1. Негізгі бөлім. Жалпы жағдай Құрылыс орының табиғи климатттық ерекшілігі

В- жүріс бөлігінің ені;

в- қозғалыс жолағының ені;

1,2,3 – қозғалатын автомобилдер;

L – автомобилдер арасындағы арақашықтық;

l – автомобилдің габариттік ұзындығы;

S – бір аттас автомобилдер арасындағы арақашықтық.

Қала көшелерін және жолдарын жобалау кезінде ең бастысы ҚНжЕ 2.07.01-89 «Қала құрылысы», «Тұрғындар тұратын жерді жобалау», «Жалпы пасажирлік транспорт және жаяу жуүрушілер қозғалысы жүйесі» немесе қосымша әдебиеттерін пайдаланамыз немесе 1 [4], осы қосымша әдебиеттерде қала көшелерін жобалаудың нақты параметрлері көрсетілген.

Қала көшелерінің алдын ала жобалау эскиздерінде жалпы қала көшелері құрылысын қызыл сызықты етіп белгілеу қәжет, сонымен қатар қала көшелеріндегі транспорттардың қозғалу схемасын, жаяу жүрушілер тротуарының ені, резервті техникалық жолақтардың өлшемдерінде және т.б. Дайындық жұмыстары қала көшелерінің конструкцияларын талапқа сай орындалуын, санитарлық жағдайын, көше қозғалысының қәуіпсіздігін шудан қорғау мәселелері қарастырылады (1.6 [4] қара). Қала көшелері мен жолдарының негізгі негізігі элементтеріне жүріс бөлігі мен тротуарлар жатады. Жоғарыда көрсетілген сүретте көшенің жүріс бөлігінің жоспарында арнайы бөлінген жолақтардақы қозғалыс схемасы көрсетілген: в₁,в₂,в₃. Жүріс бөліктерінің қәжетті енін былай анықтаймыз:


Бір жолақты қозғалыстың өткізгіштік қәбілеті келесі жағдайларға байланысты қабылданады: жолақтағы қозғалу жылдамдығы және мінездемесіне байланысты; жол жамылғысы бетінің шинамен байланысына; автомобильдің техникалық жағдайына, габариттік өлшемдеріне, есептік қозғалу жылдамдығына және тежеу жолының ұзындығынаа байланысты ҚНжЕ бойынша қабылданады. Қәжетті қозғалыс жолағының санын мына теңдеу арқылы анықтаймыз:


n- бір бағыттағы қозғалыс жолағының саны;

Q- қарастырылып отырылған бағыттағы қозғалыстың шыңына жеткен кездегі жиілігі;

К- коэффициент ішкі сағаттық теңсіздік қозғалысы

N – бір жолақтың өткізгіштік қәбілеті (үздіксіз қозғалыс кезінде)

V – қозғалыс жылдамдығы, км/сағ;

S – бір аттас автомобильдер арасындағы қозғалыс арақашықтығы. Егер жылдамдық көрсетілген болса м/сек, онда

S арақашықтығы үлкен болу керек, шұгыл жағдайларда алдында қозғалыс жасаған автомобиль тоқтаған кезде тез көлікті тоқтату үшін оны мына теңдеумен анықтаймыз;

мұндағы
- жол, жүргізушінің автомобильмен жүрген кездегі реакциясы t (тежеуге басталғанға дейін): l₁=t∙V=1*100=100 м;

Автомобиль жүргізушісінің реакция уақыты шамамен 0,5-1,5 секунд аралығында болады, сонымен қатар ол жургізушінің жасы мен тәжірибесіне байланысты болады. Осы аралықтағы жол журу мынағын тең:

g – ауырлық күші жылдамдығы (9,98 м/сек);

γ – қозғалыстың қарсыласу коэффициенті, ол мынаған тең:
,
Мұндағы,

- шинанаң жамылғымен байланысу коэффициенті – 0,6;

- ауалық ортаның қарсыласу коэффициенті – 0,4;

- жолдың бойлық еңкіштігі – 0,1 ‰.
Ауалық ортаның қарсыласуын есепке алмағанда:

С – ауыспалы шама, оны 0,07 до 1,25 аралығында қабылданады, ол көптеген факторларға байланысты болады – шина протекторларының жағдайына, жол жамылғысына, қозғалу жылдамдығына және т.б. жағдайларға байланысты.
Теңдеулердіпайдалану арқылы шынайы нәтижелер алынады:
, мұнда
V – қозғалу жылдамдығы, км/сағ;

7 – автомобильдің орташа қәуіпсіздік габариттік ұзындығы, м.

К – жылдамдық арасындағы пропорционалдық коэффициенті және автомобильдер арасындағы интервал, оны мына график арқылы анықтаймыз


Сүрет. К ықпалдылық коэффициентінің графигі автомобиль қозғалысы жылдамдығына V.

Есептеуде біртектес автомобиль транспорттарының құрамы қарастырылды (жеңіл). Аралас ағын біртектес коэффициенттерін ҚНжЕ пайдалану арқылы орындалады.

Жүріс бөлігінің өткізгіштік қәбілеті бір бағыттағы үздіксіз қозғалуы кезінде:

мұнда
- қозғалыс жолағының есептік саны;

-бір жолақтың орташа өткізгіштік қәбілеті.

Кедергісіз қозғалыс жағдайында:

Қиылыстардағы бір жолақты реттелетін қозғалыстың өткізгіштік қәбілеті мынадан құралған:

Онда өткізгіштік қәбілет мынаны құрайды:

ҚНжЕ де бір жолақтың жорамалдық өткізгіштік қәбілеті N әр түрлі транспорттық жүйелері үшін қабылданады.

Есептеу жағдайы тура жүріс болігінің енін анықтаған сияқты. Тротуарларды жағдайлық жолақтарға бөлеміз. Бір жолақтың енін шамамен 0,75 метрге тең етіп қабылданады. Кейбір жағдайларда оларды 0,9 метрге дейін ұлғайтылады.

Тротуардың минемельді енін ҚНжЕ талаптары бойынша жол категориясына байланысты қабылданады. Жүріс бөлігінің бөлу жолағының ені , велоджолақшалар, трамвай жолақтары және газондарды да ҚНжЕ талапратрына сәйкес қабылдаймыз.

Алынған жүріс бөлігінің есептік ені категориясына байланысты нормативтік көрсеткіштерден кем болмауы қәжет (кесте. 8 [7]) қара. Тротуарлардың енін көше категориясына байланысты және жаяу жүрушілер қозғалысының жиілігіне байланысты қабылданады. Бір жаяу жүрушілер жолағының енін шамамен 0,75-0,9 м етіп қабылдаймыз.

Кесте.6. Тротуарлардың енін тағайындау

Кесте.7. Тротуарлардағы жаяу жүргіншілер қозғалысы

Тротуардың бір жолағының өткізгіштік қәбілеті мынадан құралған: 700-1000 адам/сағ – көшенің қызыл сызығына жақын орналасқан тротуарлар үшін, дүкен болған жағдайда - 700 адам/сағ; көшенің қызыл сызығынан алыс орналасқан тротуарлар үшін - 800 адам/сағ, көшенің жасыл алқаптарына жақын орналасқан тротуарлар үшін - 1000 адам/сағ.

Тротуардың минимальді ені 1,5 м және сол ауданда жеке құрылыстар жүріп жатқан жерде 1 метрге дейін төмендеуі мүмкін. Вокзалдарда, өндірістік ғимараттарда, метро станцияларында, тротуарлар кеңейтіледі, олар кварталдардің ішкі қызыл сызығына жақындатылады. Тротуарлардың жалпы енін қабылдаған кезде оның жүріс бөлігі есепке алынады, сонымен қатар жаяу жүрушілер қозғалысына байланысты. Тротуардың қосымша енін 0,5-1,2 м етіп тіреуіштерді және көшені жарықтандыру матчыларын және элекрт жүйелерін орнататын қораптарды орнату үшін ені ұзартылады. Қала көшелерінің қиылысын жобалауға үлкен мән беріледі. Әсіресе жаяу жүрушілірдің екі көше қиылысқан жерлері, бұл жерлерде тротуарлардың енін жасыл алқаптар есебінен ұлғайтылады. Қиылыстардағы радиус сызығын магистральді көшелерде 8 метрден кем емес етіп қабылданады. Транспорттық алаңдарға шыға берісте 12 метрден кем емес етіп қабылданады. Кіші радиусты етіп реконструкция жасау жағдайларында 3 м етіп қабылдаймыз. Тағы қала көшелерін жобалау кезінде ең маңызды нәрсе транспорттардың қозғалу жылдамдығын көруді қамтамасыз ету, оны басқаша айтқанда ұшбұрышты көрініс деп аталады. Ұшбұрышты көру қашықтығында ешқандай құрылыс ғимараттары, жарнама шиттері, сонымен қатар жасыл алқаптар болмауы қәжет, олар транспорт жүргізушілері мен жаяу жүрушілерге кедергі жасамауы қәжет. Көше жоспарында жүріс бөлігінде жаяу жүрушілердің өтетін орындары көрсетіледі. Жаяу жүрушілердің жолағын металды кнопкалар, пластинкалармен немесе ақ разметкалы жолақтармен сонымен қатар жол жамылғысын әртүрлі бояулармен (зебра) сияқты заттармен белгіленеді. Осылайша жалпы қала көшелерімен жолдарын жүйелі жобалау кезінде жоспарда мыналар көрсетіледі:

• 
  жоспардағы қала көшелері мен жолдарының барлық кеңістіктегі элементтерінің орналасуы, сызбасы, жол құрылыс элементтері, жасыл алқаптар алаңдары, тіреуіштер мен матчалар т.б барлық көшемен жолдарды көркейту жұмыстары қарастырылады;
  
• 
  қала көшелері мен жолдарының барлық инженерлік-транспорттық құрылымдары, жаяу жүрушілердің бір деңгейде және әртүрлі деңгейдегі өтетін жерлерінің жағдайлары, жаяу жүрушілердің транспорттан түсетін және мінетін жерлері, жол белгілерін, қозғалысты бағыттаушыларды, басқа ұйымдастырушы элементтер орнату және транспорттармен жаяу жүрушілердің қәуіпсіз қозғалысын қамтамасыз етушаралары;
  
• 
  қала көшелері мен жолдарының барлық қиылыстарының жобалық шешімдері, қиылыстардың жоспардағы барлық элементтерінің жобалануы, сонымен қатар барлық жолдарындағы аумақта кіреберіс және шығаберіс жолдары, автотұрақтар ғимараттар мен мекемелер алдында көліктер тұратын тұрақтар қарастырылады.
  

Қала көшелері мен жолдарындағы көлденең пішіндер көшенің көлденең қималары немесе жолдың қызыл сызығы арқылы бейнеленеді. Көлденең пішіндер қала көшелері мен жолдарының жеке элементтерінің пішіні және олардың әртүрлі деңгейде орналасуын көрсетеді. Қала көшелері мен жолдарындағы көлденең пішіндері көшеде құрылыс жобалық деңгейлердің мәліметі бойынша жол деңгейін анық орнату үшін қәжет. Жобалық деңгейлер қала көшелері мен жолдарындағы көлденең пішіндерінен басқа жер массасының жалпы балансын анықтауға көмектеседі. Қөшенің көлденең қимасында сонымен қатар жол астындағы инженерлік жүйелердің орналасуы да көрсетіледі. Қала көшелері мен жолдарындағы көлденең пішіндер көшенің әр пикетіне жобаланып отырылады.

Көше композициясын көше классификациясына байланысты сүрет. 1.8 - 1.11 [4] немесе сүрет. 7-10 [6] көруге болады. Жобалау кезінде екі нұсқа қарастырылады. Қала көшелері мен жолдарындағы көлденең пішіндерінде көше екі жақты еңкішті етіп жобаланады, соның арқасында суағарлардан және әртүрлі сулар ағып кету жағдайлары жобаланады. Ол сулар жүріс бөлігінің шетіндегі лотоктарға барып құйылады. Көшенің жүріс бөлігінің көлденең еңкіштіктері жол жамылғысы және көшенің бойлық еңкіштігіне байланысты кесте 9 [2] бойынша қабылданады. Қәзіргі заманның қала көшелерінің негізгі элементі жерасты коммуникация жүйелері болып табылады. Жерасты жүйелерін рациональды орналастыруды жобалау үшін әрбір құбырларды, кабель сымдарын нақты орналастыру деңгейлері бойынша жобалануы қәжет. Ол жүйелер бір-біріне технологиялық және пайдалану жағдайлары бойынша кедергі жасамауы және қәуіпсіз жағдайда жобалануы керек. Әрбір жүйелердің нақты орналасу жағдайлары көшенің тұрақты элементерімен белгіленеді. Мысалы, қызыл сызық, ғимараттар, бортты тастар, көшенің осін алуға болады, мұны кесте 3 [2] немесе кесте 11.1 [4]) анық көруге болады. Жер асты жүйелерін рет-ретімен тереңдіктеріне қызыл сызық (ғимараттан) көше осіне бағытталуына байланысты орналастырылады. Оны кесте 11.2 [4]) көрсек болады. Жасалатын көлденең қима мына төмендегі масштабтарда орындалады: М 1:200, М_в 1:100 (сүрет. 36 [2] қара).

5. Көшенің бойлық пішіні. Жобалық сызықты жүргізу.

Көшенің көлденең пішінін оның орналасу биіктіктеріне байланысты анықтаймыз. Көшелерді жобалау жобалық сызықтарды жүргізу және оның бойлық еңкіштіктеріне байланысты жобаланады. Жобалауға қәжетті ең қәжетті материал болып схема немесе қала көшесін вертикальді жобалау болып табылады. Сонымен қатар сол ауданның жобалық рельефі, көбінесе көше қиылысының жобалық биіктік белгілері алынады. Көше трассасының жобалық пішінін пикеттер арасын әрбір 20-50 м сайын есептеліп көшенің категориясы мен оның рельефіне байланысты жобаланады.

Жолдың бойлық қималары қала көшелері мен жолдары үшін жобаланады. Ені үлкен көшелерде бойлық қималар жүріс бөлігінің осі және лотоктар арқылы жобаланады. Көше пішіні біркелкі болуы қәжет, сонымен қатар жолдың еңкіштігі шамамен 15%о болуы қәжет.

Жобалық сызық нақты биіктік белгілеріне жақын болуы керек, сонда қазынды және үйінді жұмыстары аз болады. Жолдың бойлық еңкіштіктері көшемен жол категориясына, табиғи рельефіне байланысты жобаланады.

Жобалау кезінде үлкен бұрылысы бар созылмалы еңкіштіктерді және еңкіштіктерді тез тез ауыстыру жағдайларын қарастырмаған жөн. Көше участкесінің бір түрлі бойлық еңкіштігінің ұзындығын 100-150 метрден кем емес етіп қабылдаған дұрыс. Көшенің бойлық пішінін жеңілдету мақсатында көшенің сынатын жерлерінде вертикальді қысықтар жобаланады, олар бірқалып ты қозғалыспен жүргізушінің көру жағдайын жақсартады. Дөнес вертикальді қысықтарды есептеген кезде көшеде жүргізушінің жолды жақсы көруі, қәуіпті жерлерде тежеу участкесінің ұзарту мәселелерін қарастыру керек. Көру қашықтығы негізінен көше мен жолдың техникалық категорияларына және транспорттың қозғалу жылдамдығына байланысты болады. Вертикальді ойыс қысықтарды есептеген кезде көліктің сілкіну жағдайы және автомобиль рессорының салмақтық шамасымен бойлық пішіннің сынуы мен түнде жүргізушінің көруін қамтамасыз ету шаралары қарастырылады.

Көшенің және жолдың вертикальді қысықтарын әртүрлі алгебралық бойлық еңкіштіктіктердің өспелі нормасымен жобаланады (кесте. 8 [2] қара).

Жүріс бөлігіндегі лотоктардың жиналатын судың өткізгіштік қәбілетінің төмендігінен , сонымен қатар қәзіргі заманғы қала көшелерін көркейту мәселелері бойынша, яғни әртүрлі кюветтер, канавалар жобаланады. Қала көшелері үшін ең негізгі су бұру жүйесіне арнайы су қабалдағаш құдықтар және жерасты су таратушы коллектор – құбырлар жүйесі жобаланады.

Су қабылдағыш құдықтар су қабылдағыш торлармен қапталады, олар көшенің жүріс бөлігінің лотоетарымен қосылады. Көше бойындағы су қабылдағыш құдықтардың арақашықтығы көшенің бойлық еңкіштіктеріне байланысты қабылданады.
Кесте 7.

Құдықтардың бір-бірінің арасындағы қашықтығы су ағатын құбырдың диаметріне және олардың қызмет көрсету жағдайына байланысты болады. (10.3 бөлімді қара) [4].

Қала көшелері мен алаңдарын вертикальді жобалау кезінде жүйелі түрде жергілікті жердің табиғи климаттық жағдайларын есепке ала отырып горизонтальді жобалау, яғни (рельефі, климаты, топырақтық жағдайы, гидрологиясы және т.б.) ескеріледі.

Вертикальді жобалаудың ең негізгі шешімдерінің бірі жер жұмыстарын рациональді жобалау болып табылады, олар жергілікті жердің табиғи рельефіне байланысты жобаланады. Сонымен қатар қала көшелері құрылысы мен көгалдандыру шарадларын қанағаттандыруы қәжет және жолдың архитектуралық көрінісін жақсарту болып табылады. Вертикальді жобалау заңды түрде көше ені, қызыл сызық шеңберінде таралады. Вертикальді жобалау әртүрлі әдістермен орындалады: пішіндер әдісі; горизонттардың (қызыл) жобалық әдісі; аралас әдіс болып бөлінеді. Жобаланып отырған көшеге ең жақсы әсер беретін жұмыс ол горизонтальді жобалау әдісімен жасалған вертикальді жобалау болып табылады. Горизонтальді жобалық кесіндіні шамамен 0,10-0,20 метр деп қабылдаймыз. Қандайда бір участкенің жобалық горизонтальдарын құру кезінде негізінен көшенің нақты берілген мәліметтері, көшенің барлық элементтерінің жоспары, көлденең еңкіштіктері көрсетілген көшенің көлденең пішінімен биік бортты тастар, көшемен қылыстар осі бойында вертикальді жобалаудың биіктік белгілері және олардың арасындағы бойлық еңкіштіктердің өзгеруі қәжет болады. Жүріс бөлігі осіндегі нүктенің орналасуы арқылы жобалық горизонтальдардың өтуін былай анықтауға болады. Басында осы нүктелер арасынан бір нүктені анықтап аламыз, көбінесе ол нүтені қиылыстардан аламыз. Қиылыс нүктесінің арақашықтығы келесі жақын орналасқан горизонтальдар биіктік белгісінің қатынасымен анықталады.

Қала жолдарымен көшелерінің жоспардағы жобалануы

Трассаны бөлу, қызыл сызықты жүргізу, көшелермен жолдардың барлық элементтерін орналастыру, осылардың барлығы инженерлік жүйелер болып табылады. Көшенің бұрылатын жерлерінде осін жүргізу кезінде қисықтар қарастырылады, олар тарнспорттардың қәуіпсіз қозғалысын қамтамасыз етеді. Rmin – ҚНжЕ. Шектелген қисық радиустарында (< 1000 - 600 м.) өтпелі қисықтар қарастырылады. Қисық сызықты участкелерде R < 750 м. болғанада жүріс бөлігі кеңейтіліеді. Әрбір жүріс бөлігін кеңейту ҚНжЕ талаптары бойынша қабылданады. Көше қиылыстарында радиусты минемальді және бағыттаушы алаңдар маңы 12 м етіп, ал тратуарлар ені 5- 12 м етіп көше категориясына байланысты қабылданады. Көшені жобалау үшін вертикальді жобалау жұмыстары байланыстырылады. Көшелердің таулы және қиылысты жерлерінде жолды жол жұмыстарын азайту үшін оларды извилистый етеді. Жолдардың извилистый участкелерінде еңкіштіктер жоғары болады, оларды сертантиндер деп атаймыз.

Сүрет. Қала көшесінің участкелік жоспары

R-радиус; 12-жүріс бөлігі; 5-газон; 4-тротуар

Вертикальді жобалау

Вертикальді жобалаудың мақсаты: инженерлік талаптарға сай рельефті өзгерту, түзету, көгалдандыру және архитектуралық-жобалық шешімдері болып табылады. Нақты берілгендер: жоспардағы биіктік белгілерімен горизонтальдары, беттік кескіндер. Бөлек участкелердегі еңкіштіктерді мына теңдеулермен анықтаймыз:

Еңкіштікті промильмен белгілейміз ‰. Көшені трассалау кезінде оны қиғаш бұрышты горизонтальді етіп жатқызамыз. Горизонтальдарды жатқызуда су бұрғыштар қарастырылмайды, ал көлденеңінен биік рельефті жерлерінде ыңғайлы қозғалыс еңкіштіктері тағайындалады. Сонда жер жұмыстары мен жасанды құрылымдарды орналастыру жұмыстары азаяды. Жоғары еңкішті ( ) және көлденең еңкішті ( ) жағдайлары ҚНжЕ талаптарына сай қабылданады; алаңшалардың шектеулік еңкіштігі ≤ 30 ‰ болады, ал автотұрақтарда ≤ 20 ‰. Қисық сызықты участкелердің бойлық еңкіштігі шамасын төмендетеді, бұл жердегі - жоспардағы қисық радиусы.

Қала көшелерін вертикальді жобалау кезінде кварталдар арасындағы аумақтарды жобалық (қызыл) горизонталдар әдісімен жобаланады, (сүрет. 2.4 қара). Жүріс бөлігіндегі горизонталдарды түзу сызықты етіп жүргізіледі. Нәтижелік еңкіштіктер ( ) горизонталдар көлденеңінен бағытталады және олар мына теңдеумен анықталады: . Жобалық горизонталдарді бөлу жүріс бөлігінің осінен басталады. Бойлық бағыттағы горизонтальдар арасындағы қашықтықты мына теңдеу арқылы анықтаймыз:

_{ } ‰, мұнда

- горизонтальдар адымы (екі көрші горизонталдардың биіктік белгілерінің айырмасы: 1, 2 м. және т.б.). Жоспарда нақты нүктелер көрсетіледі (сынуы, қара және қызыл биіктік белгілері және т.б.). Горизонтальдардың еңкіштік бұрыштарының оське қатынасы мына теңдеумен анықталады:


Нүктелер арасындағы проекция арақашықтығы ос бойынша бірдей биіктік белгілері және жүріс бөлігінің жағасының және жолдың бойлық осін мына теңдеу арқылы анықтаймыз:

_{ }, мұнда

В – жүріс бөлігінің ені.

Ықшам аудандарындағы аумақтарды вертикальді жобалау үшін мыналарды қамтамасыз ету қәжет:

- қозғалыстың ыңғайлылығы;

- беттік ағынды қамтамасыз ету;

- жасыл алқаптарды және бұрынғы құрылыстарды сақтау;

- минимальді жер жұмыстарының көлемі;

- жаңадан салынатын ғимараттарға жағдай жасау.

- квартал ішіндегі жол жүрісі көшелермен қиылысқан кезде беттік сулар ағыны квартал ішіндегі аумақтарға тарамау жолдары қарастырылады. Квартал ішіндегі аумақтардағы жол алаңшаларының еңкіштіктері шамамен 4 - 20 (30) ‰ етіп тағайындалады.

Сүрет. Қала көшелерін жүріс бөліктерінің вертикальді жобалау схемасы

1 - тротуар; 2 - тротуар борты; 3 – жүріс бөлігінің осі.

Бұдан кейін жолдың бойлық қимасы жобаланды. Жобалауға бірінші жер бетінің бойлық қимасын топографиялық карта бойынша анықталған жер бетінің биіктік белгілері бойынша тұрғызылды. Жер бетінің биіктік белгілері горизонтальдар бойынша интерполяция және экстрополяция әдістерімен анықталды. Одан кейін жолдың ең жауапты және күрделі бөлімінің бірі бойлық қиманың жобалық сызығын ҚНжЕ талаптарына сүйене отырып жүргіздік. Сосың жер төсемі тұрғызылды. Ол үшін автомобиль жолдарының жобалық сызығын жүргізу кезінде биік жерлерді кесіп, ылди жерлерді жабу керек болады.Осы себепті үйілмедегі, қазылмадағы,жер қабаттарына және басқа жерлерге көлденең қима типтері қабылданды. Жол құрылыс машиналарын таңдау мақсатындажәне құрылыс құнын бағалау үшін жер төсемін тұрғызу кезіндегі орындалатын жер жұмыстарының көлемі анықталды. Жер жұмыстарының көлемін анықтау нәтижесінде пикеттік көлемдер есептелініп, үйілмеге топырақ үйілді, ал қазылмаға топырақ қазылды.