда. Оны адыл мен сез1м тур- 
гысынан  жадсы,  иманды,  имансыз деп багалау ар мен 
уятда келш  т
1
релёд
1
. 
0
з дылыгыцныц дурыс-бурысты- 
гын 
TyciHe 6uiy 
-  адамга улкен дуаныш, шабыт-ж1гер, да- 
нагат екеледь KiciHiH езше орынсыз тагылган жала, есек- 
eTipiKTin 
бекерзпгше дарсы куресу 
ce3iMi 
артады. Адам 
е з
1
н
1
ц  борышы  мен  ж ауапкерп пл
1
гш е  уй леспейтш  
долайсыз дылыд керсетсе, мунысы тербиел1 
Kicire 
мыд­
тап батады,  оныц арына тиед
1
, TinTi ой-санасынан  кет- 
пей дояды. Мундайда адыл мен арды ерекше кастерлей 
б
1
летш адам ж
1
берген дател
1
гш тез тузетугц ойластыра- 
ды, дашан ары тазарганша дегб
1
рс!зденш, жаны тыным 
таппайды. Адамгершипп жод, не темен 
Kici 
жаман дылы- 
гынан кайтпай,  датесш тузету былай турсын,  мойнына
75

да алмай  журе  беред
1
,  мундайларды  арсыз,  "ары  таза 
емес" деп унатпайды.
Ержетш, есейген адамнын, борыш сезшшщ оныц тшек 
калауымен уйлесе бермейпш, оныц психологиялык кещл- 
кушне ауыр жук, 
3Ui TycipeTiHi 
сезыз.
4. Мешр1мдшш пен ieriniK. Осы eKi цасиет баскал арга 
(вке-шеше,  агайын,  туыс,  таныс,  т.б.) кещ л белу,  олар­
дыц сешмше ие болу, адамдармен карым-катынас жасау 
эмоцияльщ жагынан т т м д ь   Метр1мд1ш.к -  деп жазды 
К. Бови -  "мылкаулар сейлей алатын, керецдер ести ала- 
тын т1л". Kicire ierLniK, имандылыцпен карал, оган меш- 
р
1
мдЬпк пен метрбандьщ бшдору -  унамды мщездщ ке- 
piHici. Адам кнпкентайынан баскаларды езщмен карым- 
катынасца  кызьщтырганга  не  жетсш.  Ол  упин  езщ  
бшетш адамдардыц жан дуниесшщ ерекш елтн е кещ л 
аударып, оныц куанышы мен куйзел
1
сше аса сез
1
мтал- 
дыкпен карауга машыктанган абзал.
1
згипк -  адам б
1
ткендо суйе беру сек
1
лд
1
 куйректш, ке- 
щлшек сез1ммен eni
6
ip жанаспайды. Нагыз иманшылдьщ 
улкен мешрбандьщпен катар когамдык прог'реске KecipiH 
типзетш кер
1
тартпа, жацалык атаулыгажаны кас адам- 
дарга ешпендол
1
гш жасыра алмайды. 
1
згЬпкт
1
 адам журт 
муддесше кайшы келетш, адамзаттыц бацытты болашац- 
ка жетуге багышталган асыл арманына бегет жасаушы- 
лармен ымырасыз Kypecin отырады.
5. Адалдьщ пен шыншылдык. Бул 
eKeyi -  6ip-6ipiMeH 
б1те кайнасцан исш щ  жаксы мшез 
6iTicTepi
. Ад ал да, шын- 
шыл болу, ецбек пен 
6iniM 
алуга, инабатты, йрпшшсте тия- 
нацты,  принципа  болу деген  сез.  Адалдык  пен  шын- 
шылдык бар жерде 
Kici 
эдшетп де, к1шшешлдак пен кайы- 
рымдыльщ, карапайымдыльщ жасап журедо, булар т с ш щ  
аты мен абыройына дак тумрмейдо. 
Bipey 
жасынан ерке 
болып,  ата-анасына именбей,  кеп сейлейтш,  кисынды- 
кисынсыз 
eTipiKTi 6eri 
булк етпестен айта салатын боп есе- 
до. Есейе келе мундай адамныц тек ез басыныцгана камын 
ойлап, керек десе баска тугш, ез отбасын алдайтын еш жуздо 
суайт адам болып кету
1
 гажап  емес.  О йткет  "адалдык 
Кайда болса п р ш ш к  сонда" (К. Насири).
