Дәріс 8 Өрт қауіпті, жарылыс кауіпті бөлмелердің жабдыктары

Анықтама. Табиғи тегінің төтенше жағдайдың. Жасанды тегінің төтенше жағдайлары. 9.1 Медициналық қорғау құралдары

Медициналық қорғау құралдары ТЖ зақымдаушы факторларының әсер ету дәрежесін төмендету мен алдын-алуға (профилактика) бағытталған, бiрiншi көмектiң көрсетуiне арналған

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарына радиодан қорғайтын құралдар, (уыт) антидоттар, бактерияларға қарсы препараттар, жартылай санитарлық өңдейтін құралдарды жатқызады.

Дәрiгерлiк қорғау құралдарының қысқаша классификациясы:

1 Радиодан қорғайтын құралдар - бұл радиоактивтi заттардың (РЗ) әсерiне организмнің қарсы түрiнгiштiгiнiң жоғарылауына себепшi болатын препараттар. Олар келесi топтарға жiктеледi:

- сыртқы сәулеге түсiруде ұтылуларды профилактикалық құралдары (радиопротекторлар);

- организмнің сәулеге түсiруге (бұл құсуға қарсы құралдар негiзiнде) алғашқы реакциясының әлсiретуiнiң құралдары;

- РЗ организм дәл тигiзуде iшiне үзген радиациялық ұтылуларға профилактикалық құралдары (РЗ барынша тез бiржола организмнен жойылуына себепшi болатын препараттары);

- терінің ұтылуларын ол РЗ ластануғанда (жартылай санитарлық өңдеудi құрал) профилактикалық құралдары.

2 Антидоттар (уыт) - қиратуға немесе улы затты (УЗ) бейтараптандыруға себепшi болатын препараттар немесе заттар.

Антидоттық терапияны тек қана УЗ-ты қолдануын айғақ және оның теңестiруiн растауда өткiзедi

3 Қарсы бактериялық құралдар қолдануында немесе биологиялық құралдарды (БҚ) қолдану қауiпi болғанда қолданылады.

Егер белгiсiз қоздырушының түр болса, профилактиканың құралдары БҚ қоршаған ортаның ластануына қауiптiң жанында қолданады немесе белгiсiз ластанудан кейiн. Оған антибиотиктер, интерферондарды жатады.

Қоздырушының түрiнiң анықтаулары моменттен гамма-глобулин немесе қоздырушының анықталатын түрiнiң сезгiштiгi тура орнатылатын препараттармен профилактика жүргiзiледi.

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарға жатады: антидоттар, радиопротекторлар және бактерияларға қарсы құралдар естен тануды алғашқы профилактиканың құралының комплект (жеке дәрiханалық) АИ-2, сонымен бiрге; әр түрлi түрлендiрулердi жартылай санитарлық өңдеу қайта тағайындалған жеке химияға қарсы пакет; пакет таңатын (ППИ) жеке.

Санитарлық өңдеу - бұл сүрiктiң бетi және шырышты қабықтармен жартылай немесе толық алып тастау бойынша шаралардың кешенi РЗ, УЗ, БҚ.

Жартылай санитарлық өңдеу ретте апат ошағында өзi жүргiзiледi - және жеке химияға қарсы пакеттiң көмегiмен өзара көмек.

Толық санитарлық өңдеу апат ошағынан шығуынан кейiн жүргiзiледi және келесi дезактивациямен, газсыздандырумен және киiм және аяқ киiмнiң дезинфекциясымен жуғыш заттарын қолданумен суды бойдың жууына болады. [3, с. 308-312].

9.2 Халықтың жеке қорғаныс құралдары

Жеке қорғаныс құралдары (ЖҚҚ) тері мен дем алу мүшелерін радиоактивті заттар, улы затттар мен биологиялық құралдардан (РЗ, УЗ мен БҚ) қорғауға арналған.

9.2.1 Дем алу органдарын қорғау құралдары:

- Азаматтық (ГП-5, ГП-7), жалпы әскери (РШ-4, ПМГ-2), балалардікі (ДП-6, ДП-6М, ПДФ-Ш) сүзгіш противогаздар;

- үлкендерге Р-2, балаларға Р-2Д, өндірістік РПГ-67, РУ-60М, «Лепесток» респераторлар.

