75
Электр тогiмен жарақаттанудың өндiрiстiк жарақаттардың басқа
түрлерiнен айтарлықтай айырмашылығы болады. Танып бiлу, тоқпен барлық
организмге зақым келуі -электр соққылары және дененiң жергiлiктi сыртқы
жарақаттары немесе күйiктер - электр жарақат болып табылады.
Электр соққысы адамның денесiнен өткен кезде, жағдайлардың
көпшiлiгiнде бастапқыда тынысы бұзылады, ал жүрегі мақамның
бұзушылығымен жұмыс iстеуді әлi жалғастырып, содан кейiн жүрек
қызметiнiң тоқтауы мүмкін. Электр соққысынан жарақттану кезіндегі қауiп-
қатердiң дәрежесi, тоқтың өту жолдары, тоқпен адамның табылуларының
ұзақтылығы, адамның организмы арқылы өткен тоқтың күшi арқылы және
тағы басқа жағдайлар арқылы анықталады.
Жарақттану кезінде қауiп-қатер тоқ күшiнiң 0,05 А кезінде де пайда
болатыныны анықталған, тiптi оның әсерi қысқа мерзiмдi болса да. Мұндай
ОДА және одан жоғары күшімен жарақаттанулар өлiм нәтижелеріне алып
келедi. Тоқ күшi өтетiн көбiнесе оның әсерiне дененiң кедергiсiмен
анықталуға және қақпанды адамның денесi арқылы әсiресе, оның түкшелерi.
Кедергi ең үлкен сүрiктiң жоғарғы мүйiздi жiгiн алады; ол қашан зиян
жасамаған болады және оның кедергiсi таза күйі 40000-100000 Ом жете алуға
қурап қалған. Сүрiктiң жоғарғы жамылғысы егер бiрақ сонан соң жабулы
сулаған электролиттермен iстей алу жабулы, тоқ өткiзушi шаңмен немесе терi
бiтелiп қалған зиян жасаған, онда кедергi 1000 Омға дейiн құлай алады.
Сондықтан өндiрiстiк жағдайлар есепке алумен адамның денесiнiң кедергiсi
1000 Омды қабылдайды.
Қайғылы жағдай талдаудың өлiм нәтижелер 60 Втегi кернеуде болуы
мүмкiн. Қауiпсiз, жұмыс iстейтiн ережелерге сәйкес бұл негiзде, кернеу болып
есептеледi, 36 Втан жоғары емес, қауiптi шарттарда жұмыс iстегенде әсiресе
қауiпсiз 12 В кернеу болып есептелгенiнде.
Электр соққысының нәтижесiне үлкен мәнi зақымдалған тоқтың
әсерiмен табылуды ұзақтықты алады. Демек, ұзақ жақын болуда ток көзi,
әсiресе тоқта жоғарғы кернеуi, сүрiктiң күйi, құлдыра кедергiге жылдам
өзгередi және тоқ күшi арқылы өтетiн зақымдалған үлкеедi. Сондықтан
зақымдалған электр тогiнiң әсерiнен өте маңызды босату.
Электр тогiн ұтылу нәтижесінде оның өту жол, сонымен бiрге адамның
денесi арқылы ықпал етедi. Тоқтың өтуi өте қауiптi тiршiлiк маңызды
органдар арқылы - жүрек және өкпе арқылы өтеді. Жүрек дененiң сол
жағында орналастырғандығыменнен, оң қолды және аяқты арқылы өткен тоқ
қауiптi. Бұл мұнымен ұғындырылады, тоқ ең қысқа қашықтық бойынша емес,
көп қан өткiзiлетiн қан тамырлары және жүйке жолдары бойынша. Екі қолдан
өткен ток үлкен қауіп төндіреді.
Адамның жеке қасиеттерi сонымен бiрге мәнi мол : мысалы, iшкiлiк
өйткенi кiшiсi және алған адамдардың тоғының өтуiне кедергi жүрек ауруы,
жеңiл, жүйке жүйесi сондықтан ұтылуды қауiп-қатер үлкенiрек iстелiнедi
екен.
76
Сонымен бiрге электр соққысында тоқ жүйке талшығы арқылы өтедi,
және оған өте нақты болып келеді. Мысалы, бұл ток көзiмен жақын болған
дененiң бұлшық еттерiнiң қысқартуы, ең алдымен шақырады, және қол
зақымдалған өткiзгiш ток көзiн қамтығанда болып шыға алады. Жәбiрленушi
тоқ күшiнiң 0,02-0,25 А кезінде ток көзiнен қолын өз алдына ажырата
алмайды.
Сонымен бiрге электр жарақаттардың қатарына дененiң күйiктерi
жатқызылады. Олар тоқтың өтуiнде дене арқылы бола алады және басқа көз :
ұшқындардан, вольттық доғалар металлдық аспаптың әр түрлi фазаларының
қысқа тұйықталу пайда болатын кездейсоқ тұйықталуы және өзге
жағдайдаларда. Күйiк сүрiктiң қызаруы және көпiршiктердiң онында бiлiммен
қанағаттана алады, тiптi ойын таcтарының көмiрлеуi, бiрақ күйiктер кейде
кездемелердiң терең қиратулары шақырады.
Электр тогынан /ПТЭ и ПТБ-2000/ ұтылудан адамды қорғаудың негiзгi
шаралары болып табылады :
- жиiрек ток өткiзетiн бөлщектер және қосқыш тетiктерi, электр
жабдығының дұрыстығы және дұрыс пайдалануы;
- ток өткiзетiн бөлiктерге тиiп кетуден қорғау;
- жабдықтың ток өткiзбейтiнбейтiн бөлiктерiне кернеудi өткелден
қорғау;
- байластыратын және сигналдық құрылымдардың, плакаттардың және
жазу ескертулердің қойылуы;
- жеке қорғайтын құралдардың қолдануы.
Мысалы, мәнi керемет үлкендерi жұмыс iстейтiн ұтылулардан қорғауын
алады онда - ток өткiзбейтiн бөлiктер изоляцияның бұзуының жанында
кернеулi күйiнделермен туындайтын жағдайлар жұмаршақ сол. Бұл
жағдайдалардың қауiптi зардаптардың сақтап қалулары үшiн қорғаныш
жерлендiрулердi қолданады. Қорғаныш жерлендiру ток өткiзбейтiн металлдық
бөліктер топырақпен қосылысымен түсіндіріледі.
Электр тогi, оның көлемiне қолақпандайлары арналған жерде
жайтартқыштан ағып көп жинала таралады. Жерге тұйықталған токтi ағуы
байқалатын жайтартқыш кеңiстiк айналасындағы өрісті жайылу өрiсі деп
аталады. Бұл өрiстiң шамасы тоқтың кернеуi және топырақтың кедергiсiнен
тәуелдi болады, және де өрiске потенциал жайтартқышты алып тастау шарасы
бойынша кемидi.
Егер адам жайылуды өрiстiң беттерiнде тұрса, онда оның аяқтары
жанасу нүктелерiнiң арасындағы потенциалдардың айырымы болатында
болып шыға алады, және тоқ адамнан кейiн өте алады, электр соққысы
шақыру үшiн жеткiлiктi. Мұндай кернеу адымды деп аталады. Жерге қосуды
орыннан алып тастаумен адым кернеуiн шаманы керiсiнше азаятыны
түсiнiктi.
Жабдықтың ток өткiзбейтiнбейтiн бөлiктерiне кернеудi өткелден
қорғауға жерге қосулардан басқа қорғаныш ажыратуларды қолданады.
Арнайы жабулы бөлмелерде орналасқан бөлiк болатын кернеулi күйiнделерге
