1 бөлім. Бастауыш мектеп оқушыларының

Жоғарыда анықталған бағдарлама бойынша жүргізілген іс-шаралардың біразын талдап көрсетеміз. Іс-тәжірибе барысында ата-аналар арасында және оқушылармен біршама психодиагностикалық зерттеулер жүргізіп, оның нәтижелері бойынша талдау және коррекциялау жұмыстарын ұйымдастырдық. Бірінші кезеңде ата-аналардың өздерін бағалау және балаларын каншалықты толық білетіндігін бағалау диагностикасына тоқтап өтеміз.

Ата-аналарға аналарға арналған: «Біз қандай ата-анамыз?» - деген сауалнама жүргізілді. Оның мазмұнындағы сұрақтар мынадай еді.

1. Балаңыз бір оғаш нәрсе жасап қойды делік. Сіз мұндай жағдайдың өз тәрбиеңіздің нәтижесі екені жөнінде ойланып көрдіңіз бе?

2. Балалар тәрбиесі туралы газет-журнал беттерінде жарияланған қандай мақалдарды, теледидардан көрсетілген қандай мәселелерді айта аласың?

3. Балаңыз бір оғаш нәрсе жасап қойды делік. Сіз мұндай жағдайдың өз тәрбиеңіздің нәтижесі екені жөнінде ойланып көрдіңіз бе?

4. Бала тәрбиесі жөнінде ата-аналар бір-біріңіздің пікірлерімен санасып отырасыз ба?

5. Бұйыру немесе тыйым салу сияқты шараларды қалай қолданасыз? Жауаптарды талдау нәтижелері келесі кестеде көрсетілген.

Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері, бір-бірін түсінушілік, тіл табысулықтың болуы.

Мектепке адаптациясы төмен балалардың басым көпшілігі отбасыңда ата-аналардан қысым көріп жүргені анық байқалды.

Балардың мазасыздануына әсерін тагізетін себептерді дәлірек анықтау үшін біз Кондаштың «Әлеуметтік - ситуациялы мазасыздану шкаласы» принципіне негізделіп жасалған мазасыздану шкаласын жүргіздік. Бұл шкала оқушы үшін мазасызданудың негізгі көзі болып табылатын объектілерді зерттеп тауып шығаруға мүмкіндік береді. Әдістеменің жалпы мазмұны төмендегідей:

1. Тақта алдында жауап беру	01234
2. Танымайтын үйге бару	01234
3. Конкурстарға, жарыстарға қатысу	01234
4. Мектеп директорымен кездесу	01234
5. Өзімнің болашағымды ойлау	01234
6. Мұғалім тақтаға шақыру үшін журналға қарағаны	01234
7. Сені сынаған жағдайда	01234
8. Сен бірнәрсе істеп жатқанда басқалардыңқарағаны	01234
9. Сын жұмысын орындау барысында	01234
10. Сын жұмысынан алған бағаларды оқығанда	01234
11. Саған көңіл аудармаған кезде	011234
12. Істеген жұмысың оң болмай жатқанда	01234
13. Ата-аналар жиналысынан үлкендердің келгенін күту	01234
14. Сәтсіздікті күтіп отырғанда	01234
15. Арқаңда отырғандардың күлкісін естігенде	01234
16. Мектепте емтихан тапсыру барысында	01234
17. Саған біреу неге ашуланғанын түсінбегенде	01234
18. Үлкен аудитеория алдында сөйлегенде	01234
19. Өте жауапты жұмыс алдында	01234
20. Мұғалімнің түсіндіргенін меңгермей қалғанда	01234
21. Сенің айтқаныңа қарсы шыққанда	01234
22. Өзіңді басқалармен салыстырғанда	01234
23. Қабілеттілігіңді тексергенде	01234
24. Сені кішкентай деп санағанда	01234
25. Күтпеген жерде мұғалім тақтаға шақырғанда	01234
26. Сен келгенде басқалар үндемей қалса	01234
27. Сенің жұмысың бағаланғанда	01234
28. Өзіңнің алдыңда түрғанмэселерді ойлағанда	01234
29. Өз бетіңмен шешім қабылдау керек болса	01234
30. Тапсырманы орындай алмағанда	01234

Берілген шкала бойынша мазасызданудың: мектептік, өзіндік бағалау және адам аралық деген үш түрі көрсетілген. Осы шкала бойынша бөлінген пунктер төменгі кестеде берілген.