- қарапайым қорғаныс құралдары – мақта-дәке байлағыш, шаңға қарсы маталы маскалар.

- оқшаулаушы противогаздар - ИП-4, ИП-5, КИП-5, КИП-7 және басқалары.

Протизовазды таңдау (сүзгіш немесе оқшаулаушы, өндістік немесе азаматтық және басқалары) құрылыммен сәйкес ТЖ сипатына қатыты қоршаған орта жағдайына қарай анықталады.

9.2.2 Теріні қорғау құралдары

Теріні қорғау құралдары дененің, киімнің аяқ киімнің ашық учаскілеріне АОХВ (апатты-химиялық қауіпті заттар), РЗ, БҚ түсуінен қорғауға арналады:

- Теріні қорғаудың сүзгіш құралдары:

- ЗФО-58 – қорғаныш сүзгіш киім – хемосорбцион деген химиялық затпен сіңірілген мақта-матадан тігілген комбинезон;

- қолғанат құралдары - (спорт костюмі, плащтар, қолғап, етiктер) кәдiмгi, күнделiктi киiм; киiмнiң қорғайтын қасиеттерiнiң жоғарылатулары үшiн сабын - май эмульсиямен алдын ала тамақ берiле алады; кiр сабынның 1 көсегiнiң сабын - май эмульсиясының даярлаулары үшiн үккiштерде ағзындап кетедi және өсiмдiк майының 0, 5 л ашып тастайды.

- Теріні оқшаулаушы қорғау құралдары:

• 
  ОЗК (жалпы әскери қорғаныс кешені), Л–1 (жеңіл оқшаулаушы костюм) және басқалары, қайсысы резеңкелелген кездемелерден өндiрiледi. Онымен ТЖ жоюы кезінде нақтылы құрастырулар жабдықталады. Оқшаулаушы киiмде болуда уақыт жылу регуляцияның процесстерiнiң бұзушылығы артынан шектелген және ауа райларынан тәуелдi болады.
  

Тұрғынның ұжымдық қорғану құралдарына жатады:

- Тығылатын жерлер - бұл тығыз бекiтiлген түрдiң ТЖ бейбiт және соғыс уақытының барлық қатты әсер ететiн фактор арашалаушы қорғаныш имараттары. Қашқын-пысқын адамдар тығылатын жерге жеке қорғану құралдарын қолданбайды.

- Радиацияға қарсы тасалары (ПРУ) - бұл адамдардың радиоактивтi заттармен иондайтын шығару, биологиялық құралдардың аэрозолдері және тамшы АОХВ жұқтырудан қорғайтын ғимараттар.

- Қарапайым таса типі – бұл саңылау, траншея, жер үйлер. Олардың тұрғызуына уақытты көп керек етпейді, бiрақ олар адамдардың ТЖ нақтылы факторларынан тиiмдi қорғай алады.

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды қорғаныш имараты және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органы, хабарлау және байланыстың жүйелерiнiң орналастыруы, емдеу мекемелерi үшiн.

- Орын-орнымен орналастырылуларына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған танып бiледi.

- Уақытына қарай тұрғызулар алдын ала тұрғызылған тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Тығылатын жерлер қорғайтын қасиеттер бойынша 5 класстарға жiктеледi. Тығылатын жердiң қабiлеттiлiгiн қорғайтын қасиеттер, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның қысымының нақтылы артық шамаларын шыдауға анықталады.

- Сыйымдылықтар бойынша (600 адамға дейiн) аз сыйымдылықтың тығылатын жерi, (600-2000 адам) орташа сыйымдылық және (2000iрек адам) үлкен сыйымдылықтар танып бiледi.

- тығылатын жерлер ТЖ барлық қатты әсер ететiн факторларынан сенiмдi қорғауды қамтамасыз етуi керек;

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• 
  тығылатын жерлер сәйкесiнше екi тәулiктердiң кемiнденiң адамдардың оларында болуына жабдықтаған болуы керек;
  
• 
  ПРУ иондайтын шығаруды әлсiретудi есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;
  
• 
  ПРУ адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;
  

Өрттің алдын алу міндеттері және жалпы шаралары. Өртке қарсы узілімдер. Өндірістердің өрт және жарылыс қауіптілігі бойынша жіктелуі. Қүрылыс материалдары мен конструкцияларының жанғыштығы. Отқа төзімді-лік. Өртке қарсы бөгеттер. Ғимараттардың жарылыска төзімділігі. Жайлардан газдар мен түтіқдерді апаттық жою. Қоймалардағы қауіпсіздік шарттары. Өрт және жарылыс өндірістеріне арналған электр жабдықтары.

