Қазіргі қазақ тілінде тұрақты сөз тіркестерінің қолданылуы

Қазіргі қазақ тілінде тұрақты сөз тіркестерінің қолданылуы

• Сабақтың мақсаты:
• А) білімділік- тұрақты тіркестер туралы алған білімдері мен біліктерін еске түсіру
• Ә) тәрбиелік- сөз өнерін дұрыс бағалай білуге, алғырлыққа, тілдің нәзік құбылыстарын тануға, ана тілінің қыр-сырын меңгеруде ізденімпаздыққа тәрбиелеу.
• Б) дамытушылық- ұлтымыздың ұлылық сипатын, өрісі кең өнегелі лебіз-ғибратты ойларын тану, тіл оралымындағы тағылымдық шеберлігін байқауға дағдыландыру, іскерлік қабілеттерін дамыту, алған білімдерін бекіту.

• Көрнекілік: интерактивті тақта, Power Polnt бағдарламасында жасалған презентациялар,компьютер,жаттығулар жинағы
• Сабақтың әдісі: модульдік оқыту технологиясы, «Брейн - ринг» ойыны, сыни тұрғыдн ойлау, жеке, жұппен, топпен жұмыс
• Сабақтың типі: бекіту сабағы
• Сабақтың түрі: іскерлік ойын сабағы
• Пәнаралық байланыс: тарих, әдебиет.

• Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі: оқушыларды 3 топқа бөлу, сабақтың мақсатымен таныстыру.
• Топқа бөлу. «Оркестр» ойынын ұйымдастыру. Оқушыларға аспап таңдату арқылы үш топқа бөлу. Домбыра, қобыз, баян. Үш топ мүшелерін өз орындарына отырғызып болған соң, осы топ құрамы жанұя тобы екенін түсіндіру.Бұдан соң әр топ мүшелерін реттік қатармен санатып, (1,2,3,) әр топтан жұмыс тобын құру.
• №1111 №2222 №3333

Мәтінмен жұмыс.

• Мәтінмен жұмыс.
• 1-тапсырма.
• №1 жұмыс тобына 1 бөлім
• №2 жұмыс тобына 2 бөлім
• №3 жұмыс тобына 3 бөлім
• Жұмыс тобындағы әрбір оқушы мәтін мазмұнымен танысады. Жеке оқиды, жұпта бір-біріне айтады, талқылайды.
• 2-тапсырма.Жұмыс тобы жанұяға оралады, мәтін бөлімдерінің мазмұнын бір-біріне баяндайды, талқылайды. Тұрақты тіркестерді ажыратады.
• 3-тапсырма.Мәтіннің толық мазмұнын ұжым алдында мұғалім нұсқауымен баяндайды.

• «Брейн - ринг» оқыта үйрету ойыны.
• Ойынның жүру барысы:
• Білімгерлерге нөмірленген жетондар үлестіріледі.Сілтеме бойынша алты адамнан үстел маңына топтасып отырады.Алты бөлікке бөлінген жаймалардың әр бөлігіне үш деңгейлік тапсырмалар жазылған қима қағаздар қойылады.Үстіңгі сұрақтарға дайындықсыз жауап беру талап етіледі.Екінші сұраққа - 2-3 минут, ал үшінші сұраққа 7-10 минут уақыт беріледі.Жүргізуші 1-6 ға дейін сандар жазылған қима қағаздарды жайманың үстіне тастағанда қандай сан оңынан түссе, сол санға сәйкес жетоны бар білімгердің жауап беруі талап етіледі.Толық жауапқа – көк түсті, жақсы жауапқа – қызыл түсті, орташа жауап бергендерге – сары түсті, қосымша жауапқа жартылай фишкалар беріледі.Тапсырмалардың орындалуы ұпаймен есептеліп, білімдері бағаланады.

1-деңгей:

• Әзіл – көңіл кілті
• 1.Айнаға қай кезде өкпелеуге болмайды? (бетің қисық болса)
• 2.Қорқақ неден қорқады? (көлеңкесінен)
• 3.Тауық түс көре ме? (тауықтың түсіне тары кіреді)
• 4.Аппақ қарға бола ма? (қарға баласын аппағым дейді)
• 5.Қар жана ма? (қалауын тапса қар жанады)
• 6.Шошқа үре ме? (ИТ ЖОҚТА ШОШҚА ҮРЕДІ)
• 7.Отқа түсіп күймеуге бола ма? (Отан үшін отқа түс, күймейсің)
• 8.Қандай кілт аспанда болады? (кісідегінің кілті)
• 9.Неменеге өкпелеп жүргенде не шықты? (мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты)

Логикалық сұрақтар:

• 1.Жердің ортасында не бар? (Е)
• 2.Кімнің шашына жауын жауғанда су тимейді? (Тақырбастың)
• 3.Айжан мен Маржанның әкелерінің аттарын ата.Айжан мен Маржан – Асқар мен Мұраттың қыздары.Айжан Асқардың қызынан 2 жас кіші болса,бұлардың әрқайсысының әкелерінің аты кім? (Айжан – Мұраттың, Маржан – Асқардың қызы)
• 4.Арман, Аян,Аслан – ағайынды үшеуі әр сыныпта оқиды.аслан Арманнан, ал Аян асланнан кіші емес.бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім? (Ең үлкені Аян, ең кішісі – Арман, ортаншысы-Аслан)
• 5.Қай ауылдың балалары? Әділет, Еркін, Ерлан үшеуі лагерьде кездесті. Бұлардың біреуі Көктастан, екіншісі Ақтастан, үшіншісі Мергеннен келген.Ерлан мен Көктастан келген Еркін екеуі бір бөлмеге орналасты, бұлардың екеуі де Ақтаста болып көрмеген болса, қай бала қай ауылдан келген? (Әділет Ақтас, Еркін Көктас, Ерлан Мергеннен келген.)
• 6.Тауықты таразыға бір аяғымен тұрғанда өлшегенде 3 кг, ал екі аяғымен тұрғанда
• неше кг болады? (Екі аяғымен тұрса да 3 кг болады.)
• 7.Жаңадан туған негр баласының тісінің түсі қандай болады? (жаңадан туған балада тіс болмайды)

Айнаға қай кезде өкпелеуге болмайды?

• бетің қисық болса

Қорқақ неден қорқады?

• көлеңкесінен

Тауық түс көре ме?

• тауықтың түсіне тары кіреді

Аппақ қарға бола ма?

• қарға баласын аппағым дейді

Қар жана ма?

• Қалауын тапса қар жанады

Шошқа үре ме?

• ИТ ЖОҚТА ШОШҚА ҮРЕДІ

Отқа түсіп күймеуге бола ма?

• Отан үшін отқа түс, күймейсің

Қандай кілт аспанда болады?

• кісідегінің кілті

Неменеге өкпелеп жүргенде не шықты?

• мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты

Қай ауылдың балалары? Әділет, Еркін, Ерлан үшеуі лагерьде кездесті. Бұлардың біреуі Көктастан, екіншісі Ақтастан, үшіншісі Мергеннен келген.Ерлан мен Көктастан келген Еркін екеуі бір бөлмеге орналасты, бұлардың екеуі де Ақтаста болып көрмеген болса, қай бала қай ауылдан келген?

• Әділет Ақтас, Еркін Көктас, Ерлан Мергеннен келген.

Логикалық сұрақтар: 1.Жердің ортасында не бар?

• (Е)

Кімнің шашына жауын жауғанда су тимейді?

• Тақырбастың

Айжан мен Маржанның әкелерінің аттарын ата.Айжан мен Маржан – Асқар мен Мұраттың қыздары.Айжан Асқардың қызынан 2 жас кіші болса,бұлардың әрқайсысының әкелерінің аты кім?

• Айжан – Мұраттың, Маржан – Асқардың қызы

Арман, Аян,Аслан – ағайынды үшеуі әр сыныпта оқиды.Аслан Арманнан, ал Аян Асланнан кіші емес.Бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім?

• Ең үлкені Аян, ең кішісі – Арман, ортаншысы-Аслан

Қай ауылдың балалары? Әділет, Еркін, Ерлан үшеуі лагерьде кездесті. Бұлардың біреуі Көктастан, екіншісі Ақтастан, үшіншісі Мергеннен келген.Ерлан мен Көктастан келген Еркін екеуі бір бөлмеге орналасты, бұлардың екеуі де Ақтаста болып көрмеген болса, қай бала қай ауылдан келген?

• Әділет Ақтас, Еркін Көктас, Ерлан Мергеннен келген

Тауықты таразыға бір аяғымен тұрғанда өлшегенде 3 кг, ал екі аяғымен тұрғанда неше кг болады?

• Екі аяғымен тұрса да 3 кг болады

Жаңадан туған негр баласының тісінің түсі қандай болады?

• жаңадан туған балада тіс болмайды

Салы суға кету

• Ұнжырғасы түсу

Ауырдың үстімен жүрген ненің астымен жүреді?

• жеңілдің

Көрінгеннен не алуға болады?

• Көрімдік

Түймедейді қалай үлкейтеді?

• Түйедей етіп

Қара қылды қалай жарады?

• қақ

Ауызға ақ ит кірсе, қандай ит шығады?

• Қара ит

Жерден неше қоян табуға болады?

• Жеті қоян

Жарғақ құлағы...

• Жастыққа тимеу

Мақтамен бауыздау...

• Сөзбен ұялту

Аузының суы құру

• таңдану

Ит терісін ...

• Басына қаптау

Жұмған аузын ашпау

• үндемеу

Қасықтай қаны ...

• қалғанша

Ат ізін салмау

• Хабар алмау

Тауы шағылу

• Беті қайту

2-деңгей:

• 1.Фраза мен идиома, мысал келтір
• 2.Еркін сөз тіркесі мен тұрақты сөз тіркестерінің айырмашылықтары
• 3.Фразеологиялық тіркестердің мағынасын аш
• 4.Тұрақты тіркес жазып, фонетикалық талдау жасап дыбыстарға математикалық тәсілмен мінездеме бер

Ортақ ұғым болатын сөз қойып жаз.

• Ажарлы Сұлу ...........................
• Көрікті
• әке
• бала ...........................
• ана

Ортақ ұғым болатын сөз қойып жаз.

• Бір
• Үштен бір .......................... Бір жарым
• кеше
• ертең ..........................
• биыл

Берілген сөздерді тұрақты тіркестермен алмастырып, антонимдік жұп құра:

• Алыс-жақын,
• қуану-ренжу,
• жиі келу- сирек келу,
• сәтті-сәтсіз,
• ұялу-ұялмау

3-деңгей:

• 1.Қазақ фразеологиясының зерттелу тарихы
• 2.Қазіргі қазақ тілінде тұрақты сөз тіркестерінің қолданылуы
• 3.Тұрақты сөз тіркестеріне морфологиялық талдау жаса
• 4.Тұрақты сөз тіркестерін қатыстырып, сөзжұмбақ немесе ребус құрастыр.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

• 5.Топ мүшелері әрқайсысы тұрақты тіркестерді пайдаланып өз досына мінездеме жазу.

6.Тұрақты тіркестердің :

• 1 топ синонимдерін жазады.Мысалы алыс – ит өлген жер
• 2 топ антонимін жазады.мысалы, алыс-жақын - таяқ тастам жер
• 3 топ тұрақты тіркестерді қатыстырып сөйлем құрайды.
• 4. Әр топтан бір студент шығып тұрақты тіркеске сатылай кешенді лексикалық талдау жасайды.

3. Әр топтан бір студент шығып тұрақты тіркеске сатылай кешенді лексикалық талдау жасайды.

• Аузы – аузына жұқпайды
• Сөздің шығу тегіне байланысты – туынды мағынадағы сөз
• Сөздің тіркесу сипатына байланысты – фразеологиялық байлаулы сөз.Себебі, орын жағынан әбден қалыптасқан, құрамын өзгертуге келмейді, екі сөзден тіркесіп бір мағына білдіріп тұр.
• Мағынасы – сөзшең

Әзіл – көңіл кілті

• 1.Айнаға қай кезде өкпелеуге болмайды? (бетің қисық болса)
• 2.Қорқақ неден қорқады? (көлеңкесінен)
• 3.Тауық түс көре ме? (тауықтың түсіне тары кіреді)
• 4.Аппақ қарға бола ма? (қарға баласын аппағым дейді)
• 5.Қар жана ма? (қалауын тапса қар жанады)
• 6.Шошқа үре ме? (ИТ ЖОҚТА ШОШҚА ҮРЕДІ)
• 7.Отқа түсіп күймеуге бола ма? (Отан үшін отқа түс, күймейсің)
• 8.Қандай кілт аспанда болады? (кісідегінің кілті)
• 9.Неменеге өкпелеп жүргенде не шықты? (мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты)

Логикалық сұрақтар:

• 1.Жердің ортасында не бар? (Е)
• 2.Кімнің шашына жауын жауғанда су тимейді? (Тақырбастың)
• 3.Айжан мен Маржанның әкелерінің аттарын ата.Айжан мен Маржан – Асқар мен Мұраттың қыздары.Айжан Асқардың қызынан 2 жас кіші болса,бұлардың әрқайсысының әкелерінің аты кім? (Айжан – Мұраттың, Маржан – Асқардың қызы)
• 4.Арман, Аян,Аслан – ағайынды үшеуі әр сыныпта оқиды.аслан Арманнан, ал Аян асланнан кіші емес.бұл үйдің үлкені, ортаншысы, кішісі кім? (Ең үлкені Аян, ең кішісі – Арман, ортаншысы-Аслан)
• 5.Қакй ауылдың балалары? Әділет, Еркін, Ерлан үшеуі лагерьде кездесті. Бұлардың біреуі Көктастан, екіншісі Ақтастан, үшіншісі Мергеннен келген.Ерлан мен Көктастан келген Еркін екеуі бір бөлмеге орналасты, бұлардың екеуі де Ақтаста болып көрмеген болса, қай бала қай ауылдан келген? (Әділет Ақтас, Еркін Көктас, Ерлан Мергеннен келген.)
• 6.Тауықты таразыға бір аяғымен тұрғанда өлшегенде 3 кг, ал екі аяғымен тұрғанда
• неше кг болады? (Екі аяғымен тұрса да 3 кг болады.)
• 7.Жаңадан туған негр баласының тісінің түсі қандай болады? (жаңадан туған балда тіс болмайды)

Тапқыр болсаң, тауып көр

• 1.Бауыр
• Жүрек алып ұшты (жүрегі алып ұшты)
• Бүйрек
• 2.Жіп
• Ине қазу (инемен құдық қазғандай)
• Тарақ
• 3.Таяқ
• Шыбық тастам жер (таяқ тастам жер)
• Бұтақ

• 4.Асық
• Қоржын түсті (асығы алшысынан түсті)
• Айна
• 5.Көз
• Мұрын шығу (көзі шарасынан шығу)
• Құлақ
• 6.Ит
• Мысық төгілді (ит басынан іркіт төгілді)
• Тауық

Тұрақты сөз тіркестерінің мағынасын ашу:

• Қас пен көздің арасында (лезде)
• Қара қылды қақ жару (әділ)
• Төбе шашы тік тұрды (шошыды)
• Тайға таңба басқандай (анық)
• Аузына құм құйылды (үндемеу)
• Көзге түртсе көргісіз (қараңғы)
• Тонның ішкі бауындай (тату)
• Бет моншағы үзілу (ұялу)
• Жарғақ құлағы жастыққа тимей (мазасыздану)
• Күн тигізбей өсірген (мәпелеу)

Сабақты қорыту.

• