2 Қазақстан Республикасы өнеркәсіп салаларының қазіргі

- тауардың бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық рационалды деңгейлерін іздеу;

- оларды жүзеге асырудағы шығындарды анықтау;

Мұның бәрі сапаға әсер етуге бағытталғанбасқарудың рөлін жоғарылатады, осының нәтижесінде өнімнің бәсекеге қабілеттілігі көтеріледі. Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – бәсекелік нарықтағы дамудың, табысқа жетудің шешуші факторы болып табылады. Мұны көп аспектілі мағынада көрсетуге болады. мысалы, нарықтық жағдайға тауардың сай келуі, тұтынушылардың нақты талаптарына сапалық, техникалық, экономикалық, эстетикалық сипаттамалары ғана емес, сонымен қатар коммерциялық талаптарға сай келуі тиіс.Сондықтан да ішкі нарықтағы тұтынушылардың белгілі және ұсынылған талаптарын тұрақты қанағаттандыруды қамтамасыз ететін өнім сапасын тұрақты деңгейде ұстап тұру және жетілдіру мәселелерін шешу қазіргі кезде қиынға соғып отыр. Сондықтан ИСО-9000 стандартына сәйкес кәсіпорында сапа жүйесінің болуы бүгінгі күннің қажетті шарты.

1.3. Сапаны қамтамасыз ету облысындағы ИСО қызметі

Отандық өнеркәсіп өнімдерінің бәсекеге қабілетілігін арттыруға қабілетті ететін кәсіпорындарда сапаны қамтамасыз ететін жүйені құруға халықаралық стандартты қолдану стандартизациялау жүйесін жетілдірудің маңызы зор. Бұл жағдайда сертификациялау-дың көмегімен қол жеткізуге болады.

Өнімді сертификациялау тауардың стандарт талаптарына сәйкестігін тексеруге мүмкіндік береді. Сертификация тауардың сыналғандығын, объективті тексергендігін бекітеді.

Сертификация – тауардың стандарт талаптарына сәйкестігін растау мақсатындағы процедуралар мен іс әрекеттер жиынтығы. Қазіргі жағдайда ол ИСО – 9000 және оған сәйкес мемлекеттік стандарттар бойынша жүзеге асырылады.

ИСО – 9000 халықаралық стандарттар әлемдік экономиканың маңызды құралы. Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығаруды оның стандарт талаптарына сәйкестігінің қажетті шарттарының бірі болып табылады.

ИСО – 9000 Халықаралық стандарт сериясының негізгі мақсаттары:

● саудаға техникалық кедергілерді жою;

● сертификациялаудың көп реттілігін жою;

● сәйкестігін бағалау нәтижесін өзара мойындау;

● «тұтынушы - жеткізуші» қатынасын реттеудің жалпы механизмін құру.

ИСО – 9000 халықаралық стандартын ендіру – бұл республиканың әлемдік тұрақты өсуі. Сапаны басқару облысындағы мемлекеттік стандарттарының талаптарына сәйкес келетін сапа жүйесін кәсіпорындарға ендіру арқылы отандық тауар өндірушілерге көмектесуді қарастырады. Бұл орган мемлекеттік стандарттар талаптарының орындалуын мемлекеттік қадағалау және бақылауды жүзеге асырады.

Өнімнің сапасын реттеуге «Стандарттау туралы» және «Сертификаттау туралы» заңдардың рөлі өте ерекше. Осы аталған заңдарға сәйкес стандарттау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу, мемлекеттік стандарттау жүйесінің құқықтық негіздерін және стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарды реттеу, әзірлеу мен қолдану арқылы өнімнің тұтынушылардың мүдделерін қорғау шараларын белгілейді.

Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес стандарттаудың мақсаттары болып:

● өнімдермен процестерге және қызмет көрсетулерге мөлшер-лерді, ережелермен сипаттамаларды бекіту;

● адамдардың өмірі мен денсаулығы, қоршаған ортаны қорғау үшін өнімдер, процестер, қызмет көрсетулердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

● саудадағы техникалық кедергілерді болдырмау, ішкі және сыртқы нарықтарды бәсекеге қабілетті өнімдермен қамтамасыз ету.

Халықаралық стандартты практикалық көмек көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметімен қабылданған және өткізілген республикалық «Сапа» басқару жүйесі құрылды. Осыдан бастап белгілі бір шеңбер ішінде практикалық көмек көрсету кәсіпорындарға азық – түлік сертификациясынан өндірістегі сертификатты басқару жүйесіне өтуі негізделген. Бұл стандарттар халықаралық ИСО-9000 стандартына сәйкес.

Қазақстан Республикасының Премьер министрінің тапсыруы бойынша 2001 жылдың 29 сәуір айынан № 9 Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінде бәсекелестікті жоғарылату және импортты алмастыру концепсиясы дайындалды.

ИСО-9000 халықаралық стандарттар жүйесіне ширақ енуі отандық өндіріспен тұтыну құрылымының өзгеруіне жағдай жасайды. Машина жасау өнеркәсіптерінің даму стратегиясы 2002-2010 жылғы болжамы бойынша көліктерді импорттау және құрылғыларды импорттау, өндірістік қуатты құру, өндіріс көлемін ұлғайту, әсіресе импорт алмастыру кезінде халықаралық стандарт ИСО-9000 жүйесіне сай өндірілуі, кәсіпорынның өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттырады.

Жаңа цехтарды ашу, қосалқы бөлшектерді шығару, жаңа машиналарды жасау және өндірістің қарқынды дамуы онң өнім көлемінің ұлғаюы келесі өнеркәсіптерде байқалды: ААҚ «Карданвал» және «Экскаватор». Машина жасаудағы негізгі бағыт өндірістегі және машина жасау құрылғылармен қосалқы бөлшектер агроөнеркәсіптік кәсіпорындарда: «ЮКМЗ» ААҚ, «Механикалық завод» ААҚ, «Экскаватор» ААҚ, «Южмаш-К» ЖШС, «Түркістаннасос» ААҚ.

Жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің дамуы өнім көлемінің өсуі, кәсіпорынның өнімге бәсекеге қабілеттілігін, мақта түтігін жаңа кәсіпорындар арқылы өңдеу, кәсіпорындарды жұмысқа қою, модернизациялау, техникалық құрылғыларды ауыстыу егілетін жер көлемін ұлғайту және мақта шикізатын ұлғайтудың негізгі кәсіпорындары: «Ақ-алтын» ААҚ, «Мырзакент» ААҚ, «Мақтарал» ААҚ, Жетісайлық филиал «Нимэкс» ЖШС.

Халықаралық стандарттар ИСО-9000 жоғарғы жұмыс процестер көмегімен жүзеге асырылады. Бұл стандарттың негізгі мақсаты дүниежүзілік нарықтағы стандарттарға сәйкес өнім шығару. 2001 жылдан бастап Оңтүстік Қазақстан облысындағы кәсіпорындарға сапа жүйесі ендірілді, ол халықаралық стандарт ИСО-9000 негізделген. Халықаралық стандартпен жұмыс істеу бойынша 2002-2006 жылдары кәсіпорындардың санын қарқынды түрде өсіру жоспарлануда. Жұмыс істеуші кәсіпорындарды техникалық қайта құру бойынша:

● «ИнтерКомШина» ААҚ – жаңа жоба жасап шығарды, онда жаңа доңғалақтарды шығару көзделген.

● «Электроаппарат» - жаңа импортты алмастыру жобасын жасап шығарды онда итергіш элементтер, ваккумдық өлшегіштер жасап шығарады.

● ААҚ «Трансформаторлық завод» - жаңа трансформаторлық өндірістік импортты алмастыру жобасын жасап шығарды.

Агроөнеркәсіптік кешен – бұл ауыл шаруашылық және өндірістік кәсіпорындардың ортақ жүйесі, олар өзара тұрақты өндірістік және коммерциялық қатынастармен тығыз байланысты жүйе болып табылады.

Елде қолданылатын агротехнологиялардың төмен деңгейі, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу технологиялардың және өндірістің машина механизмдердің төмен деңгейі айқын байқалады. Қазақстандық тұтынушылық тауарлар сапасы еуропалық деңгеймен бірдей, бірақ төменгі баға нарығы дамыған елдермен антидемпингтік шектеулер әсерінен бәсекеге төтеп бере алмайды. Қазіргі кезде ішкі нарықтың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бірінші кезекке қойылып отыр. Бәсекеге қабілеттілікті жоғырылатудың ең бастысы – бұл тауардың бағасын төмендету. Қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттігін арттырудың негізгі бағыттары:

● статистикалық берілгендерге қарай отырып бірлестіктер және

тексерулер жүйелердің бәсекеге қабілеттілігін анықтау;

● менеджмент пен маркетингті микродеңгейде жақсарту;

● пайыздық ставка деңгейін төмендету, ішкі нарыққа

бағытталуы;

● мемлекеттік деңгейде ішкі нарықтағы тауар айналасына

ақпараттық қолдау көрсету, бәсекелестерді білу,

инвесторларды табу және шикізат материалымен қамтамасыз

ететін стратегиялық серіктестерді табу;

● монополия сферасындағы қатаң бағаны реттеу;

● кейбір тұтыну тауарларын өндіруге және технологиялық,

техникалық деңгейде жоғарылату үшін шет ел инвесторларын

тарту. Кейбір өндірістік тұтынушылық тауарлары шетел

инвесторларына тиімді болуы мүмкін, оларды экспорттау

мүмкіндігі туындайды;

● жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің құрылуы немесе жылдам

дамуы;

қабілеттігін анықтау;

● отандық экономиканың текстильді тоқыма және былғары аяқ

киім өнімдерінің тәуелділігі;

● шикізат және материалдар, дайын өнімді өндіру, ішкі нарықта

отандық тауарларды тарату және т.б.

Алға қойған мақсаттар келесіні көрсетеді:

● өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату, отандық тауар

бағасын бәсекеге қабілетті етіп елдегі импорт тауарларын

ығыстыру;

● кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайының

жақсаруы;

● кәсіпкерлермен бірлестіктерге техникалық, технологиялық

әдістемелік қолдау жасау, бизнес жоспарын дайындау;

● несиені кәсіпорнның екінші деңгейлі банктермен

инвестицияны тартуға жағдай жасау.

Қорыта айтқанда ИСО – 9000 халықаралық стандарттар Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарда енгізілген стандарттың негізгі экономикалық тиімділігі – жоғарғы стандарт.

ИСО – 9000 стандарты елімізде отандық кәсіпорындардың өндірген тауарларын шетелдерге шығаруға, бәсекеге қабілеттігін арттыруға жағдай жасауы, елімізге шетел тауарлар импортына шек қоюы және отандық кәсіпкерлердің тауарына сұраныстың өсуі, тауар бағасының төмендеуі әсер етеді. Мысалыға, ЖШС «Шымкентпиво» 2004 жылы өнім өндіруді жаңа технологиямен, техникамен тауар сапасын жақсартып өндіруді көздеген болатын. Бұл тауар сапасы батыс елдерінің тауар сапасынан төмен емес. ААҚ «Шымкентмай» өндірісті модернизациялаумен қатар технологияларды дамыту арқылы бәсекеге қабілеттігін арттыруды 2006 жылға 29.8 мың тонна жоғарылатуды көздеп отыр, жоғарылау қарқыны 2004 жылы 11.5.5% құрады. Елде қолданылатын агротехникалардың төмен деңгейі, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу технологиялардың және өндірістің машина механизмдерінің төмен деңгейі айқын байқалады. Әлемдік стандарттар деңгейінде өнім сапасын қамтамасыз ету үшін өнеркәсіптік кәсіпорындар сапаны бақылау жүйесін өндіруі қажет. Бірақ бұл жұмыс біздің облысымызда төмен қарқынмен жүргізілуде. Қазіргі кезде сапаның халықаралық жүйесімен облысымыздағы орта және ірі кәсіпорындардың 8-9 пайызы ғана айналысуда.

1.4. Өнім сапасын арттырудың шетелдік тәжірбиесі

Нарықтық экономикаға өту жоғарғы сапаға жеткен әлемнің жетекші фирмаларының тәжірбиесін зерттеу қажеттілігін негіздейді. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің жетекші фирмалары сапаға жету үшін барлық қызмет алға қойылған белгілі бір мақсатқа бағытталуы керек деп есептейді. Сапаны арттырудағы негізгі рөлді тұтынушылардың талаптары мен тұтынушының бағалауларындағы қателіктері ақпараттар алады.

Бірқатар елдерде жүргізілген зерттеулер бойынша сапаға аз көңіл аударған компаниялар уақыттың 60 пайызын ақауларды жөндеуге кетендігін көрсеткен.

Сапаны арттырудың мәні Жапония мысалында жақсы көрінеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өнеркәсіптері артта қалған, техникасы тозған, өндірген өнімнің сапасы өте төмен Жапония еліне ұлт ретінде жойылып кету қауіпі туды. Өнеркәсіпшілер өнім сапасы мен өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын іздестірумен белсенді айналысып, Жапондық басқарушылар бүкіл әлем бойынша тәжірбиелерді зерттеген. Сондай-ақ АҚШ және Еуропа елдеріндегі жетекші өнеркәсіптік фирмалардың жетекшілерімен кездесіп, тиімді жақтарын қарастырған. Жапондық басқарушылар сапаны статистикалық бақылау және сапаны кешенді басқару ұғымдарына көп көңіл аударған сонымен қатар әр түрлі елдердің тәжірбиесін зерттей оырып, өнім сапасы мен өз жұмыскерлеріне жоғарғы талаптар қойылған.

Қорытындысында, Жапон елінде сапаның жапондық стандарттары және «Сапа мәдниеті» деп аталатын түсінік пайда болған. «Сапа мәдениеті» - өндірістік операциялардың орындалу сапасынан және қызмет көрсету сапасынан тұратын кешенді түсінік. Осылайша Жапония кәсіпорынның іс - әрекетінің жаңа әдістемесінің бастамасы болып, сапаны жалпылай басқаруға көшті. Бұл жаңа жүйе микродеңгейден басқа өнім өткізу нарығын бақылау, нарықтық коньюктураны талдау, сатудан кейінгі қызмет көрсетуден тұрады. Сапаны жалпы басқару тұтынушылар сұранысының өнім сапасына ықыласын күшейтті және сапа меннджер жұмысын бағалау критерилерінің санына кірді. Сондықтан компания менеджерлері сапаға басқарудың бір кезеңі ретінде қарамай, үлкен мән берді.

1950 жылыдың соңында, АҚШ және Батыс Еуропа елдерінде сапаны бақылаудың әр түрлі формалары пайда болды. Солардың бірі нөлдік дефекті немесе дефектісіз еңбек аталған болатын. Мұндай қолданылған шаралар, материалды және моральды ынталандырулар қызметкерлердің өз жұмысын ақаусыз, сапалы орындауына алып келеді.

1950 жылдары Жапонияда сапа үйірмелері белсенді қызмет етті. Сапа үйірмелері сапаны және қызметкерлерді басқарудың жапондық тәжірбиесі мен тұжырымдамасынан пайда болды. Сапа үйірмесі іс әрекетінің маңызды формасы шеберлер мен жұмыскерлерді оқыту болды. «Шебер үшін сапаны бақылау» деп аталатын журнал шығарыла бастады. Бұл үйімелердің негізгі мақсаттары:

● Кәсіпорынның дамуына және өндірісті жетілдіруге үлес қосу;

● Адамға құрмет көрсету кезінде, жұмыс орнында қуанышты жағдай құру;

● Адам қабілетін оятуға және оның шексіз мүмкіндіктерін анықтауға қолайлы жағдай жасау. Мұндай сапа үйірмелерінің саны Жапонияда 1965 жылы 3700-ге жетті. Жапондық сапаны басқару жүйесіндегі функцоналдаудың ерекше сипаттамасы дефектісіз еңбек әдісімен кәсіпорын қызметкерлерін жан жақты оқыту, технологияны сақтауды қатаң тексеру, өнім сапасын басқарудағы жұмысшыларды сапаны жақсату іс – шараларына тарту болып табылады. Соңғы жиырма жыл ішінде өнімнің сапасын жақсарту бойынша Жапонияны тәжірбиесіне көңіл ауғаны белгілі. Олардың тауарлары жоғары сапалығымен, американдық және батыс еуропалық тауарларынан анағұрлым төмен бағасымен ерекшеленеді. Сонымен Жапонияда сапаға деген көз қарас келесідей:

● Басқару және технология облысындағы ғылыми өңдеулердің

кең қолданысы;

● Өз фирмасына деген патриоттық тәрбие;

● Барлық басқару операцияларында өндірісті талдау мен

бақылауда компьютеризацияның жоғарғы дәрежесі;

● Кооперативті рухтың дамуы.

Батыс Еуропа, Жапония, АҚШ фирмаларында өнім сапасын жалпы бақылау үш міндетті шартты ұсынады:

1. Сапа іс-әрекетінің негізгі стратегиялық мақсаты ретінде, фирманың жоғары жетекшілігімен мойындалуы. Сондықтан нақты міндеттер қойылып, оны шешуге белгілі бір қор бөлінеді. себебі сапаға қойылатын талапты тұтынушы аяқтайды. Өнім сапасы тұрақты өсіп отыруы қажет және бұл үздіксіз өзгеріп отыратын мақсат.

2. Өнім сапасын арттыру бойынша шаралар кәсіпорынның барлық бөлімшелеріне тиісті болуы қажет. Көбінесе өнім сапасын арттыруға, жаңа бұйымды дайындау кезеңінде көп көңіл бөлінеді.

3. Белгілі бір жұмыс орнында үздіксіз оқу процесінің жүруі және жұмыскерлерді ынталандыру.

Американдық экономист А.Фейгенбауманның пікірінше қатаң бәсекелестік шартында, (АҚШ-та өндірілетін өнімнің 70% импорт өнімі тарапынан қатаң бәсекелестікте) фирма жетістікпен дамуы, келесідей қағидалармен жетекшілік етуінде:

● сапа фирма қызметінің бағыттарының бірі емес, ол

кәсіпорынның барлық функцияларына қатысты үздіксіз

процесс;

қызметкерлерінің қатысу деңгейінен тәуелді;

● сапа өнімнің өзіндік құнын төмендетуде кедергі жасамайды,

керісінше жағдай жасайды;

● сапа жаңа техниканы және технологияны пайдалануды

білдіреді;

● сапаны тікелей және тиімді басқару қажет.

Бұйым сапасын арттыруға қойылатын талап, жыл сайы өсіп отырады, қазіргі уақытта әлемдік нарықтың сипаттамаларының бірі. Жаңа бұйымды талқылау жүйесі келесі шарттарды қанағаттандыруы тиіс:

● бұйымды талқылау кезінен бастап, барлық техникалық

жаңалықтармен қатар сапа қарастырылуы қажет;

● ғылыми зерттеу және тәжірбиелі – конструкторлық жұмысты

жоспарлау, сипаттамалары жоғары бұйым варианттарын

жобалауды шектемей ұйымдастырылуы қажет;

● бұйымды талқылауды жеделдету талқылау жүйесінің

тиіділігінің негізгі белгісі болуы қажет.