9.1 Медициналық қорғау құралдары

Медициналық қорғау құралдары ТЖ зақымдаушы факторларының әсер ету дәрежесін төмендету мен алдын-алуға (профилактика) бағытталған, бiрiншi көмектiң көрсетуiне арналған

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарына радиодан қорғайтын құралдар, (уыт) антидоттар, бактерияларға қарсы препараттар, жартылай санитарлық өңдейтін құралдарды жатқызады.

Дәрiгерлiк қорғау құралдарының қысқаша классификациясы:

1 Радиодан қорғайтын құралдар - бұл радиоактивтi заттардың (РЗ) әсерiне организмнің қарсы түрiнгiштiгiнiң жоғарылауына себепшi болатын препараттар. Олар келесi топтарға жiктеледi:

- сыртқы сәулеге түсiруде ұтылуларды профилактикалық құралдары (радиопротекторлар);

- организмнің сәулеге түсiруге (бұл құсуға қарсы құралдар негiзiнде) алғашқы реакциясының әлсiретуiнiң құралдары;

- РЗ организм дәл тигiзуде iшiне үзген радиациялық ұтылуларға профилактикалық құралдары (РЗ барынша тез бiржола организмнен жойылуына себепшi болатын препараттары);

- терінің ұтылуларын ол РЗ ластануғанда (жартылай санитарлық өңдеудi құрал) профилактикалық құралдары.

2 Антидоттар (уыт) - қиратуға немесе улы затты (УЗ) бейтараптандыруға себепшi болатын препараттар немесе заттар.

Антидоттық терапияны тек қана УЗ-ты қолдануын айғақ және оның теңестiруiн растауда өткiзедi

3 Қарсы бактериялық құралдар қолдануында немесе биологиялық құралдарды (БҚ) қолдану қауiпi болғанда қолданылады.

Егер белгiсiз қоздырушының түр болса, профилактиканың құралдары БҚ қоршаған ортаның ластануына қауiптiң жанында қолданады немесе белгiсiз ластанудан кейiн. Оған антибиотиктер, интерферондарды жатады.

Қоздырушының түрiнiң анықтаулары моменттен гамма-глобулин немесе қоздырушының анықталатын түрiнiң сезгiштiгi тура орнатылатын препараттармен профилактика жүргiзiледi.

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарға жатады: антидоттар, радиопротекторлар және бактерияларға қарсы құралдар естен тануды алғашқы профилактиканың құралының комплект (жеке дәрiханалық) АИ-2, сонымен бiрге; әр түрлi түрлендiрулердi жартылай санитарлық өңдеу қайта тағайындалған жеке химияға қарсы пакет; пакет таңатын (ППИ) жеке.

Санитарлық өңдеу - бұл сүрiктiң бетi және шырышты қабықтармен жартылай немесе толық алып тастау бойынша шаралардың кешенi РЗ, УЗ, БҚ.

Жартылай санитарлық өңдеу ретте апат ошағында өзi жүргiзiледi - және жеке химияға қарсы пакеттiң көмегiмен өзара көмек.

Толық санитарлық өңдеу апат ошағынан шығуынан кейiн жүргiзiледi және келесi дезактивациямен, газсыздандырумен және киiм және аяқ киiмнiң дезинфекциясымен жуғыш заттарын қолданумен суды бойдың жууына болады. [3, с. 308-312].

9.2 Халықтың жеке қорғаныс құралдары

Жеке қорғаныс құралдары (ЖҚҚ) тері мен дем алу мүшелерін радиоактивті заттар, улы затттар мен биологиялық құралдардан (РЗ, УЗ мен БҚ) қорғауға арналған.

9.2.1 Дем алу органдарын қорғау құралдары:

- Азаматтық (ГП-5, ГП-7), жалпы әскери (РШ-4, ПМГ-2), балалардікі (ДП-6, ДП-6М, ПДФ-Ш) сүзгіш противогаздар;

- үлкендерге Р-2, балаларға Р-2Д, өндірістік РПГ-67, РУ-60М, «Лепесток» респераторлар.

- қарапайым қорғаныс құралдары – мақта-дәке байлағыш, шаңға қарсы маталы маскалар.

- оқшаулаушы противогаздар - ИП-4, ИП-5, КИП-5, КИП-7 және басқалары.

Протизовазды таңдау (сүзгіш немесе оқшаулаушы, өндістік немесе азаматтық және басқалары) құрылыммен сәйкес ТЖ сипатына қатыты қоршаған орта жағдайына қарай анықталады.

9.2.2 Теріні қорғау құралдары

Теріні қорғау құралдары дененің, киімнің аяқ киімнің ашық учаскілеріне АОХВ (апатты-химиялық қауіпті заттар), РЗ, БҚ түсуінен қорғауға арналады:

- Теріні қорғаудың сүзгіш құралдары:

- ЗФО-58 – қорғаныш сүзгіш киім – хемосорбцион деген химиялық затпен сіңірілген мақта-матадан тігілген комбинезон;

- қолғанат құралдары - (спорт костюмі, плащтар, қолғап, етiктер) кәдiмгi, күнделiктi киiм; киiмнiң қорғайтын қасиеттерiнiң жоғарылатулары үшiн сабын - май эмульсиямен алдын ала тамақ берiле алады; кiр сабынның 1 көсегiнiң сабын - май эмульсиясының даярлаулары үшiн үккiштерде ағзындап кетедi және өсiмдiк майының 0, 5 л ашып тастайды.

- Теріні оқшаулаушы қорғау құралдары:

• 
  ОЗК (жалпы әскери қорғаныс кешені), Л–1 (жеңіл оқшаулаушы костюм) және басқалары, қайсысы резеңкелелген кездемелерден өндiрiледi. Онымен ТЖ жоюы кезінде нақтылы құрастырулар жабдықталады. Оқшаулаушы киiмде болуда уақыт жылу регуляцияның процесстерiнiң бұзушылығы артынан шектелген және ауа райларынан тәуелдi болады.
  

Тұрғынның ұжымдық қорғану құралдарына жатады:

- Тығылатын жерлер - бұл тығыз бекiтiлген түрдiң ТЖ бейбiт және соғыс уақытының барлық қатты әсер ететiн фактор арашалаушы қорғаныш имараттары. Қашқын-пысқын адамдар тығылатын жерге жеке қорғану құралдарын қолданбайды.

- Радиацияға қарсы тасалары (ПРУ) - бұл адамдардың радиоактивтi заттармен иондайтын шығару, биологиялық құралдардың аэрозолдері және тамшы АОХВ жұқтырудан қорғайтын ғимараттар.

- Қарапайым таса типі – бұл саңылау, траншея, жер үйлер. Олардың тұрғызуына уақытты көп керек етпейді, бiрақ олар адамдардың ТЖ нақтылы факторларынан тиiмдi қорғай алады.

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды қорғаныш имараты және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органы, хабарлау және байланыстың жүйелерiнiң орналастыруы, емдеу мекемелерi үшiн.

- Орын-орнымен орналастырылуларына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған танып бiледi.

- Уақытына қарай тұрғызулар алдын ала тұрғызылған тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Тығылатын жерлер қорғайтын қасиеттер бойынша 5 класстарға жiктеледi. Тығылатын жердiң қабiлеттiлiгiн қорғайтын қасиеттер, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның қысымының нақтылы артық шамаларын шыдауға анықталады.

- Сыйымдылықтар бойынша (600 адамға дейiн) аз сыйымдылықтың тығылатын жерi, (600-2000 адам) орташа сыйымдылық және (2000iрек адам) үлкен сыйымдылықтар танып бiледi.

- тығылатын жерлер ТЖ барлық қатты әсер ететiн факторларынан сенiмдi қорғауды қамтамасыз етуi керек;

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• 
  тығылатын жерлер сәйкесiнше екi тәулiктердiң кемiнденiң адамдардың оларында болуына жабдықтаған болуы керек;
  
• 
  ПРУ иондайтын шығаруды әлсiретудi есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;
  
• 
  ПРУ адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;
  

Статикалық электр разрядтарының пайда болуы. Өндірістік жағдайлар-дағы статистикалық электр разрядтарының қауіптілігі. Статикалық электрден қорғау шаралары. Электр өрістеоінің әсеріңен қорғау. Үймереттер мен ғимарат-тарды найзағайдан қорғау күрылғыларыньщ категориялары. Найзағай тартқыш-тар конструкциялары. Найзағай тартқыштарды қорғау аймақтарын анықтау.

Тұрақтылық астында экономика объекті жұмыс жасаулары (ОЭ) немесе ЧСта жоспарланған көлемде өнім шығаруы сүйемелдеуі мақсатымен таңдандыратын факторлардың әсеріне қарсы тұру басқа олардың құрылымдар қабілеттілікті түсінеді және номенклатураға (объектілерге арналған, өндіретін заттық құндылықтар емес,-.- өз функциялары орындау), сонымен қатар оқиғада бұрынғы қалпына келуге мына объекті сәйкестілігі оның зақым келудің.

Шарттар қасында объекті жұмыс жасау тұрақтылығы анықталады:

Болуы мүмкін таңдандыратын фактордың жұмысшы және қызмет ететін қорғаныш мүмкіншілігі, соның ішінде және екінші қайтаралардың. Олардың қорғаныш негізгі тәсілімен баспана жұмысшы және қызмет ететіндердің келеді қорғауларды салуларда. Қызметші қорғанышына арналған, жұмыс қайсылардың арнайы қорғау салулар мүмкін кідіртілген, мақсатқа лайықты емес салу. Қала сыртындағы аймаққа демалушы алмастырулардың қорғанышына арналған радияцияға қарсы баспаналарды салып алады;

Объекті элементтерінің қабілеттілігі (құрылымдардың, жабдықтаудың, коммунально - эксплуатациялық қызметтің) таңдандыратын факторлардың әсеріне қарсы тұру. Салған ғимараттар және салулар металл тік тұрулармен және арқалықтармен күшейеді. Жабулардың беріктік жоғарылауына арналған қосымша тіреу бағаналарды орналастырады. Бағалы және бірегей жабдықтау қорғанышы арнайы қорғау құрылғылармен шығарылады (камера, шатыр, қаптама, қол шатыр);

Сенімділікпен жабдықтау жүйелері қажеттімен өндіріс қызметке арналған;

Сенімділікпен хабарлау жүйелері, басқарудың;

- ЧС жою мүмкіншілігі және өндіріс қызмет бұрынғы қалпына келуінің.

Мақсаттарда тұрақтылық жоғарылаулары сумен жабдықтау жұмыстары халық шаруашылық объектісінде сумен жабдықтау негізгі және резервтегі қайнарлары жасалады. Ең сенімдімен жер асты қайнар келеді, негізгі қатардан шығу жанында іске қосылады. Үшін мынаның кәсіпорында артезиан скважинаны дайындайды.

Қайнармен екі теплоэлектроцентраль мүмкін (ТЭЦ) немесе жергілікті қазан. Әдеттегі қазандар орналасып отырады үй астындағыларды орналастыруларда немесе арнайы бөлек тұратындарды салуларда, сумен жабдықтау жүйесіне қосылады. Ол сумен жабдықтау негізгі қайнары қатарынан шығуға дейін резервте орнында болады. Резервтегі қайнармен мүмкін сонымен қатар таяу орналасқан суат, жағада қайсыны су қақпалы салуларды салған және су кұбыры жеткізілген. Сумен жабдықтау резервтегі қайнары әрекетіне келтіруге арналған энергия автономиялық қайнары қажетті болу, ішкі жану қозғалтқышы қызмет ете алады. Сонымен қатар, кәсіпорында салына алады кішкене суаттар және сумен резервуарлар күні бұрынғы дайындалу.

Ережелердің және нормалар басқа, орындалатындардың құрылыс жанында, өртке қарсы сақтық профилактикалық шараларды өткізіледі жұмыс істейтіндерді объектілерде:

1 загораний көріну ықтималдық және жарық сәулеленудің өрттерін төмендету үшін, аулалар, ғимараттар аралық аралар және ағаш заттың өнеркәсіпті кәсіпорындардың аумақтары керек алдын ала тазалау және жанған қоқымның. Объекті аумағымен өрт сөндіру машиналардың бөгетсіз баруына арналған шарттарды жасалады, өрт сөндіру гидранттарға ғимараттарды айнала және суаттарға.