76

6. Достыд. Бул -  орт ад кездараспен мудде, максат 6ip- 
л
1
п  вепзшде пайда болып, уакыт сынынан еткен  адам- 
герптпк дундылыгы мол туракты, тек адамга рана тен 
жогары сез
1
м. Достык адамды асдадтатады, ол жан мен 
теннщ гулдене  тусуше  жэрдемдеседь  Оныц  мацызды 
белп й  -  ете берш, epi терец эмоцияльщ жадындыд.  Ол 
адамныц 6ip-6ipiHece3 жузшде де, ic жузшде де адал жене 
шынайы болу,  езара терец мудделШк, 6ip-6ipiHe толык 
сену,  кайгы  мен киыншылыкта езара  дол ушын беру, 
езара жауапкерпплж пен дамдорлыд. Достардыц мшез, 
темперамент секмцц ерекшелжтер
1
 турл
1
ше болып келу
1 
де мумкш. Жалкау, менмен, мэдениетйз, самардау, сал- 
дыр-салад адам да 6ip-6ipiMeH дос болып кегермейщ.
7. Дос 1здеу -  асдад арман мен таудай талап,  шекйз- 
шетиз ум
1
тке толы жас деуреннщ ерекше ceeiMi. Ол езара 
niKip 
алысудыц, болашадты жоспарлап, мецзей б!лудщ, 
сетм-нанымдарды  далыптастырудыц таптырмас мек- 
Te6i. 
Осы кезде жас адам 
ymiH 
дурбы-дурдастардьщ орны 
ерекше. Достыд -  ем1рдщ дацгыл жолы емес, сондыдтан 
ол туралы успрт, жещл угымдардан аулад болу дажет.
Адамныц ез мшез-кулцын жендеу1
Адамныц бойындагы  мшез 
6iTicTepiHiH e3i 
ушш де, 
сондай-ад тещрейндега адамдар ушш де орасан зор ма­
цызы бар.  Егер 
6ipey 
туралы:  "Оныц мгнез1 дандай жа- 
ман" десе, онда едёгте мундай адамнан дашдаладтайды, 
ужымда оныц достары болмайды, отбасында онымен 
6ipre 
eMip 
суру кебшесе мумкш болмайды. 
MiHeei 
жаксы адам­
дар  айналасындагылардыц, туган-туысдандары мен дос- 
тарыныц с у т с п е н п п л т  мен дурметше беленеда.
J1 
Кейб1реулер мшезд1 жадсарту мумкш емес деп санай- 
ды. Кейде 
Tepic 
мшезде адам, 
eei 
туралы: "Егер менЩ 
Mi- 
нёзш осылай болган соц не ютеймш? МенЩ ез1м де езнмсё 
разы емесп1н, б1рад ештеце icTeft алмаймын" -  дейда. Бул 
дурыс емес. Рас, ез мшезш езгерту, оныц 
Tepic 
жадтары- 
нан арылу жене ез бойында мшездщ оцды жадтарын бау­
лу -  курдел1 мшдет, б1рад мумкш нерсе. Бул 
ymiH, 
ен, ал-
77

дымен,  ез  мшез-дул дымен  жумыс  жасау,  оны  тэрбие- 
леу жэне дайта тербиелеу мадсатын мыдтап долга алып, 
батыл алга дою керек; тым дандайсудан арылу, езше сын 
каз
1
мен  дарауга тырысу,  езш щ  кемпплштерш  айдын 
керу 
y m i H ,  
мшез-дулдына даталдау дарау дажет. Булар- 
ды байдамайтын немесе байдагысы келмейтш адам еш- 
дашан да езш ойдагыдай жендей алмайды.