Зерттеушінің жалпы балл жинағы әр шкала бөлек-бөлек және түгелдей шкала бойынша есептеледі. Алынған нәтижелер мазасызданудың әртүрлі деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Зерттелінген оқушылардың мазасыздану деңгейінің қаншалықты жоғары немесе төмен екендігін анықтау үшін жүргізілген диагностикалық әдістеменің нәтижесін келесі кестелерде көрсетілген сандық бағалау бойынша көрміз.

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей балалардың мазасыздануға себептер мектепте тақтаға шақырылу, мұғалімдермен қарым-қатынас жасау және емтихан тапсыру жетекші орында екенін көрсетіп отыр. Зерттеу нәтижесі отбасын мазасыздану себебі ретінде оқушылар көрсетпегендіктен біз осы мәселені анықтауға арналған әдістемелерді пайдаландық.

Келесі кезеңде отбасының балалардың психологиялық жағдайына тигізетін әсерін анықтау үшін пиктограмма жүргіздік.
Пиктограмма «Отбасы суреті» әдістемесі.

Әдістеме типі: психодиагностикалық, проективтік. Авторлары - Г.Т.Хоменстаускас, А.И.Захаров, Р.Бернс, С.Кауфман т.б.

Мақсаты: отбасында қалыптасқан қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау.

Міндеті: Отбасы мүшелерін суретке түсіру ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан қарым-қатынасты баланың бағалауы және одан әсерленуі, мазасыздануын анықтау.

Жүргізуге қажетті материалдар: ақ қағаз, ручка, түрлі-түсті қаламдар, өшіргіш.

Жүргізу тәртібі:

1. Өз отбасыңның суретін сал.

2. Отбасындағы адамдардың өз жұмыстарын орындап жатқанын сал.

3. Отбасындағы адамдардың жағдайларын өзіңнің ойыңдағы, қиялыңдағы көріністеріне байланысты сал.

4. Өз отбасыңдағы адамдарды таңғажайып жануарлар «табиғатта жоқ жануарлар» бейнесімен суреттеп сал.

5. Өз отбасыңдағыларды метафора, символикалық бейне арқылы көрсет.

Жеке зерттеу хаттамасында келесі мәселелер көрсетіледі:

А) жеке суреттерді салу реті (кімді бірінші салады);

Б) суретті салу барысында өшіргішті жиі пайдалануы;

В) сурет салу барысында әр кейіпкерді көрсету үшін ұзақ ойланатыны;

Г) салған суретін түсіндіруі;

Д) сурет салу барысындағы бала эмоциясының өзгеруі;

Сурет салып болғаннан соң әңгімелесу барысында келесі сұрақтарды анықтау қажет:

А) суретте кімдердің салынғанын айтып бер;

Б) олар қандай жерде және не істеп жүр;

В) отбасы мүшелерінің көңіл-күйлері қандай;

Г) отбасы мүшелерінің ішінде кім бақытты және оның осы сезімі немен байланысты;

Д) суреттегілердің ішінде кім бақытсыз, неге?

Жанама сұрақтар арқылы әр кейіпкерге баланың көзқарасын, оның себебін анықтау, кім суретке түспей қалғанын және оның себебін анықтау.

1. Суреттің размері және қағаз бетін пайдалануы. Барлық қағаз бетін толық пайдалану бала жағдайының жақсы екенін көрсетеді. Парақтың бір шетіне тғылыстырып салса ол бала өзін құдаланған адам деп есептеп жүргені.

2. Отбасы мүшелерінің саны. Қазір бірге тұрмайтын адамдарды салса баланың сол адаммен эмоционалдық жақын боғысы келгені.

3. Суреттегі адамдардың размерлері: ата-анасы, әпкесі (сіңлісі), ағасы (інісі), атасы мен әжесі т.б.

4. Адамдар арасы.

5. Заттар салынса олардың бала өмірінде атқаратын ролі болғанының белгісі.

6. Жануарлар барлығы (табиғатқа деген көзқарасын білдіреді).

7. Кейіпкерлер түрлері: нұсқасын келтірген; реалистік сурет; сурет салу эстетикасы; интерьер немесе пейзаж фонында салғаны; метафоралық сурет; кейіпкерлердің іс-әрекет жасап жатқанын көрсеткен.

8. Эмоцияны көрсетуі.

Суретті талдау барысында келесі мэселерге көңіл аудару қажет:

А) баланың майда қимыл әрекеттерінің қалыптасқандығы, дағдысы;

Б) суретте штрихтың көп түскені сенімсіздіктің белгісі;

В) суреттегі барлық бейнеленген нәрселердің размерлері майда болса ол баланың ден саулығы нашар болуының белгісі ретінде қарастыруға болады;

Г) отбасында бірге тұратын адамдарды суретке түсірмесе бала ол адамнан қорқады;

Д) суретке түспей қалған адамдар баланың талаптарына сай өмір сүрмейді немесе әйтеуір бір қылығымен оны қанағаттандырмайды;

Е) өзін өте кішкентай етіп салса отбасындағы өзінің роліне, орнына қанағаттанбайды, басқаларға көңіл көп аударылады деп сезінеді.

Зерттелінген екінші сынып оқушыларының отбасындағы жағдайлары әртүрлі болды, дегенмен басқа сыныптарға қарағанда, жақсы көрсеткіштермен сипатталды. Дегенмен балалардың эгоцентризмі және мазасыздану діңгейі көңіл аударатындай жоғары екендігін анықтадық. Балалардың осы проблемаларын ескере отырып, оларды түзету-дамыту тренингінен өткізу қажет екені байқалады.

Балардың жалпы жағдайын айқындау үшін және отбасының оқу мотивациясына тигізетін әсерін анықтау үшін «оқу мотивациясын анықтау» сауалнамасын жүргіздік..
«Оқу мотивациясын анықтау» сауалнамасы.

Оқу мотивациясы деңгейін бағалау үшін Н.Г.Лусканов арнайы сауалнама ұсынды. 10 сұрақтың жауаптары 0-ден 3 балға дейін бағаланады (теріс жауап - 0 балл, бейтарап -1 балл, оң жауап - 3 балл). 30-25 балл жинаған оқушылар мектепке бейімделуінің жоғары деңгейін. 20-24 балл ортаңғы норманы, 15-19 балл ішкі мотивацияны, 10-14 балл және одан төменгі балл - мектепке деген теріс қарым-қатынасын, яғни мектеп дезадаптациясын көрсетеді.

Сауалнама сұрақтары.

1. Саған мектеп ұнайда ма немесе ұнамайды ма?

2. Таңертең сен ұйқыдан тұрғанда мектепке қуанышпен барасың ба, әлде үйде қалғың келеді ме?

3. Егер мұғалім мектепке ертең барлығыңның келуің шарт емес, келгісі келген оқушылар ғана келсін десе, сен коррекция сабаққа келесің бе, әлде үйде қаласың ба?

4. Кейбір сабақтың болмай қалуы саған ұнайды ма?

5. Саған үй тапсырмасын бермегенін қалайсың ба?

6. Сен сабақта үзілістің көп және үзақ болғанын қалайсың ба?

7. Сен ата-анаңа мектеп жайында жиі айтасың ба?

8. Саған мұғалімнің қатал болғаны ұнайды ма?

9. Сенің сыныпта достарың көп пе?

10. Сыныптастарың саған ұнайды ма?

Оқу мотивациясының динамикасын бағалау үшін сауалнамада сұрақтар қайталанып келеді. Оқу мотивация деңгейінің төмендеуі баланың мектеп дезадаптациясының көрсеткішін, ал оның жоғарылауы - оқудағы және дамудағы оң динамикасын білдіреді.

	Балалардың аты	Жауаптарының интерпретациясы
1	Айнүр	Жоғары деңгей
2	Әсел	Жоғары деңгей
3	Әбдікәрім	Төменгі деңгей
4	Бағила	Жоғары деңгей
5	Болат	Ортаңғы деңгей
6	Бекарыстан	Ортаңғы деңгей
7	Гулдария	Ортаңғы деңгей
8	Гулжан	Жоғары деңгей
9	Ғалым	Жоғары деңгей
10	Ғабит	Жоғары деңгей
11	Кәмилә	Төменгі деңгей
12	Кәрім	Ортаңғы деңгей
13	Қатира	Жоғары деңгей
14	Сәуле	Жоғары деңгей
15	Сәкен	Төменгі деңгей
16	Рахима	Жоғары деңгей
17	Торжан	Ортаңғы деңгей
18	Тоқберген	Ортаңғы деңгей
19	Ораз	Жоғары деңгей
20	Ұлжан	Төменгі деңгей
21	Фархат	Ортаңғы деңгей

Жүргізілген зерттеулер оқушының мектепке бейімделуінің үш деңгейін бөліп күрсетеді:

Жоғары деңгей - оқушының мектепке қатынасы оң; берілген талаптарды адекватты қабылдайды; оқу материалдарын оңай меңгереді; мәліметтерді толық игерген; мұғалімнің айтқандарын мұқият тыңдайды; тапсырмаларды сыртқы бақылаусыз-ақ орындайды; үзіндік жұмысқа, барлық пәндерге қызығушылықпен қарайды; тапсырмаларды мұқият орындайды; сыныпта жоғары мәртебеге ие.

Ортаңғы деңгей - оқушының мектепке қатынасы оң; оқу материалдарын түсінеді; бағдарламаның негізгілерін меңгереді; тапсырмаларды өзбетінше орындайды, тапсырмаларды орындауда мұқият, бірақ бақылауды талап етеді; коррекция сабаққа қызығушылықпен дайындалады: сыныптағы көп оқушылармен достық қарым-қатынас жасайды.

Төменгі деңгей - оқушының мектепке қатынасы теріс; денсаулығының нашарлығына реніш білдіреді; көңіл-күйінің нашарлығын көрсетеді; тәртіп бұзады; оқу материалдарын фрагментарлы меңгереді; өзіндік тапсырмаларға қызығушылық көрсетпейді; коррекция сабақтарға немқұрайлы дайындалады; бақылау мен көмекті үзілісті қажет етеді; пассивті; сыныпта жақын достары жоқ.

Бұл тест бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесі балалардың оқу мотивациясы үш деңгейдеде көрініс бергенін анықтады. Қорытындылап айтқанда жоғары деңгейде - 10, орта деңгейде - 7, төмен деңгейде - 4 оқушының көрсеткіштері сай болды.

Оқушыларының мектеп мотивациясын тексеруге арналған әдістеменің екінші тапсырмасы оқушыларға "Мектепте маған не ұнайды?" деген тақырыпта сурет салу тапсырылады.

Автордың пікірінше тақырыпқа байланысты суреттегі мынандай жағдайларға көңіл аудару керек:

1. Мотивациясы дамымаған, мектеп мотивациясы жоқ, бірақ та оқушының ойын және басқа мотивтері басым. Мұндай жағдайда оқушылар машинаны, әскери әрекеттегі ойыншықтарды, оюларды және т.б. суреттерді бейнелейді;

2. Балалық негативизм, оқушы мектеп тақырыбында сурет салудан бас тартып, өзі жақсы көріп салатын суретін бейнелейді, мұндай мінез-құлықты оқушының талаптану деңгейі жоғары және мектеп талаптарына қиындықпен бейімделуін көрсетеді;

3. Тапсырманы түсінбеу немесе дұрыс қабылдамау, оқушылар ешнәрсе салмаса немесе басқа оқушының берілген тапсырмаға қатысты емес суретін көшіріп салса, онда бұл жағдай психикалық дамуы артта қалған балаларға қатысты. Мұндай жағдай 0 баллмен бағаланады.

Берілген тақырып бойынша салынған суреттердің сюжетін бағалау:

- Оқушының таным мотиві мен оқу белсенділігі, оқу жағдайындағы мектеп мотивациясының жоғарылығын көрсетеді, оны 30 балмен бағалайды.

- Сыртқы мектеп атрибуттары оқуға қатысты емес жағдайда мектепке қатынасы оң оқушыларға тән, бірақ сыртқы мотивациясы 20 балмен бағаланады.

Осы тест бойынша жүргізілген зерттеу 5 балаланың мотивациясы оқумен байланысты емес, мектептік болғаны мен сабақтан тыс жүргізілетін мәселелермен байланыстылығы анықталды және мектепке қызығушылық сыныптастарымен ойнауға байланысты екені анық байқалатынын көрсетті. Сондықтан олармен коррекциялық ойындар ұйымдастыру қажет болды.

(Авторы: отбасылық психотерапевт Э.Г.Эйдемиллер, Санкт-Петербург)

Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас 4 полюс арқылы көрініс береді:

Б - белсенділік

П - пассивтік

Ж - жұмсақтық

Қ - қаталдық

Осы көрсеткіштер арақатынасын талдағанда олардың бір-бірімен жұптасып келгені неше түрлі варианттағы қатынас тудырады.

Осы арақатынасты талдағанда ата-ана - бала ролдерін бағалау шкалаларын пайдаландық. Жүптастырған бағалау белгілерінің бірінші шкаласы ата-ана көрсеткіші болса, екінші шкала - бала көрсеткіші деп алдық. Мысалы:

ЖБ - ата-ана жұмсақтық көрсетеді, ал бала - белсенділік позициясында.

БЖ - жоғары белсенділік көрсететін ата-аналар балаларын ауыруды күткендей баптап тэрбиелейді, ал балаға ол ұнайды, ол барлық ата-аналық қамқорлықты толық қабылдайды;

ЖБ - ата-аналар балаларын алдап және басқа айлалар арқылы айтқанын орындаған болып көрінуге тырысады, ал балалары қарсыласу арқылы бостандық алғысы келеді;

ҚБ - ата-аналар баларын өте қатал ұстайды, барлық бастамаларын қатал сынап, кейде жаза қолданады, ал балалары белсенді түрде қарсылық көрсетеді, себебінде бір-бірімен қатынас қатынас қатаң жағдайларда өтеді, түсінісу төмен;

БҚ - ата-аналар жоғары белсенділік көрсететіп, доминанттау арқылы баланы өзіне бағындырып алғысы келеді, ал баланың өзін қорғау механизмі оянып, ол өзінің тәуелсіздігін сақтау үшін қаталдық байқатады;

ПЖ - ата-аналар балаларды өзбеттерімен жіберген, балалар ата-анадан қамқорлық көргісі келеді, сондықтан қарсыласу элементтері орын алады;

ЖП - ата-аналар балаларының айтқанын орындап, олардың белсенді болғанын қалайды, барлық бастамаларын мадақтап қолдау көрсетеді, ал бала белсенділіктен бас тартады;

ҚП - ата-аналар баларын өте қатал ұстайды өте жоғары моралдық жауапкершілікті талап етеді, ал баланың жауапкершілігі төмен, жалқау;

ПҚ - ата-аналар балаларды өзбеттерімен жіберген, моралдық және материалдық қолдауы шектетулі, балалары ата-анадан материалдық жағдай жасауды және басқа қамқорлықты талап етеді.
Ата-аналарға арналған сауалнама

Зерттеу нәтижесі

Баланың оқу мотивациясын зерттеу нәтижесі

№	Баланың аты	Мектепке адаптация деңгейі
1	Айнұр	жоғары
2	Әсел	орта
3	Әбдікэрім	Төмен
4	Бағила	Төмен
5	Болат	жоғары
6	Бекарыстан	орта
7	Гулдария	орта
8	Гулжан	Төмен
9	Ғалым	жоғары
10	Ғабит	орта
11	Кәмилэ	орта
12	Кэрім	орта
13	Қатира	орта
14	Сәуле	орта
15	Сэкен	орта
16	Рахима	Төмен
17	Торжан	орта
18	Тоқберген	жоғары
19	Ораз	орта
20	Ұлжан	Төмен
21	Фархат	орта

Жауаптарды талдау барысында ата-аналар мен балалардың қатынасы олардың үлгеріміне және статусына үлкен әсерін тигізетінін байқадық. Балалардың тәрбиесіне теріс әсері өте үлкен болатын жағдай ата-аналардың себепсіз қаталдыгы және тәлім-тәрбиеге немқұрайды қарайтындығы екені анықталды. Отбасындағы қарым-қатынастың мән мағнасы өте терең екенін көрсеті үшін ата-аналармен трансактілік талдау әдістемесін пайдаландық. Трансактілік талдауды ұсынған Э.Берн. Ол өз қағидасында адамның үш „Менінің" арақатынасын талдаған. Трансактілік талдау деген қарым-қатынас актісін тасымалдау мағнасында пайдаланылған. Адамдар қарым-қатынас жасағанда „Мен" позициясының біреуі анық байқалады және жетекші болады. Қарым-қатынас барысындағы позициялар қилысып түссе ол қайшылас жағдайды тудырып адамдар арасында түсінбеушілікті, шиеленіс жағдайды туғызады.