2 ағаш контрукциялардың отқа төзімділік жоғарылауына арналған оттан қорғайтын бояу және сылау қолданылады. Бояу жарық тондардың бояуымен шығарылады. Қорғау жабулар кім, не ретінде өртенбейтін бояулар қолдануға болады, сонымен қатар ақтауды, қайтарушы жарық сәулелену.

3 өрттердің сөндіруіне арналған объектіде суаттарды салынады. Бар болатынмен суаттарға жақсы кірме жолдар тиісті жабдықталған болу, ал өзендердің жағаларында, көлдердің және тоғандардың - алаңдар және өрт сөндіру насостардың құруына арналған пирстар. Қажеттілік жанында суаттар тереңдетіледі, қыспен су жеткілікті саны алу үшін мұз барынша көп жуандығына.

Суаттардың жабдықтау мүмкіншіліктері жоқ болу жанында артезиан скважина буряты объекті техникалық мұқтаждықтарына арналған су алуы мақсатымен және бір уақытта үшін -.

4 жарылулардың қақпайлауына арналған және мазут қоймаларында өрттердің, мұнайдың, бензинді, майлардың және басқа тез қабынғыш және жарылыс қаупі бар заттардың қажетті объекті аумақтары шектердің артынан оларды көтеріп шығару және тереңдетілген салу.[2, б.414-423;5 б.121-135].

1. 
   Конституция Республики Казахстан, Алматы от 30 августа 1995 г.
   
2. 
   Закон Республики Казахстан «О безопасности и охране труда», Астана от 28 января 1993 г.
   
3. 
   Закон Республики Казахстан «О промышленной безопасности на опасных производственных объектах», Астана 3 апреля 2002 г.
   
4. 
   Закон Республики Казахстан «О пожарной безопасности», Алматы от 22 ноября 1996 г.
   
5. 
   Сборник нормативных актов Республики Казахстан по охране труда /Сост. Адбаев К. А., Спатаев Н. Д., Караганда. - 356с.
   
6. 
   Говоров Е. И., Степанов А. Т. Общие основы охраны труда.- Алматы.: РИК по УМЛ, 2003.-113с.
   
7. 
   Охрана труда и техника безопасности в практической деятельности субъектов Республики Казахстан/Сост. В. И. Скала. - Алматы.: «LEM», 2002. - 276с.
   
8. 
   Гринин А. С, Новиков В. Н. Безопасность жизнедеятельности. - Москва.: ФАИР-ПРЕСС, 2002.- 228с.
   
9. 
   Дрижд И.А., Харьковский B.C. Система безопасности труда на горных предприятиях. - Астана: Фолиант, лот №240-144с.
   
10. 
    Правила пожарной безопасности в Республике Казахстан. Основные требования (ППБ РК 08-97), Алматы, 1999 г.
    

11. 
    Пчелинцев В.А., Коптев Д.В., Орлов Г.Г. Охрана труда в строительстве. -Москва: Высшая школа, 1991.-272 с.
    
12. 
    Правила техники безопасности при эксплуатации электроустановок потребителей. - Москва: Энергоатомиздат, 1986.-424 с.
    
13. 
    Правила безопасности в угольных шахтах (ПОТ РК-028-99).-Караганда: 2001.-200 с.
    
14. 
    Ушаков К.З., Кирин Б.Ф. Охрана труда. - Москва: Недра, 1989.-432 с.
    
15. 
    Охрана труда. /Под ред. Б.А. Князевского. - Москва: Высшая школа, 1982.-311 с.
    
16. 
    Юдин Е.Я., Белов СВ. Охрана труда в машиностроении. - Москва: Машиностроение, 1983.-285 с.
    
17. 
    Денисенко Г.Ф. Охрана труда. - Москва: Высшая школа, 1986.-320 с.
    
18. 
    Безопасность жизнедеятельности./Под ред. С.В.Белов, А.В. Ильницкая и др. - Москва: Высшая школа, 1999.-448 с.
    
19. 
    Лощииин А.В. Охрана труда на железнодорожном транспорте. Справочная книга. - Москва: Транспорт, 199⁷.-448 с.
    
20. 
    Алексеев СВ., Усенко В.Р. Гигиена труда. - Москва: Медицина, 1988-576 с.