бзш щ  дасиеттерш объективп багалау кейде адамнын, 
езше де диынга туседа. Сондыдтан да басдалардьщ 
niKipi- 
не дулад асып, сырттан кеп нэрсе айдынырад кершетшш 
еске устал, эдалсынгаекпелемеу керек. Жадсы, тату ужым 
мшезда тэрбиелеуде адамга кемектесе алады. Адамдар ара­
сында 
eMip cypin 
жумыс к:тей отьфып, 
ap6ip Kici 
басдалар- 
дан жаман болгысы келмейдь Ужымга берген уэдеш орын- 
дау оцайга туседа. Жолдасынан керген унамды дылыдты 
дабылдагысы келеда. Олардыц бойынан унамсыз дасиет- 
терда бай дал,  езщде мундай кемшшпстердщ бар-жогын 
эрдайым ацгару керек. Кейде сенщ езщде булар жаман 
дасиет емес  сиядтанады,  ал  буларды басда адамдардан 
керсец, онда муны жою керек екеш айдын болады.
Кернект1  адамдардыц 
eM ipi 
мен  дызметш  зерттеу, 
сондай-ад керкем шыгармалардыц жагымды кейшкер- 
лер1мен  табысу  езщд1  жендеуге ете  кемектеседь  Кеп 
адамдар, 
acipece 
жастар ездершщ 
мцраттарын
  аныд- 
тап алады, ягни олар унатдан, соларга уцсагысы келген 
ем
1
рден немесе штаптардан адамдар табады.
Егер булар басдалардыц пайдасына дызмет етш, уздак- 
ci3 
жуйел1 жасалатын болса, 
TinTi 
мардымсыз дылыдтар- 
дыц езш жагымды мшез бтстерш  баулып, адамды мешр- 
бандыетедь 
Bipfle 
А.М . Горький езшщ улы  жасаган кпп- 
кене гана icTi жогары багалаган.  "Сен кетш цалдыц,  -  
деп жазды отан Алексей Максимович, -  ал сен отыргыз- 
ган  гулдер  орнында  далды,  эл1 
ecin 
тур.  Мен  буларга 
дарап  доямын  да  менщ  улым  аз1мнен  кешн  Каприде 
жадсы 
6ip 
нэрсе  -   гулдер  цалдырды,  деп  ойлау  маган 
унайды.
MiHe, ердашан да, эр жерде, езшщ букш ем1ршде адам­
дар улан  тек жадсы нарселерд
1
,  езщ  жайында тамаша
78

естелштерда далдырган болсад -  сенщ елпрщ жед
1
л де 
жадсы болган болар еда. Сонда сен езшда барльщ адамдарга 
дажет екенмш деп сезшер едщ, бул 
ceeiM 
сенщ жаныд- 
ды бай етер едг".
Адамньщ epiK белплерш  далыптастырудыд аса мадыз- 
ды шарттарыныд 6ipi — едбек болып саналады. 0 pi ж а л ­
пы алганда белсендо ic-ерекет -  жагымды мшез 6iTicTepiH 
далыптастырудыд аса мадызды шарттарыныд 6ipi.
Жеке бастыд 
epiK 
дасиеттерш тэрбиелеу ушш тэртшта- 
л п т ,  кун режимш датад сактаудыд зор мадызы бар. Сон­
дыктан  да вскер  датарында  кызмет ету  мшез б т с ш щ  
далыптасуына дурыс ыдпал етеда.  Юрий Гагарин:  Оскер 
катарында кызмет етш журген кез
1
мде imKi тер тп т датад 
садтай отырып, взш 
6ipfle-6ip 
жаза алмадым, — деп жаза- 
ды. "Меш -  деп жазады ол, -  белмедега штердщ: жумыс та, 
тамад та, демалыс та кун 
TepTi6i 
бойынша дал белгшенген 
кезде болатыны дуантты. Булайша кунделжта кайталаныл 
отыруы MeHi  сел де болса,  кинамайды.  Саналы  эскери 
TapiinTi, 
улгип 
imKi 
те р тп т сактау 
iciH 
мен кердам, оныд 
устше 
Ke6ipeK 
сезе 
TycTiM 
бул  туракты  жауынгерлш 
взгрМкта: жене дажымайтьга дырагылыдты сактайды".
03iH-e3i баулуды айта отырып, бул жастык т а к т а  же- 
MicTi болатынын атап айту кажет.  Нак осы кезде адам- 
ныд бойында езш-вз1 угып, TyciHyi дамиды. Ж iгiттep мен 
дыздар ем1рдщ мадсаты туралы ойлай бастайды, ездерЬ 
не жене басдаларга  сын  кезбен  карай алады,  олардыц 
бойында догамныд пайдалы Mymeci болу ymiH,  ездерЬ 
мен жумыс жасау TLneri пайда болады.
