лекция. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолдаңбалы мағынасы

Криминалистикалык идентификация түсінігі

Криминалистикалык идентификация субъектілері мен объектілері, олардың түрлері мен нысандары

Криминалистикалык идентификация теориясы қағидаларының қылмысты ашудағы тәжірибелік мағынасы

«Идентификация» термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын болсак «тендестіру», яғни «тепе-тендікті анықтау» немесе «тепе-тең ету, сәйкестендіру» деген мағынаны білдіреді.

«Идентификация» термині төмендегідей біркатар түсінік тал-дауларын жасауда қолданылады:

идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;

идентификация — танымның әдіс-тәсілі мен қүралы ретінде;

идентификация—тендестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде карастырылады.

«Идентификация» термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне байланысты пайдаланылады және белгілі бір ой-ларды жинақтайды.

Идентификация үғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және баскд да негізгі ғылымдарға сүйенеді.

Таным теориясынын (философия) көмегі аркылы адамнын танымдык қызметіне ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлем-дегі барлық материалды объектілер өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес баскд объекті-лерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі санына кдрамастан материадды дүниедегі әрбір объект жеке-ленген болып табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы басқа езі тектес заттардан ажы-ратып тану немесе сәйкестендіру процесін жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.

Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін. Тендестіру актілері кдрапайым, яғни күнделікті түрмыс-тірші-лікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шенберінде шешілетівдей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудін түрмыстык акті-лерінде кішкентай бала өзінін ата-анасын, киімдерін, ойыншық-тарын танвды; суретші өзінін салған суретін онай ажыратады; ұста өзі жасаған детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик — химиялык заттарды, онын табиға-тын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик - физикалык процестердін табиғатын анықтайды.

Адамның ойлау кызметі зандылыктарын зерттейтін логика ғылымы, идентификация көмегімен тевдестіру зандылығы және »адамды тану кызметіндегі теңестірудін логикалык кағидалары негізінде калыптасқан.

Тендестіру зандылығына сәйкес - адамның ойлау процесін-дегі кандай да бір ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тен болуы тиіс.

Адамның санасында көрініс тапкдн объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезівде міндетті түрде нақ-ты бір объектіні ғана ойлау керек, оны баска объектілермен ал-мастыруға болмайды. Әр түрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның кайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмүны алғашкы ойлаудың мазмүнына сәйкес (бір) болуы кажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастыктар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның ойы , әр түрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмай-ды, бұл өз алдына тендестіру зандылығының бұзылуына әкеп соқтырады.

Идентификацияның психофизиологиялык механизмі келе-сідей болып келеді: субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінін белгілері туралы көрініс, сол көріністі ойлау аркы-лы, ол үсынылып отырған объектіні өзінің ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол объекті-лердін сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша коры-тынды жасайды.

Адамның барлық танымдык (тұрмыстык, я ғылыми) кызметі аясындағы кез келген логикалык тендестіру механизмі біреу- ак болып келеді. Операция бірнеше рет орындалатындықтан түрмыстык тендестіру рәсімі кдрапайым болып табылады. Сон-дыктан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалык стеоретип аркылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б. ажыратамыз.

Карапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту мүшелері аркылы қабылдауға байланысты жасалады.

Идентификация таным әдісі ретіиде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника, зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кенінен колданылады. Мысалы, архео-логиялық зертгеулер жүргізу барысында табылған (кдзып алын-ған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен сәйкестендіріледі.

Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тірші-лікте емір сүрген жануарлардын өлігі, казіргі кезде жойылып кеткен жануарлардын түрлерімен идентификацияланады. Та-былған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.

Аналитикалык, органикалык және басқа да химиянын сала-лары аркылы алынатын барлык заттар міндетті түрде бүрын аныкталған заттар класы бойынша идентификацияландырыла-ды (сәйкестендіріледі).

Геология, минералогияға байланысты табылған затгар белгілі бір минералдар және т.б. түрлері бойынша идентификацияла-нады.

Барлык. идентификациялық жағдай мәселелеріне байланыс-ты әр түрлі ойлар (пікірлер, көзкдрастар, түжырымдар) кейбір ғылым — археология, тарих, өнертану салаларында жекелеген идентификациялык, мәселелердін сәйкестігін шешу үшін кри-миналистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін пай-далануға тура келеді.

Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік бер-ген: Идентификация дегеніміз - бір объектіні басқа бір объекті-ден ажырату немесе тануға мүмкіндік беретін объектінін өзіндік касиетіндегі материалдык белгілерін салыстырмалы түрде зерт-теу мен бағалау болып табылады.

Криминалистикалык, идентификацияның ерекшелігі неде, олардың баска да кызмет саласындағы идентификациядан айыр-машылығы кандай деген мәселелерге токталатын болсақ, бұл қылмыстың ізін жасырған жерлерді; кылмыскердің кыл-мысты жасауға колданылған кару кұралдарын; кылмыскерді, жәбірленушіні, кылмыстык. кол сұғылған заттарды идентифи-кациялауға және т.б. аныктауға болады.

Көріп отырғанымыздай, дәлелдеу кезінде кәптеген жағдай-лар идентификациялауға жатады. Бірақта олардын әркдйсысы әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мысалы: кылмыс-кердің жеке басын оның қолжазбасы, дауысы, бейне келбеті, аяқ, кол іздері, шашы және т.б. бойынша идентификациялауға болады.

Бүгінгі танда криминалистикалык идентификация теория-сы криминалистикадағы жеке ілімдердің ең жетілдірілген түр-леріне жататындығы осы жағдайлармен түсіндіріледі.

Кеңестік танымал криминалистердің барлығы да кримина-листикалық вдентификация мәселелерімен тікелей немесе жа-нама түрде айналысты.