1980 жылдың соңында нарықтық экономикасы дамыған елдер сапа менеждментін сертификациялау және ендіру, талқылаумен айналысты. Сапа менеджментіне жүйелі ыңғай қалыптасты. Өнім сапасына ғана емес көрсетілетін қызмет сапасына көңіл аударылды. АҚШ пен Жапония модельдерін жүзеге асырудың басты ерекшелігі олардың тұтынушыға бағытталуы. Американдық компанияларда өнім сапасының қалыптасуындағы негізгі элементі – тұтынушының талаптарын талдау болып табылады. Сапаны реттеу процесінің соңғы элементі де тұтынушының талабы болады, осылайша кері байланыс жүйесі құрылады. таңдап алынған сапа көрсеткіштері жоспарланған өз мәніне өндіріс процесінде жетеді. Эксплуатация, техникалық қызмет көрсету, жөндеуге кепілдік беру, сол өнім түріне қажеттілікті қанағаттандыру деңгейі жөнінде қосымша ақпараттар береді.

Сапаны басқарудың Жапондық жүйесінің қызмет етуінің ерекшелігі бұл кәсіпорын қызметкерлерін технологияны сақтауды қатаң бақылау, өнім сапасын басқаруға жұмыскерлерді тарту әдістері арқылы жан жақты оқыту болып табылады. Еуропа, Америка және Жапонияның өнеркәсіптік кәсіпорындардакелесідей екі тұжырымдама неғұрлым кеңінен таралған.

TQC тұжырымдамасы (Total Qualiti Control) және CWQC (Company Wide Qualiti Control). TQC тұжырымдамасы сапа мәселесіне мамандандырылған құрылымдық функционалды бөлімшелерді дұрыс құруды ұсынады. Өнім сапасының жауапкершілігі фирманың жетекшілігінің жоғары деңгейіне ұсынылады. SWQC тұжырымдамасы басқару функциясының орталықсыздандыруға негізделген және сапаны басқаруға кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің қатысуын ұсынады.

Бұл ыңғай тұтынушының талаптарын жан жақты қанағаттандырумен байланысты. Жүйелі ыңғайға негізделе отырып, сапаны басқаруға негізгі акцент сапаның тұрақты деңгейінен өлшемді өндіруге кепілдік беретін шараларды жүзеге асырумен араласады, осылайша сапаны қамтамасыз ету кәсіпкерлердің басты стратегиялық міндеті ретінде қарастырылады. Бұл қағида сериясы ИСО стандартты тұжырымдамасымен жүзеге асты.

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ӨНЕРКӘСІП САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ

қазіргі жағдайы

Жоғарыдағы кестеден мынаны көруге болады:

● 1990 жылдары жан басына сүт пен сүт өнімдерін тұтыну ұлттық нормадан төмен болып, 2002 жылы ғана өзінің нормасына 260 кг., 2003 жылы 265 кг-ға жетті.

● Соңғы жылдары сүт өнімдерін тұтынуға деген өсу тенденциясы байқалуда, соңғы үш жылда жан басына шаққандағы сүт өнімдерін тұтыну 2000 жылы 235 кг-нан 2003 жылы 265 кг-ға дейін. Төлем қабілеттілігі бар халықтың өсуіне байланысты күрделі қайта өңдеуден өткен өнімдерге (қоюландырылған сүт, құрғақ сүт, ірімшік және т.б.)

Сүтті қайта өңдеудің қазіргі жағдайына талдау жасайтын болсақ:

● 1990 жылы республикада қуатты 105-110%-ға тең болатын, тәулігіне 2631 тонна сүтті өндіре алатын 57 ірі сүт комбинаттары құрылған болатын.

● Қазіргі уақытта қуаттылығы тәулігіне 5774,3 тонна сүт өндіретін 109 ірі және орта кәсіпорындарды қоса есептегенде 265 кәсіпорын жұмыс істеуде. Нақты жағдайда ол 25% ды құрап отыр, оған сәйкесінше: өңделген сүт пен кілегей өндірісінде - 13%-ға (10,9 мың тонна).

● Кәсіпорындардың саны үнемі өзгеруде, тәжірибе көрсеткендей, кәсіпорындардың көбісі бұрыңғы кәсіпорындарды жаңартудан кейін құрылып жатса, кейбіреулері жаңа кіші цех болып ашылып жатыр. Жоғары өндірісті құнды құрал жабдықтар қондырылған жаңа және бірлескен кәсіпорындарды («ФудМастер» компаниясы – 1990-1995 жылдары шығарылған Германия, Швеция құрал жабдықтары, Теміртау қаласындағы «Космис» БК ЖШС- «Ren-milk» атты Германия, Швецияның құрал жабдықтары; «Келешек и К» ЖШС-де «Тетра Пак», «Валео Пак» атты Франция құрал жабдығы) есептемегенде, кәсіпорындардың көп бөлігі моральды тозған құрал жабдықтармен жұмыс істеп келуде.

● Осы кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың саны шамамен 10200 адамды құрайды. Тауарлы – сүт фермаларында сүтті қайта өңдеу бойынша кіші – цехтар жұмыс істеуде. Негізінен кіші – цехтар сүтті пастеризациялаумен, сүтті құюмен айналысады, ал олардың кейбіреулері ғана кермек (қышқылтым) сүт өнімдерін, ас майын, ірімшік, казеин өндірумен айналысады.

Сүтті қайта өңдейтін кәсіпорындардың аймақтық орналасуы шикізат ресустарының орналасуына толығымен сәйкес болып келеді: 265 кәсіпорындардың 113-і солтүстік облыстарында орналасқан (Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан).

● Тұтынуға қарағанда өздерінің өндірісіндегі сүт өнімдерінің жетіспеушілігі Маңғыстау, Атырау, Қызылорда, Жамбыл облыстарында тіркелген. Ал Астана, Алматы қалаларындағы шикізатқа деген тапшылық Ақмола және Алматы облыстарындағы артықшылықтың есесінен жабылып отыр;

● Белгілі бір мезгілдерде сүт шикізатының тапшылығына байланысты кәсіпорындар құрғақ сүт өнімдерін пайдаланылады.

7-кесте

Сүтті қайта өңдеу көлемінің өсуі бірқатар кәсіпорындардың қайта құрылуына және «Молпродукт» (қоюландырылған сүт) ЖШС, СХТ «ОксиАгро», «Магнитка» ЖШС, «Маслодел» және т.с.с. жаңа қуатты енгізуіне алып келді. Республика бойынша сүт өндірісінің жалпы көлемі 4 млн тоннаны құрайды. Кәсіпорынға сүттің 12,2% (521200 тонна) сүтті қайта өңдеуге түседі, оның 30%-ға жуығы өз (шынайы) қалпында қалады, 32% қышқылтым сүт өнімдерін (қаймақ, сүзбе, қатық, айран) өндіруге жұмсалады да, қалғанын ірімшік, май, балмұздақ және т.б. өндіруге жұмсалады. Қалалардағы бөлшек бағамен сататын әмбебап және азық – түлік дүкендердің жалпы саны шамамен 15000-ды құрайды, оның 80%-ын сүт өнімдерін сатумен айналысатындар болып табылады.

Статистикалық мәліметтер мен облыстардың ауыл шаруашылық департаменттері көрсеткендей мониторинг мәліметтері бойынша сүтке және сүт өнімдеріне ауыл шаруашылық өндірушілердің бағасы мен импорттық, бөлшек бағаларына талдау көрсеткендей:

● Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер көрсеткендей сүттің бағасы анағұрлым тұрақтылықты көрсетіп отырса, нарықтық бағалардың керісінше өсу тенденциясы байқалып отыр.

● Баға бойынша сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін талдау көрсеткендей, импортталған құрғақ сүттің бағасы отандық өнімге қарағанда 3 есе арзан (1 кг-на 300 және 103,4 теңге), қоюландырылған сүт – 1,4 есеге, импортталған сары май 1,85 есе (кг-на 205 теңге/379,4 теңге кг-на). Яғни импортталған тауарлардың бағасы төмен болуына байланысты сол өнімдерге деген импорт көлемінің өсуі байқалуда.

● Бағалардың мұндай алшақтығын тек қана кеден пошлиналарын көтеру арқылы тарифтік реттеу жолымен жетуге болады, бірақ мұнда тұтынушылар жағдайларының төмендеуіне алып келеді. Сондықтан қайта өңдеу кәсіпорындарының отандық өнімдерін арзандатудың басқада жолдарын табу қажет.

өндіріс (мың тонна)

Жоғарыдағы кесте бойынша ішкі нарықтағы импортталған сүт өнімдерінің үлесі: 2002 жылы: сары май бойынша – 41%, таза түрдегі ірімшік – 19Ғ, қоюландырылған сүт - 90%, құрғақ сүт - 68%, 2003 жылы сары май бойынша - 39%, таза түрдегі ірімшік - 18%, қоюландырылған сүт - 88%, құрғақ сүт - 83%-ды құрап отыр. Сұйық сүт, кілегей мен құрғақ сүттің көп өнімдеріне деген импорт үлесінің төменделуі байқалып отыр.

Жалпы сүт өндірісінің 4 млн тоннасының 91,4%-ы үй шаруашылығының және 4,1%-ы сүт шикізатының алғашқы өңдеу технологиясымен ғылыми негізделмеген, сүт өндірісінде қол еңбегін қолданылатын қажетті материалды – техникалық базамен қамтамасыз етілмеген шаруа қожалықтарының үлесіне тиеселі. Отандық сүт өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың маңыздыларының бірі болып бұл – сүт табынының жоғары өнімділігінің сәйкестенуі және сапалы шикізаттың болуы табылады. Төмендегі диаграммалардан көріп отырғанымыздай республика бойынша барлық дәрежедегі шаруашылықтың сиыр басының жалпы саны 2272,3 мың бас, оның көп бөлігі Алматы облысында – 13,0% (294,6 мың бас), Шығыс Қазақстан облысында – 12,6% (286,5 мың бас), Оңтүстік Қазақстан облысында – 10,8% (245,4 мың бас), Қостанай облысында – 9,4% (214,0 мың бас) құрап отыр. 2003 жылда республика бойынша сиыр сүті өндірісінің жалпы саны 4278,6 мың тоннаны құрап отырса, айтарлықтай көп бөлігі Алматы облысына – 13,2% (562,9 мың тонна), Қостанай облысына – 11,8% (504,8 мың тонна), Солтүстік Қазақстан облысына – 11,6% (495,5 мың тонна) тиеселі.
2003 жыл бойынша барлық дәрежелі шаруашылықтардағы сиыр басының үлес салмағы,

мың теңге

5 – сурет

Барлық шаруашылық дәрежелеріндегі сиыр санының үлес салмағы

6-сурет
2003 жылы республика бойынша жалпы сиырдың саны 2272,3 мың басты құрады. Оның негізгі бөлігін үй шаруашылығы – 88,9% (2021,8 мың бас), 6% (137,5 мың бас) шаруа қожалықтарына және 5,1% (113,0 мың бас) ауыл шаруашылығына тиеселі. Үй шаруашылығында 187,2 мың тонна (91,0%) өнім өндірсе, шаруа қожалықтарында 195,6 мың тонна (4,6%) және 187,2 мың тонна (4,4%) өндіріледі.