Bipan бул ересек адам езш жаксы жакка карай езгер- 
те алмайды деген сез емес. 
0
детке айналып кеткен ерЙЕщ 
дыльщтарымен, 
ic-epeKeTTepiMeH 
ол б у т л  
eMip 
бойына 
езшщ мшез-кулкын калыптастырады.
Мшездщ калыптасуы жане 
оны тэрбиелеу жолдары
Бала тйпищ шыгуы, осыны д нетижесшде оныд айна- 
ласындагылармен тш рлесе алуы мшез 
6iTicTepiHi 
д 
ipre
79

тасын  калауында ерекше мацыз  алады.  Мэселен,  бала 
б
1
ртшдеп  "жаман",  "болады",  "болмайды" деген угым- 
дардыц  мэн1н  Tyci не бастайды.  Осы угымдардыц imKi 
мэнш тус1ну аркылы балада мшез-кульщтыц Herieri са- 
паларынын; (тэртш йлш , устамдылык) алгашкы ныша- 
ны калыптасады.
Балалардыц мшез-кулцын  тэрбиелеуде отбасы  мен 
мектептщ алатын орны ерекше. Баланы шшкентай кез- 
iHeH алга койган мшдеттерш жузеге асыра алатын, Ki- 
шшешл, т.б. жаксы касиеттерге тэрбиелеп, езш баска- 
дан жогары устайтын,  мактаншак,  бузацы, т.б.  жаман 
мшездерден жирещцрш отырган жен.
Окушы мшез1мен пара-пар мугалпмнщ жеке басыныц 
улгнннщ,  жур
1
с-турысыныц балаларга эсер  е т е т ш д т  
белгаль Мугал1м баланыц байсалды, сабырлы болуына ба­
са назар аударып, оларга кай жагынан болса да, енеге кер­
сетш отыруы тш.с.  Олардыц арасында жолдастык,  дос- 
тык,  эдептЬпк мэселелерше  арналган  эцйме,  диспут, 
niKip-таластарын уйымдастырып, шэьирттердщ ез ойла- 
рын ортага с алып, талдап отырганы абзал.
Мектеп -  бала мшезшщ жаксы жактарын жуйел1 тур­
де дамытьш отыратын 
Herieri 
орын. Мектептш 
eMip 
бала­
лардыц мшез-цулкыныц калыптасуында memymi роль 
атцарады.  Окушылардыц  мшезш тэрбиелеудеп басты 
мшдет -  олардыц жан-жакты болып есуш кадагалау, да­
мыту.
Адам мшез б тстер ш щ  турлер1 каншама кеп болса, бу- 
ларды тэрбиелеудщ жолдары мен aflicTepi де сан алуан.
Мшез 
6iTicTepiH 
тербиелеу эд1стер1 б1рнеше топка бе- 
лшедй Осындай эдштердщ 
6ipiHe 
адамдардыц санасына 
эсер ету, ягни сезбен угындыру 
eflici 
жатады.  Осы эд1с 
аркылы адамга кажетй мшез б тс т е р ш щ  кандай бола- 
тындыгы,  буларды   калайш а  терби елеу  каж ет
1 
тусшд1р1лед1.  Окушылардыц санасына сезбен угынды­
ру  аркылы окушылардыц дуниетанымы  мен  сешмш, 
талгамы мен муратын  калыптастыруга мумкшдж туа- 
ды. Бала мшезш тэрбиелеуде жануяныц, ужымныц, улы 
адамдардыц енегесшщ алатын орны да ерекше.
80

Балалардыц мшезш тэрбиелеуде оларды мектептен 
тыс етк
1
з
1
летш жумыстарга жене эр турл
1
 гылыми ушр- 
мелерге катыстыру айтарльщтай жэрдем бередь
Осы эд1стерд1ц шйнен бастылары:
1. Халкымыздыц эр заманда гумыр кешкен ардагер 
перзенттершщ (вл-Фараби,  Асан  Кайгы,  Казыбек би) 
улгЬенегелерш е  тэрбиелеу  —  осындай 
эдй:тердщ 
нег1зг1лер1шц 
6
ipi. Бул адамдардыц 
e M ip  
жолы, мораль- 
дьщ  тулгасы  — жогары  идеялыктыц,  батылдьщ  пен 
ерлжтщ, табандыльщтыц пен устамдылык, хальщ icme 
калткысыз бер
1
лгендштщ  тецдеы жок енегелерь
Улы адамдардыц ekipi туралы балаларга ецпме айту, 
олардыц  осы тацырыпца  байланысты KiTan оцуына ду­
рыс басшыльщ жасап, багыт беру, оцыгандары жайлы 
ещчмелесу, шшрлерш тыцдау, мугал
1
мшц тел
1
м-тербие 
жумысында елеул
1
 орын алып отыруы кажет.
2.Балаларужымы("Атамекен", "Keycapбулак", "Тэ- 
л
1
м-тэрбие тужырымдамасы", т.б.) -  оцушы мшез-бтс- 
TepiH 
дамытатын жене оны тереццете  тусётщ шешупй 
фактор. Белгш1 дэстур1, жумыс стиш бар балалар ужымы 
езДёШа; 
ep6ip 
мушесше  турл
1
 талаптар кояды,  олардыц 
орындалуын унемх кадагалап отырады.
Ужым адамныц алдына максат коя бшуд
1
, сондай-ак, 
ол мацсатты калай орындау жолдарын да уйретед
1
. Ужым 
адамга жен керсетш кана коймайды, оны Tepic цылык- 
тан сацтандырады. Ужым да 
eMip 
суре 
6
Lny 
6
ip жагынан 
адамныц ic-ерекетш жендлдетш, е Щ ш  жагынан оныц 
ез купйне сене 
6
Lny мумкш пплтн де калыптастырады.
3. Балалардыц  мшез бтастерш тербиелеуде ецбёктдц 
алатын орны  ерекше. Ецбек устшде адам езше кажетт
1 
материалдыц  иг
1
л
1
ктерд
1
  енд
1
румен 
6 ip re  
ещяйц 
психологиялык касиеттер1н дедамытып отырады. Ецбек 
аркылы адамныц езше-ез
1
 кызмет етуше практикалык 
жене  психологиялык  жагынан  e
3
ip болуы,  адамныц 
icTeri 
дербест1ш.га, ынтасы, тапцырлыгы калыптасады.
4. Балаларга  талап коя 
6
Lny, оныц нетижесш кадага- 
лау. Баланыц мшезш тербиелеудеп басты эдютердщ 
6
ipi.
6-179
81

вйткеш, адамга тш сй талап койылмаса, тапсырылган  ic 
кадагаланбаса,  берекейздш туады. Талап коюдыц турл1 
эд
1
стерш адамныц дара ерекшелжтерше карай вр жаг­
дайда турл1ше пайдаланып отыру кажет. Талап коюдыц 
царапайым 
Typi 
-   балага  ез  м ш д ей   туралы   жайлап 
ескерту,  ал  муныц  жогары 
Typi 
кес1мд1 турде буйыру. 
Адамга талап кою, оны 
6ip 
нэрседен сацтандыру, тыйым 
салу туршде де болып отырады. Дурыс талап коя бшудщ 
т ш м д ш т , тэрбиелш мэш, устаздыц байыптылыгына да 
байланысты. Талап коя бшу -  улкен енер.
Мшездо тербиелеуде адамныц кол жеткен табыстарьш 
уацытында кере бшш, оны мадактап отырудыц  мацызы 
зор. Муныц ец карапайым 
Typi 
_  макулдау. Егер адамныц 
ici 
макулданып отырса, ол врекет етуге  одан сайын ынта- 
ланатуседа. Мэселен, "дурыс", "жаксы", "тамаша" осысе- 
кшд
1
 сездер  адамныц ждерше  жшер косып, улкен демеу 
болады.  Баланыц мшезш калыптастыруда оныц 
Tepic ic- 
Tepi 
мен кылыктарьш кез1нде кере б ш п , ретше карай отан 
туртп жаза колданып отырган да дурыс. Жазалаудагы не- 
rieri 
максат -  
Tepic 
жолга тускен баланы кайта жаксы ка- 
сиеттерге тербиелеу, жазалауды да мадактау сиякты ептЬ 
лшпен, ерекше  байсалдыльщпен цолдану кажет.
Адамныц Tepic кыльщтарын айыптап, TnicTi жаза кол­
данып отыру белгип талаптарга сэйкес журйзшедк 
6
ipiH- 
шщен, жазалауеруакыттаэдш, баланыц кшасына лайьщ- 
талып бершу
1
 тшс, екшпйден,  жаза эр уацытта окушы 
санасында i
3
 калдырып, оны жаксы ж олга итермелейтш 
болсын,  ушшпиден,  жаза ж ещ л турден  ауырга карай 
колданылуы кажет. Тертшшщен, баланыц Tepic цылы- 
гыныц арты суымай, оныц ак-карасы дурыс тексершш, 
окушыныц эр турл
1
 ерекше лйстерк
6
miMi, мшез-кулцы, 
т.б.  ескершсш.
5. 
Окушыныц  мшез б т е т е р ш щ  калыптасуында дене 
шыныцтыру жаттыгулары мен туракты кунделш тэртш- 
тщ  де тийзетш пайдасы мол. Дене шыныцтыру жаттыгу­
лары адамдарды  ерлш пен батылдыкка, табандылык пен 
ез куштерше сене бшуге тэрбиелейдь Дене шыныктыру 
жаттыгулары мен спорт жаттыгулары  кунделш й ем
1
рде
82

эдетке айн алса гана адамга кажетта жадсы мшез 
6iTicTepi- 
нщ калыптасуына жэрдемш типзеда.
Сурактар  мен тапсырмалар:
1.  Ш н е з   д е г е т ш з   не?
2.  М ш е з  с а п а л а р ы н   ата?
3.  Толык мшезд1  адам деп KiMfli айтамыз?
4.  Мшез 
6iTicTepi 
кандай топтарга бвлшедо?
5.  Ецбек суйпштш,  адамдарга деген сушспенпшик цай мшез 
6 iT ic iH e  
жатады?
6.  Цандай мшез 6iTicTepi унамды,  кандайы унамсыз болады?
7.  Жагымсыз мшез неден болады,  оны кайтадан тербиелеуге 
бола ма?
8.  М ш езд а  т е р б и е л е у д щ   ж о л д а р ы   к ан д ай ?
Мшез-кулъщты салмактаудыц мына 
6
ip ед1стерше 
суйене отырып, ез
1
вд
1
 жене баскаларды байкап кер:
Бет-элпет
1.  Мацдай жэне жак суйектер1 TiK бурыштана б1ткен 
адам б
1
л
1
мдар, жуйрж ойлы, 
6
ipan; к;ызба болуы ыктимал.
2. Иекке карай ушкиэдене б1ткен мацдайы кен, адам­
дардыц интеллекта жогары болып келед1,
6ipaK 
олар 
epKi- 
нщ мыгым болмауынан зардап nieryi мумкш.
3.  Бет-елпета децгелек болып келетшдердщ арасында 
кец пешлдалер жш ушырасады. BipaK олардыц кейб1реу- 
лершде намыссыздык тен болып келедь
4.  Бет-елпета терткщденщ бгткен адамдар  табанды, 
кайсар келедЬ
5. Бет-алпета темен карай ушбурыштана ушкшденш 
б
1
ткен  адамдар  сез
1
мтал,  айлакер,  сонымен  катар 
кекппл, кулау болуы мумкш.
М цры н
1
. Узынша кыр мурын шаруашылыкка беМмдшжта, 
icKe 
деген жогары кабьлетталшта байкатады.
2. YcTi дец, кус мурынды адамдардыц арасында ез ка- 
рамагындагылармен карым-катынасы нашар болатын- 
дар кеп  кездеседь
3. Темшш мурындылык жолы болгыштыктыц 
6
ip бел- 
rici.
83

4. Имек мурынды адамдар табансыз, кекпил, шатад- 
кумар, кызба болып келедь
5. Тацкы мурындылар арасында табигаттан денсаулы­
гы элс
1
з болып келетшдер кеп ушырасады.
6
. Мурын шамадан тыс тацдайып турса, ол ертещн ой- 
ламайтындьщ, жещлтек б е л г т  болуы ыктимал.
К,ас
1
. К^асы мандай ортасына карай кетерЬге б
1
ткен адам­
дардыц жуйрш киялды болып келетш
1
 б айкал ад ы.
2. ^асынын, ортасы кетерщш болып ушкшденш тура- 
тын адамдардыц мшез1 табанды жэне ез ойын icKe оцай 
асыра алатын болып келед!.
3. TiK цыска касты адамньщ 30-35 жас аралыгында eMip 
жолы мазасыз болуы ыктимал. BipaK оларда сол киындьщ- 
тарды жеце алатын мумкшдж болады.  /
4. Цигаш, узынша, кою, калыц кастар кез кескшше уй- 
лес
1
мдшЫмен 
6
ipre, кебше акылды келбетке тен болады.
5. Тым шолац кастыльщ эдетте ушкалак адамда кез- 
деседь
E pin
1.  YcTinri epHi к етер щ т б1ткен адамдар ушкыр, КУ' 
былмалы  сез1мд1 болып  келедй  Осындай ерш  астыцгы 
ерш д
1
  т у ге л   ж ауып  турса,  ондай  адамныц  езш е 
сез1мд1лт KyniTi болады.
2.  Теменп. epHi шыгыццы орналаскан адамдар ез1м- 
пйл, менмен (эгоист) болады жене отбасында ж т  сэтйз- 
дшке ушырауы мумшн.
3. Бантик ершдшер белсенд]., epi сауалдасып, сухбат- 
тасуга б е т м  келедь
4. Салпы epiHfli адамныц ici алга баспайды жэне алдан- 
гыш  келедь
М а ц да й
1
. Мацдайдыц кец жэне астына карай жазьщ болып 
келу
1
 -  достыкка берцстжтщ жене уй жумысынан repi 
сыртцы жумысты калайтындыктыц белг
1
сь
2. Мацдай астыныц кушыцтана 
6iTyi 
оныц карым-ца- 
тынасыныц шым-шытырык болып келетшшщ 
Kepimci.
84

3. Мацдайыныц дога тер1зд! epi тар болуы  -  мшез теу- 
е л й з д т н  жэне е ш к т н щ  жетегше кенбейтшдггш керсе- 
тедь
4. Каеда мацдай шыгармашылык; енерге деген дабшет- 
тш к т щ  белпш, ондай адам ертецп кун дамын аз ойлайды.
М а ц д а й д а гы   эж гм
1
.Кысда,  ретшз  э ж
1
м  сызыдтары  адам  денсаулыгы- 
ныц нашарлыгын  керсетед
1
.
2. Мацдайга анык тускен 
6
ip гана эж !м  сызыгы адам­
ныц ж олы  болгыш тыгыныц белгк:ь
3. EKi немесе уш  колденец еж
1
м сызыгын тш н ен  тус­
кен э ж ш  киып етсе, ондай адам ем
1
рде табысты болады.
4. Bip нуктеден шашырай орналасдан аж1м адамныц 
узак жене абыройлы 
eMip 
суретшдогшщ б е л и с ь
5. Кастыц арасына тускен кыеда жене анык кос еж
1
м 
уйымдастыруш ылыд  каб
1
лет щ
1
ц молдыгын,  бипмдар- 
лы кты   керсетедо.
1-тапсырма
6 жасар Ермек кундазп уйкы кезшде баска балаларга маза бер- 
мейд!. 
03i де  уйыктамайды.  Тербиепп  б1рнеше  рет  оган  ескерту 
жасады, б1рак ол тындамады. Барлык бала орнынав турып, кшнш 
жаткан кезде тербиенп Ермектщ туруына руксат бермеда.  "Сенщ 
баска балалармен  б1рдей  демалгыц келмедо,  тертш  буздыц,  енда 
балалар ойнайды, сен баскалардай демалган жоксыц гой, сондык­
тан  жалгыз  езщ уйыктауыца  тура  келедо".  Ермек  орнынан  жы- 
лап  турып  кшнуге  руксат  сурады.  Тербиепы  руксат бермедь  Ол 
6ip сагаттай тыныш жатты. Осы дан кешн ол демалыс сетшде твр- 
тш бузбайтын болды.