Криминалистикалык вдентификация теориясы - тарихи жа-•ғынан жеке криминалистикалық теориялар арасынан ең алғаш пайда болып, білімді жүйелеңдіру күралы ретінде калыптасқан ілім болып табылады.

Криминалистикалык идентификация теориясының калып-тасуы мен даму тарихын темевдегідей 3 кезеңге бөліп кәрсету-ге болады:

/ -кезең — теориялык негізі мен оның негізгі жағдайлары және қағидаларының пайда бола бастауынан XX ғасырдың 50 жылдарына дейінгі кезендерді хронологиялык, түрде камти-ды;

2-кезец — бұл 80 жылдарға дейінгі әр түрлі идентификация-лық зерттеу әдістемелерінін қалыптасу кезеңі;

3-кезеқ — криминалистикалык идентификация жағдайлары және т.б. қайтадан қарастырылып нактыланатын кезендер жа-тады, ол бүгінгі танда орын алуда.

Криминалистикалык, идентификация теориясы - қылмыстық оқига тураіы дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектініқ тепе-теқдігін анықтауга байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен т^ратын гылыми ілімдердің жиынтыгы.

Криминалистикалық идентификация процессуальдық және процессуальдық емес формасында кдрастырылады.

Идентификациянын процессуальдық емес формасы қолдан-балы және жедел болып екі түрге бөлінеді. Идентификацияның колданбалы түрі - мүражай, ғылыми-зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады. Ал иден-тификацияның жедел түрі қылмыстык іс козғалғанға дейін орындалады. Идентификациянын нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде колданылады.

Идентификацияның процессуальды формасы:

сот сараптамасы;

тану үшін көрсету;

объектілерді карау шеңберінде жүзеге асырылады.

Тану үшін көрсету және карау тергеу әрекеттері шеңберіндегі идентификация тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде колданылатын идентификация процессуальдык түрде өте кең таралған.

Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалистикалык идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес, сонымен катар олар-дынтабиғи қасиеттері мен басқада параметрлерімен байланыс-ты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентифи-кация түрлері ажыратылады:

объектінің бір текке жататындығы;

топтык кдтынастылығы;

жекеленген сәйкестігі аныкталады.

Идентификацияланатын объектініңтабиғатына байланысты:

нақты бір жеке объект бойынша;

бүтінді бөлшек аркылы аныктау бойынша;

шығу (пайда болу) кдйнар көздері бойынша.

Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей түрлері бар:

• ойдағы бейне бойынша идентификациялау;

жеке объектілерді материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау;

шығу кайнар кездері бойынша идентификациялау;

• бүтінді белшек бойынша идентификациялау.

Мысалы, табылған колдың ізі аркылы сезіктіні идентификациялау жеке объектіні бейненін материаддык бекітілуі бойынша идентификациялауға жатады; окиға болған жерде табылған сым-темір бөлшектерін сезіктінін автокөлігінін багажынан та-былған сым-темір бөлшектерімен идентификациялау — бүтінді бөлшек аркылы вдентификациялауға жатады; бір сезіктіден та-былған пакеттегі есірткіні екінші сезіктіден табылған пакеттегі есірткімен идентификациялау - шығу кайнар көзі бойынша идентификациялау түріне жатады.

Сонымен қатар, идентификацияны жүргізу субъектісіне бай-ланысты тергеу және сараптамалык идентификация деп бөлеміз.
Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс кдруы, кәлік құрал-дары және т.б. идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо-лады.

Криминалистикалык техниканын салалары бойынша — порт-ретті (ауызша суреттеу), трасологиялык, баллистикалык, кол-жазбатану және т.б. түрлері бар.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
Криминалистикалык идентификация анықтамасы.
Криминалистикалык идентификация теориясының калыптасуы мен даму тарихының кезеңі.
Криминалистикалык идентификацияның нысаны.

2-ТАРАУ. Криминалистикалық техника

№2. лекция. Криминалистикалық техниканың жалпы қағидалары.
Мақсаты: Криминалистика пәні жүйесінің бірі, қылмысты ашу мен тергеуге қажетті дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және пайдалануға арналған техникалық-криминалистік құрал-жабдықтар, әдістер мен тәсілдердің құрамын құрайтын криминалистикалық техниканың маңызын түсіндіру

Криминалистикалық техника түсінігі мен құрылымы.

Қылмысты тергеп ашуда пайдалнылатын ғылыми техникалық және жалпы ғылыми құралдардың жиынтығы.

Ғылыми техникалық қолдануын процессуалдық және техникалық түрде дайындау.

Криминалистикалыктехника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстык іздерді табу, бекіту, алу, жинауға колданы-латын және тергеліп отырған окиға мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өндеуге бейімделген ғылыми-техникалық кұрал-дар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар түрғы-сынан өндеп жетілдіру, сондай-ақ кылмыстардың адцын алу әдістері мен техникалық қүралдардың жүйесі болып табылады.

Криминалистикалыктехника - криминалистикадағы алғаш-қы пайда болған түсінік, оның күрылу кезіндегі негізгі бөлім. ?

Криминалистикалықтехникатермині, біріншіден — крими-налистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден — техникалык қүралдардың жиынтығын білдіреді, яғни кұрылғылар, аппарат-тар, күралдар, сот өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті баска да қүралдар.

Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне — кыл-мыскерлердің жеке басы туралы, оның колданған қаруы, олар-ды колдану және жасалған кылмыстын өзге де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу максатымен кылмыстың материалдык іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады.

Криминалистикалыктехниканын карастыратын мәселелері-нін көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға жіктеуге болады.

Криминалистикалық техника теориялық жағынан кримина-листиканын бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:

жалпы жасалған кылмыстык, іске қатысты кандай нысандар, кандай іздер қалдырылады және олардын қандай касиеттері, сипаттары бар;

криминалистикалық техниканы дамыту.

Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына карай арнайы мәсе-лелерді зерттейді:

— қылмыстын ізін қалай және қандай техникалык, қүраддардың көмегімен табуға болатындығын;

олар дәлелдеме болуы үшін, оларды калай және кандай техникалық кұралдармен тауып, бекітуге болатындығын;

бұл дәлелдемелерді, калай және қандай техникалык кұралдардың көмегімен алуға болатындығын. Мысалы, қылмыс ісіндегі саусактың калдырған ізін криминалистер XX ғасырда ұнтактын көмегімен табуға болатынын, оны дактопленкаға бекітіп, бирка жасап, сол пленканы дәлелдеме ретінде алуға болатынын анықтаған;

— бұл дәлелдемелер қалай және қандай тәсілмен анықталғанын қарастьірады, бірак көбінесе бұл мәселені экспертология шешеді;

қылмыстык іс, қолданылған кару, қылмыскерлер, калдырылған іздер және т.б. мәселелер жайлы мәліметтерді калай және кандай тәсілдер арқылы жинауға болатындығын;

Аталған мәселелер арнайы болып табылады, ал осылардың әркайсысында накты мәселелер бар және әлі де бола береді.

Яғни, бұл накты мәселелер: нысаннын түрлеріне, атылатын немесе суық қару, қолдың немесе автокөліктің іздері және т.с.с. қылмыс іздеріне байланысты болады.

Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен кажетті же-келенген іздерді немесе оларға қатысты объектілердін түрін, тегін анықтау мәселелері туындайды. Іздерді калдырған деп та-былған объектілерді аныктау мәселелері идентификацияның көмегімен шешіледі.

Криминалистикалыктехника идентификациямен тығыз бай-ланысатын басқа да идентификациялык. емес (диагностикалык, классификациялык, ситуациялык) мәселелерді шешеді. Олар-дың қатарына іздердін пайда болу механизмін аныктау жатады. Бұзу іздері арқылы іздердің пайда болу механизмі, кұраддар-дын козғалыс бағыты, бөгет пен қарым-кдтынаска түсу бұры-шы, басу күші және т.б. аныкталады.

Кей жағдайларда іздің пайда болу механизмі туралы мәселе тергеу барысында өзіндік мағынаға ие болады. Әсіресе, іздің пайда болу жағдайлары: із каддырушы объектінің әсер ету ба-ғыты, күші, арақашыктығы, жылдамдығы, іздердін пайда болу уакыты мен кезектілігі (мысалы: ату ара қашықтығы мен бағы-ты, жәбірленушіге жаракдт салудың кезектілігі, көлік қүралда-рынын козғалыс жылдамдығы мен бағыты). Сонымен катар, із калдырушыларды зерттеу механизмі кейде іздін калыптасуына әсер ететін тікелей себепті әрекетгі аныктау мәселелерін де карас-тырады, мысалы: әйнектегі ойык тас лақтырудан ба, әлде оқтан пайда бодцы ма; киімдегі закым жыртылудан, әлде кесуден пайда болды ма; аңшы кару окпаныньвд жарылу себебі неде және т.б.

Жоғарыда көрсетілген криминалистикалық техниканың карастыратын негізгі мәселелерін төмендегідей бөліп көрсету-ге болады:

1. Идентификациялық:

а) жеке тепе-тендігін аныктау (идентификация); ә) объектілердің кай топқа жататындығын аныктау.

2. Идентификациялықемес:

а) қылмыстың материалдық іздерін табу, бекіту және алу;

ә) іздердін пайда болуына әкеп соқкдн әрекеттердін жағда-йын, механизмін, себептерін аныктау және т.б.

Карастырылған мәселелерді шешу мақсатывда криминалис-тикалык техниканын әдістерін тергеуші, маман, сарапшы кдл-дана алады. Бүл криминалистикалық техниканын тұтастығын көрсетеді. Сондықтан тергеу және сараптамалык. криминалис-тикалык техниканы жеке ғылыми пән ретінде қарастырып өңдеуді талап ететін немесе криминалистикалык сараптаманы криминалистикадан бөліп карастырғысы келетін авторлармен келісе алмаймыз.

Бірақта, бір жағынан тергеуші мен маманнын криминалис-тикалықтехниканы қолдану, екінші жағынан сарапшының кри-миналистикалыктехниканы колдану ерекшелігін ескерген жөн.

Сонымен, криминалистика ғылымывдағы криминалистика-лық техника бөлімі өте маңызды бөлім.

Криминалистикалык техника қылмысты тергеу мақсатында накты жаратылыс және техникалық ғылымдарды пайдалану негізінде қалыптасып пайда болған. Олар, қылмыстық сот өндірісі мәселелерін шешу мен заттай дәлелдемелерді зерттеу-ге бейімделген - физика, биология, химия, математика және басқа да ғылымдардың әдістерін қолданудан тұрады. Сонымен катар, криминалистиканың өзінін жеке колданылатын арнайы әдіс-тәсілдері мен техникалык кұраддары бар. Криминалисти-ка ілімі шенберінде кылмыстың алдын алу мен тергеуге арнайы бейімделіп жасалған накты (жаратылыс) және техникалык, ғылым әдістерінің жиынтығы калыптаскдн.

Заттай дәлелдемелермен жұмыс жасау және оларды зерт-теудің жеке типтік мәселелерін шешуге бағытталған әдістемелік жүйенің күрделілік деңгейіне байланысты әр түрлі техникалык, әдістер қолданылады. Мысалы: құжатгарды карау кезінде жа-рыкты қиғашынан түсіру аркылы жарыктандыру әдісін колда-нуға болады.

Тергеу әрекетінің жүйесіндегі техникалық тәсілдер такти-калык әдістермен тығыз байланысты. Олар тергеу әрекеті кұра-мындағы қылмысты тергеу мен оны ашу максатында колданы-лады. Үрлык, болған жерден қолдың көрінбейтін іздерін табу мәселесін шешу үшін үрлық болған жердегі қылмыскердін әрекетінің мазмүны мен оны жасау кезектілігін алдын ала анык-тап, объектіні бүзу механизмін модельдеу қажет. Бүларды анык,-тамай із жеткізушілерді (тасымалдаушыларды) табу мүмкін емес. Тергеу және сараптама кызметіндегі колданылатын техникалык. тәсілдер сонымен бірге криминалистикалык әдістемеден де көрініс табады. Олар нақты сараптамалык немесе тергеу мәсе-лелерін шешуге арналған.

Криминалистикалык техниканың ерекшелік сипаты - оның заңға сәйкес колдануы болып табылады.

Криминалистикалық техника занда керсетілген тергеу әре-кеттерінде қолданылады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінде қарастырылған - карау, тінту және басқа да тергеу әре-кеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру, елшеу, үлгі алу, калып жасау және т.б.) кезінде колданылады.

Тергеу әрекеті барысында колданылған криминалистикалық техника ол міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі кажет. Кдрау хатгамасында кандай объект фотосуретке түсірілгендігі, ол кан-дай нүктеден және кандай әдіспен түсірілгендігі накты көр-сетілуі тиіс.

Криминалистикалық техниканы тергеу әрекеттерін жүргізу барысында заңмен белгіленген тәртіп ережелерін сактамай кол-данылған жағдайларда, оның нәтижелері дәлелдемелік күшін жоғалтады.

Криминалистикалык. техниканын әдістері кылмыстық про-цесс шегінен тыс, баскд да, атап айтканда - аныктама органынын жедел-іздестіру кызметі кезінде, сондай-ак, қылмыстың алдын алу шараларын жүргізуде де колданылады.

Криминалистикада ғылым мен техниканың жетістіктері кеңінен колданылуы криминалистикалык техниканын дамуы-на әкеліп, қазіргі кезде келесідей негізгі салалары калыптаскан:

криминалистикалыктехниканыңжалпы ережелері;

криминалистикалык фотофафия, дыбыс- және бейнежазба;

трасология (іздер жөніндегі ілім);

криминалистикалыкбаллистика;

криминалистикалык қолжазбатану және автортану;

құжаттарды техника-криминалистикалык. зерттеу;

суык қаруды криминалистикалық зертгеу;

криминалистикалықжарылыстану;

заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу;

одорология;

фоноскопия;

адамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша тендестіру (габитология);

• криминалистикалык тіркеу және есепке алу.

Криминалистикалықтехникаәдістерімен зертгелетін: іздер, атыс карулары, күжаттар және басқа да заттай дәлелдемелер — жоғарьща аталған сала тізімдері криминалистикалык. техника-ның жүйесі негізіндегі кағидалардан түрады.

Криминалистикалықтехниканы әдіс бойынша жүйелендіру мен мамандандыру оны кеңінен өндеп жетілдіруді қажет етеді.

Криминалистикалыктехниканы тағайындау әдістерін келесі-дей топтарға бөліп көрсетуге болады:

1. Заттай дәлелдемелерді табу, бекіту және алудық әдістері мен тәсілдері. Бүл әдістемелердің тобы дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу әрекеттерін жүргізуде үлкен мағынаға ие болады, мысалы: қылмыс болған жерден колдың, аяқтың, көлік құралының, атыс қүралының іздерін, өзге де объектілер мен жерлерден микроіздер және бөлшектерді табу мен алу тәсілдері.

2. Заттай дәлелдемелердізерттеу әдістерімен тәсілдері. Бұл әдістер тобын тергеуші мен маман тергеу әрекетін жүргізу барысында колданулары мүмкін, бірақбүл әдіс-тәсілдер негізінен криминалистикалық сараптама жүргізу кезінде заттай дәлелде-мелерді лабораториялық зерттеу үшін арналған. Олардын ката-рына адамдарды, жануарларды, бүзу қүралдарын, ату қаруын, заттардын шығу тегін және т.б. идентификациялау әдісі жатады

Криминалистикалык, техниканын әдістері, олардың табиғи негізінде жатқан кұбылыстар мен кай ғылыми топка жататын-дығы бойынша жүйеленеді. Атап айтканда: а) физикалык; ә) химиялык; б) физика-химиялык; в) ботаникалык; г) физио-логиялык; д) математикалык; е) логикалык; ж) биологиялық.

Криминалистикалык техника жалпы ғылым, сондай-ак ар-найы әдіс ретінде кодданылады. Ғылым бөлімі ретінде крими-налистикалык техника жеке техникалык кұраддар мен крими-налистикалык техника әдісі мен тәсілдерін камтиды. Табиғи және техникалық ғылымның криминалистикалык жағдайдын интеграциясы, накты техникалык кұралдардың курделігі, сон-дай-ақ күрделі технологиялык операцияларды колдану әдіс-терінің өрлеуі мен дамуы тек қана криминалистикалык, техни-каны айтып кана коймайды, сонымен қатар технологияны да атап өтуін кажет етеді, әсіресе бұл әр түрлі кылмысты зерттеу кезіндегі әдіс тактикамен, техникамен байланысты сұрақтарды шешкенде байкалады.

Екінші топка — баска ғылымда өндеп жетілдірілген кұрал-жабдыктар мен әдіс-тәсілдердің криминалистикаға бейімде-лінген тобы кір"еді. Олар кылмысты ашу және тексеру максаты-на арналған кұралдар. Оларға мысалы, суретке түсіру немесе фото қондырғыларының арнайы әдістері.

Ал үшінші топты қылмысты ашу және зерттеу максатында арнайы криминалистикамен өндеп жасалған күрал, әдіс пен тәсілдер құрайды. Оларға мысалы, салыстырмалы микроскоп-тар, дактилоскопиялық тіркеуді немесе суреттердің жинағын қүрайтын жүмыс орнын компьютерлендіру және т.б. жатады.

№4 лекция. Криминалистикалық фотография және бейнетаспаға жазу.

Осыған сәйкес фотографиялык күрал-жабдыктарға: крими-налистер ойлап тапкан барлык жаңа түсірілімдік және проек-циялықаппаратураларды, фото-жабдықтар мен фототүсірілім-дердің арнайы құрылғыларын, фотоматериалдарды және олар-ды өндеу үшін қолданьуіатын химиялык реактивтерді жатқыза-мыз. Аталған кұрал-жабдықтардын ішінде кейбір фотокұрыл-ғылар тек кана криминалистикалык мақсатта қолдануға арнал-ған. Мысалы: октың үстіңгі цилиндрлік қабатын фотоға түсіру үшін, фотографияға түсірудің осы берілген құрал-жабдықтарын криминалистикалық қызмет барысында қолдануға байланысты өндеп жетіддірілген ережелер мен ұсыныстардың жиынтығы фотографиялык әдіс болып табылады.

1. 
   сот-жеделдік фотография;
   

2. 
   сот-зертгеу фотографиясы.
   

Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық құраддарды қол-данбай-ак кезге көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді бекіту мақсатында колданылатын әдіс]ал зерттейтін фототүсірілімдер көзге көрінбейтін іздер мен объектілердің бөлшектерін, түс айырмашылықтарын аныктап бекітуге негізделген әдіс болып табылады.] Криминалистикалық бейнежазба, бейнежазбаның кұралдары мен әдіс-тәсіддері тергеу барысындағы мәселелерді криминалистикалық мақсатта ғылыми талдап қорытындылау мен криминалистикалык-ғылыми жетістіктерге сәйкес пайда-лану негізінде қалыптасады. Аталған түсірілім және бейнежаз-ба түрлері криминалистикалык техниканың бір тарауы ретінде криминалистикалық әрекет жүргізу барысында дәлелдемелерді жинау мен бекіту үшін колданылатын бейнежазба кұралдары-нын ғылыми әдістемелік өнделіп жетілдірілген жүйесінен тұрады.

Дыбысжазба жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізу барысын-да да кеңінен қолданылады. Әсіресе ол тындалатын телефон-дағы және баска да сөйлесулерді жазып алу кезінде пайдаланы-лады. Осыған сәйкес жаңадан қалыптасып келе жаткан кри-миналистикалык техниканың бір бөлімі ретінде дыбысжазба-лары тергеулік және жедел-іздестірушілік деп шартты түрде екіге бөлінеді.

№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).

Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру

Трасологияның объектісі болып кдтты денелердің табылуы;

Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:

№6 Лекция. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуі.

Көптеген авторлар сот баллистикасын зерттеу объектісі ретінде карастырған.

Сот баллистикасының ғылыми негізін диалектикалык материализмнің жалпы әдістемесі мен ғылыми-техникалык білім салаларынын ғылыми ережелері кұрайды.

1. 
   атыс карулары;
   

2. 
   ок-дәрі жабдыктары (патрондар), шикі заттары, материалдары, қару-жарақ пен ок-дәріні дайындау кезінде колданылған кұраддар;
   

3. 
   ату кұраддарын колдану іздері.
   

№7 лекция. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуі.

Мақсаты: тергеуге маңызды кұжаттың алғашкы мазмұнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау.

Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін жүргізу барысында кұжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе кұжаггы тергеушіге — сезікті, айып-кер, жәбірленуші немесе куә үсынған жағдайда қүжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.

Құжаттың мазмұнын зерттеу барысында интеллектуалдық және материалдықжалғандықанықталады. Қүжатгағы материал-дық жалғандықты, құжаттың мазмұнындағы өзгерістерді куә-ландыратын белгілерді анықтау үшін тергеуші кодда бар бар-лық техникалық кұралдарды (лупаларды, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің көздерін өлшеу кұралдарын, жарық-фильтрлерді, электрооптикалыққұралдарды) пайдаланғаны жөн.

Қолжазуды криминалистикалык зерттеудін міндеті колжазбаны орындаушыны немесе оның кдсиеті мен қолжазуды орын-дау кезіндегі хал-күй жағдайын (жынысын, жасын, жеке және кәсіптік ерекшеліктерін, мас болу жағдайын т.б.) аныктау болыптабылады. Криминалистикалык автортанудын міңдеті қолжазба не бас-па мәтінінің авторын анықтау.

№8 лекция. Адам сырт келбеті туралы криминалистикалық ілім.

Адамнын сырткы бейнесі зақым алған жағдайда қатты өзгеріске үшырайды, бірак зақым көбінде адамнын бетінің жеке беліктеріне ғана түсуі мүмкін (тыртык, күйік), сондай-ақ ол салыстырмалы түрде аз кездеседі.

А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.

Дене бөлшектерінің өзара орналасуы тік және көлденең жазықтыкка қатысты бекітіледі.

Шашка, көзге, бет-әлпетіне, дақтарына, тыртыктарына, та-туировкаға және баска да ерекше белгілеріне катысты ғана түстері көрсетіледі.

Бет-әлпеті екі түрлі көріністе сиаптталады: алдынан (бетпе-бет — фас) және жанынан (бір қырынан — профиль, ереже бо-йынша оң жағынан).

Анатомиялык (статикалық) белгілерді:

Адамның бойы кдлыптаскан ереже бойынша үш денгей шегімен аныкталады: ер адамдар аласа (160 см.-ге дейінгі), орта (164-174 см.) және ұзын (174 см-ден жоғары) бойл ы. Әйел адам-дарына бұл деңгей мөлшері 5-10 см-ге кішірейтіледі.

Жалпы дене бітімі бойынша адамдар мықты, орташа және әлсіз деп ажыратылады. Адам денесіндегі май кыртысының кондылығы бойынша арық, орташа, толык, сонымен қатар, өте толык және өте арык, деп бөлінеді.
Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.
Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.
Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.

Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.

Тістері. Көлемі, формасы, орналасу ерекшелігі мен түсі бо-йынша көрсетіледі. Тістерінің болмауы, закымданғаны, пломбылар мен протездердін болуы, олардын жасалған материалда-рыныңтүстері көрсетіліп бекітіледі.

Иегі. Төменгі еріннін жиектерінен иектін ұшына дейінгі ара-кашықтыктың биіктігі бойынша (жанынан қарағанда), ені бо-йынша (алдынан карағанда), иектің жоғары, төмен орналасуы бойынша сипатталады.
Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.
Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А>[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.
Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.
Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).
Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.
Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.

Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.

Журіс-турысы. Жүріс-тұрыс адамның жүру кезіндегі әдеттегі кимылының ерекшелігін білдіреді; жай, тез, жеңіл, ауыр, нық, кисаландап және теңселіп жүретін, секіріп жүретін: адымның ені мен ұзывдығы бойынша үлкен және кіші, өкше бұрылысы-ның үлкен және кіші болуы, колды сілтіп немесе сілтімей жүруі мүмкін.

Дауыс. Ырғағы бойынша, күші, ашыктығы, жоғарғылығы бойынша ерекшеленеді.

Функционалды «ерекше белгілерге» — адамның денесінің жекелеген бөліктерінің қалыпты жағдайы мен кимылының ауытқулары жатады: аксандау, жүру кезінде тек кана бір колын сілтеп жүру, бет бүлшык еттерінін жыбырлауы, сөйлеу кезінде әр түрлі дефектінің болу (кекештену және т.б.) белгілері.

№9 лекция. Криминалистикалық тіркеулер.

№10 лекция. Криминалистикалық тактиканың тұжырымдамалық негіздері және технологиясы

Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін жүр-гізгенде алдына коятын негізгі мақсаты - тергеуді жүргізу арқы-лы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер жинау, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру. Қойылған максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туын-дап тұрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекетгер қоддану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Міне, осындай тер-геу әрекетін жүргізгенде колданылатын әдіс-айланы тактика-лық әдіс дейміз. Әрине, ақылға салмайтындай кез келген әдістерді қоддана беруге болмайды. Сондықтан қолданатын так-тикалык, әдістер белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Такти-калык әдістерге қойылатын негізгі талап — оның заңға кдйшы келмеуі, жеке адамның не занды түлғалардың кұкығын бұзбауы және жалпы моральдык, этикалық қағидаларға сай болуы. Тактикалық әдіске қойылатын талаптардын тағы бірі — так-тикалык әдістің объективтігінің ғылыми тұрғыдан дәлелден-гендігі, оның ғылымның бір саласына немесе логика, психоло-гия, педагогика т.б. ғылымдардын белгілі бір кағидаларына негізделуі (тактикалык әдістін ғылымилык қағидасы). Осы ай-тылғавды түжырымдайтын болсак, тактикалык әдіс дегеніміз ол — заңға, этикалык талаптарға кдйшы келмейтін, белгілі си-туациялық жағдайда, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің колданатын арнайы айла-әдістері. Тергеу әрекетінің шеңберінде колданылатын тактикалык әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туында-ған ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс қолданылады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты аныктауға тактикалык тәсілдердің бірнеше түрі арнайы кезекпен колданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын тактикалык комбинциядейді.

Тергеп жатқан кылмысты ашуға керекті, былайша айткднда, криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытта-лған және осы үшін колданылатын әдіс-айлаларды танымдык, тактикалык, әдістер дейміз.

Мақсаты: Қылмыстын тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінін істі тергеуге байланысты жұмысынын мақсатты және ұйымдасқан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты криминалистикалық болжамдар мен тергеуді жоспарлаудың маңыздылығын саралау.

1. 
   Криминалистикалық болжамдар түсінігі мен мәні.
   
2. 
   Болжамдарды құру және тексеру, оларды құру негізі.
   
3. 
   тергеуді жоспарлаудың түсінігі және негізгі қағидалары.
   

Тергеушінің жедел-іздестіру, анықтама және басқа да органдармен байланысы

Болжаудың мазмүны және мағынасына байланысты тергеу болжауы жалпы және жеке болып екі түрге бөлінеді. ЖалпьР болжау - ол нақты кандай кылмыстың болғандығы жөніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталык, окиға болған жерде мәйіт та-былған жағдайда тергеуші осы окиға жөнівде мына төмеңдегідей болжаулар жасай алады: жәбірленушіні біреу қасакдна өлтірді, абайсызда өлтірді, не өзін-өзі өлтірушілік. Атап айткднда, мұндай жалпы болжауда қандай қылмыс жасалғандығы жөнінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалған жалпы болжаудың әрқайсысынан сұрақтар туындап, олар жөнінде жеке болжау-лар жасалады. Мысалы, кылмысты белгілі бір адамның жаса-ғандығы, қашан, кай мезгілде және қавдай кару пайдаланған-дығы жөніндегі, т.б. сұрақ-болжаулар. Осындай шығармашы-лык талдаудан туындаған тергеу болжауларының бәрі бірдей тексерілуі кажет. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қай-сысы дүрыс екенін біліп анғаруға болмайды. Сондыктан жасал-ған болжаулардың бәрін бір кезекте қосарлы түрде тексеріп аныктау керек. Егер тергеуші осы сәтте шындыкка жатады деп екінші элементі болып саналады. Жоспарға кірген сұрактартер-геу әрекеттерін, жедел-іздестіру және баскд да жұмыстарды жүргізу арқылы аныкталып, шешілетін болғандықтан, орында-латын тергеу шаралары жоспардын үшінші элементі болады.

Сонымен тергеу және аныктама жүргізуші оргаңдардың тер-геу үстінде калыптасатын карым-қатынасының түсінігі — кыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік тұрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарынын кылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың алдын алуға бірлесіп, іскер-лікпен істейтін жұмыстары. Бірак, мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортақ болғанмен аталған органдардың кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бүдан бұрынғы жедел-іздестіру жүмыс-гары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтыл-ған болатын. Қазір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөнін-дегі заң кабылданғандықтан бұл органнын өкілеттігі зан жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Осы заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен катар әзіне нақтылы жүктелетін міндеттері бар. Оның ішінде негізгісі - қылмыстыңбелгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бұл өзінің аддына заң жүзінде койылған міндеттерді анықтама жүргізуші органдар өзінің өкілетгігіне тән әдістермен, тәсілдермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы анықтап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нұсқау бере отырып оны қандай әдістермен, кандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеу тәжірибесінде тергеу жоспарынын бірнеше түрі бар. Жұмыстың дүрыс жүргізілуі үшін жоғарыда көрсетілген эле-менттердің бәрі де жоспарда көрсетілуі керек. Жоспар бағандық және кестелік түрде жасалады.

№12 лекция. Тергеулік қарау және куәландыру тактикасы.

Мақсаты: Қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, қүжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және кылмыстык істін мән-жайла-рын зерттеу максатында тергеушінін кез келген объектілерді тікелей кабылдауы мен зерттеуінен түратын тергеу әрекеті туралы түсіндіру.

жануарлар;

Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні, айыпталушыны олардың келісімімен катыстырта алады.

Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.

Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:

№13 лекция. Тінту және алу тактикасы.

Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы — осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.

Екіншіден, жедел-тергеу тобын кұрған кезде алдын ала тінтуге қандай лауазымды адамдардың немесе мамандардың қатысуы керек екендігін анықтап алып, оларды кдй жерге ор-наластыру қажеттігін шешу керек.

Дайындык жұмыстары толык, аяқталысымен тергеуші, же-дсл топкд кіретін адамдар тінтілетін үйге келеді. Осы тінтілетін жерге тосыннан, күтпеген мезгілде келу үшін де белгілі бір так-тикалык әдістер қолданылады. Тінтілетін үйге жақындағанда жедел топтағы адамдар бөлініп, осы объектіге жан-жақтан жеке-жеке келуі тиіс. Үйге жакындар алдында үйдің маңайывда бөтен адамдар бар ма, жок, па, соны абайлап карау кажет. Тінтілетін пәтер көп қабатты болса, бір қабат жоғары өтіп кетіп, тосу ке-рек. Есік жабық болса, қағып, не қоңырау беріп, егер жөн сұра-са басқа себеппен келгенін айту керек, мысалы коммуналды мекемеден келген лауазымды адам болып, не баскд бір себеп келтірген жөн. Өйткені тінтілетін адам кімнің келіп тұрғанын алдын ала білмеуі шарт. Тінтудін тактикалык әдістері тергеу әрекетінің кенеттен, тосыннан жүргізілуіне негізделеді. Сондықтан тінтуге керекті деректер жиналысымен және дайындык жүмыстары бітісімен, кешіктірілмей дер кезінде жүргізілуі тиіс. Тосыннан, күтпеген жерден жүргізілген тінту аркылы ғана іс бойынша пайдалы және маңызды деректер, дәлелдемелер тауып алуға болады. Сондық-тан тергеуші, әр түрлі тактикалык әдістер колдану арқылы, тінтетін үйге күтпеген жағдайда, кенетген кіру тәсілін ойлас-тыруы керек. Үйге кіргеннен кейін тінтілетін адамды тінту жөніндегі қаулымен таныстырып, іске байланысы бар объекті-лерді тергеу орнына өз еркімен беру тінтілетін адамның міндеті екені айтылады. Тергеушінің бұл талабы бойынша олар кейбір заттарды өз еркімен беруі де мүмкін. Бірак тергеушінін жұмы-сы осы берген заттармен ғана шектелмейді. Өйткені дерек зат-тар үй астына ма, шатырға ма, әйтеуір карауға колайсыз бір жерлерге тығылып қойылуы мүмкін.

Жалпылай шолудан кейін жеке объектілерді карау кезеңі басталады. Тінтудің ойдағыдай табысты аяқталуы, онын белгілі біртәртіппен, бағытпен жүргізілуіне, объектілерді карау кезегін сақтауға, тағы басқа да тактикалық әдістердің толык және дүрыс қолданылуына байланысты.

Тінтуге кірісер алдында тергеуші нені іздеу керектігіне, қай-дан іздеу керектігіне және қалай іздеу керектігіне айрыкша на-зар аударады. Не іздеу керек екенін тергеуші тінтуге келер ал-дында аныктап, шешіп алады. Ал, кайдан іздеу керектігі тінті-летін объектіні (үйді, бөлмені) жалпы шолып карағанда анык-талады.

Не іздеу керектігін анықтаудың маңызы зор. Айталык, ізде-летін нәрсе үлкен зат па, құжат па, акша ма? Айғақ ізделетін жердің көлемі үлкен, іздеу жұмысы көпке созылатын болса, тінтуді сол ізделетін зат табылады-ау деген жерден бастау ке-рек. Мысалы, тінтуге келген объект бір жеке тұрған көп бөлмелі, ауласы, корасы, жанында учаскесі бар үй болса тінту жүмысын, іздейтін затгың неғүрлым болуы мүмкін жерінен бастаған дүрыс. Айталык, жасырын көміп койылды деген мәйітгі іздеуді кора-дан, үй жанындағы учаскеден бастаған жөн, ал кұжат, ақша, кымбат бұйымдарды іздеуді түрғын бөлмелерден бастау керек. Әрине, соңғыларын гаражға, баска да жерлерге тығып коюы мүмкін. Сондыктан олар да қаралады. Бірак мұндай заттар көбінесе үйде тығылатындыктан іздеу жұмыстарын түрғын бөлмелерден бастаған дұрыс. Тінтуге келгенде үйде қанша адам болса, бәрі де тінту біт-кенше орнында болуы тиіс, кетуге рұксат етілмейді. Тек жұмыс бабымен келген адамдарға, айталык, укол салуға келген медби-кеге, хат тасушыға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге келген ше-берге, өзінің кәсіби қызметіне байланысты келген тағы баска адамдарға, олардың құжаттарын, куәліктерін тексергеннен кейін үйден кетугерұқсатберіледі. Отбасы мүшелеріне, үй-іші, бала-шағаларға бір белгілі жер бөлініп (мысалы, жеке бөлме) тінту біткенше сол орында отыруды талап ету керек. Бірнеше бөлме болса, кай бөлмеден тінту бастау керек екені бірден шешіліп, аныкталуы тиіс. Кей жағдайда тергеуші өзі бір бөлмені тінтсе, екінші бөлмені тінту өзімен бірге келген полиция кызметкеріне тапсырылады. Тінтетін объекттек бір бөлме бол-са іздеу есіктен басталып, кабырға бойымен бір бағытта оңнан солға, не керісінше жүргізіліп, одан кейін бөлменің ортасында тұрған объектілер каралады. Табылған заттар алдын ала арнайы белгіленген, айталық, арнайы жеке үстелге кезек-кезегімен койы-лады.

№14 лекция. Жауап алу және беттестіру тактикасы.

Жәбірленушінің, куәнін жауаптары істегі баска деректерді нактылап, тергеушінін, соттын окиғаның мән-жайына толық канығып, тиісті шешім кабыддауына зор септігін тигізеді. Де-генмен, болған кылмыстын мән-жайын кылмыскердің өзінен артык. ешкім білмейді. Сондыктан кылмысты мойындап, өз кателігін дүрыс түсінген кылмыскерден аса маңызды мәліметтер алуға болады. Бірак оны асыра бағалап, оған ерекше сенімді лікпен карауға болмайды. Өйткені, істегі деректердің дәлелде-мелік күштері бірдей, бірінен-бірінін артыкшылығы жок. Сон-дықтан кылмыскердін кылмысын мойындап, берген жауабына да сын көзбен карау керек. Тіпті, кей жағдайларда кылмыскердін жасаған ауыр кылмысын жасыру үшін, бір ұсак кылмыстарын мойнына алып, тергеушіні осыған сендіріп, өзінің жасаған ауыр кылмыстарынан кұтылып кетуге тырысуы мүмкін. Айып істегі барлык деректердің тұжырымды корытындысына ғана негізделуі тиіс.

Жауап алудың пәрменділігіне және сапасына тергеушінін осы тергеу әрекетін өткізу адцывда жүргізген дайындық жүмыс-тары көп әсер етеді. Куәден, жәбірленушіден, не кылмыскер-ден жауап алар алдында тергеуші, біріншіден деректерді, кұжат-тарды толық оқып, танысып алуы керек. Іспен толык танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында кандай мәселе-лерге назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс. Әр жауапкерге кандай сұрак кою керек екендігін және осы сүрактарды қандай кезекте кою керек екендігін алдын ала анык-тап, белгілеген жөн.
Жауап алуға дайындық үстівде қажет адамнын мінез-күлкы, моральдык және зияткерлік (интеллектуалдык) қасиеттері женінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта, қалай сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.
Дайындық жұмыстарын еткізу барысында жауапты кай уакытта, қай күні алу керектігін шешу керек. Бұл мәселені шеш-кенде, жауап алуға шақырылатын куәнін денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік жауап бе-руге азғырып, көндіруі мүмкін деген кауіп туса, одан уақыт еткізбей дереу жауап алған жөн.
Жауап алу уакытын белгілегенде тергеуші бұған өзінін бос уакыты бар ма, жок, па соны мүкият ескеруі тиіс. Бүрын баска тергеу әрекеттері жоспарланған, баска да жұмыстар қат-кабат келген күнге жауап алуды белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап жүргенде өткізілген шаранын сапасы, әрине, төмен болады.
Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарла-нады. Көбінесе тергеуші жауапты өзінің жүмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура келеді. Кылмыскер камауда отырса, тергеуші одан жауапты кебінесе сол камау орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, камау орнының әкімшілігі тергеушінін жүмыс бөлмесіне жеткізеді.

Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал жасы тол-маған куәден жауап алғанда педагог, дәрігер, не тергеушінің калауы бойынша жасы толмаған куәнің ата-анасы да катысады.

Жауаптың калыптасу процесі бірнеше кезеңнен күралады. Бірінші кезең - окиғаны, не істің баска бір мән-жайын қабыл-дау (көру, есту), екінші - осы кабыддап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші - осы мәліметтерді есіне түсіріп, тергеушіге ай-тып жеткізу кабілеті.

1. 
   койылған сұрақтардын анык және түсінікті болуы, куәні, не жәбірленушіні шатастырмауы тиіс;
   
2. 
   жетектеуші сүрақтарды қоюға болмайды;
   
3. 
   берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, корлауға, коркытуға бағыггалмауы керек.
   

Жауап алғанда тергеу әрекетін жүргізуге колайлы, тиімді жағдай жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, кобалжып отырса, оның көңілін жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине, жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-күлкын, мінезінін психологиялык ерекшеліктерін (мақтаншак, кызба, сабырлы) ескерудің маңы-зы айрыкша. Себебі мұнын бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт ұстауына негіз бола алады.