Сцрац: Ермектщ мшез-кулкында болган езгер!стерд1 талдацыз. 
Тэрбиеппнщ оны тертшке кенд!ру1 нелжтен евгп болды?
2-тапсырма
1.  Bip окушыныц шнез езгешелштерше психология лык тур- 
гыдан талдау жасацдар. Егер оныц мшезшде жагымсыз KepiHicTep 
кездесет1н  болса,  муны  кандай  жолмен  тузетуге  болатындыгы 
жайлы тюрлерщ1зд1  жазьш беродздер.
2.  вз мшездерщда калай тврбиелеп жургендерандз жешнде ("Мен 
езшщ калай тврбиелеп журмш" деген такырып бойынша) жазып 
бермцздвр.
85

Тест
1.  Адамныц Heri
3
ri  беталысын  жэне  оныц ©зшдш  эрекетшщ 
айырмашылыгын  сипаттайтын  сапалыц езгешелш калай  атала­
ды?
A ) Мшез.
B) EpiK.
C) Цабщет.
2. Типтш мшез б т с т е р ш щ  неше турш быесщ?
A ) 3.
B) 4.
C) 5.
3. Адамныц уй-inri, эке-шеше,  тума-туысцандарына катысты 
перзенттш борыштарынан туындайтын цасиет?
A ) Мацсаткер л ш .
B) Отанс уй гш тш .
C) Борыш пен жауапкерпплпс.
4. Мацсаткерлш мшез 
6iTici 
калай аталады?
A ) Адамныц бойындагы  куш-куатын,  биимш  халы к  муддес1- 
не оныц KiciniriH танытатын ерекше асцац сез1м.
B) Адамныц ез мшез-кулкын кездеген мацсатына алацсыз ба- 
гыштауы.
C) Адамныц уй-imi, тума-туыстарына катысты перзенттш па- 
рызынан туындайтын цасиет.
5. Бала мшезш тэрбиелеудеп басты едастщ 
6
ipi?
A ) Ецбек.
B) Талап.
C) Кун T©pTi
6
i.
6
.  "Адамныц мшез-цулцыныц бейнес1  жуйке жуйесшщ туа 
б
1
ткен цасиеттерше гана байланысты болып цоймайды,  сонымен 
6
ipre агзаныц жеке 
©Mip 
суру барысында болатын ыцпалдарга бай­
ланысты" -  деген KiM?
A ) Сеченов.
B) Павлов.
C)Гиппократ.
7.  Ад ал дыц пен шыншылдыц дегещшз не ?
A ) 
Bip-6ipiHe 
тыгыз байланысцан цасиеттер.
B) 0зара тец угынысу мен сыйласуга негазделетш адамдыц цасиет.
C) Адамныц icKe бастамашы болу цабьпеть
8
.  4-5  жастагы  балалардыц  мазмунды,  рольд1  ойындарынан 
м1нез 
6 iT ic T e p iH  
керсететш кандай сапаларды байцауга болады?
A ) уйымшылдык, кайраттылык*
B) ужымдык» жолдастьщ.
C) камкорлык, кеппр1мдолш.
86

9. 
Твнйрибелж  зерттеулерде  6-7  жасар  балалардыц ез  мшез- 
кулцын 631 тежеп бацылай ала ма?
A ) Бацылай алады.
B) Бацылай алмайды.
C) Дурыс жауабы жоц.
Ю .”Ецбекке  баулымайтын  тэрбиеш дурыс  тербие деп  тусшу 
мумкш емес.  Сондыктан тэрбие жумысында ецбек ец н еп зп  эле­
мент! болуга 
T H i c T i "  
деген 
K iM ?
A ) И.П. Павлов.
B) Гиппократ.
C) А.С. Макаренко.
Эдеб иет т ер:
1. Щ. Жаръифаев. Психология.  -  Алматы: БШм,  1993.
2. Эдеп жэне жантану. Хрестоматия.  -  Алматы: Атамцра, 1996.
3. B.C. Мухина. Мектеп жасына deiiimi балалар психологиясы. 
-Алмат ы:  Мектеп,  1986.
4. Крутецский В.К. Психология. -  М.: Просвещение,  1986.

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: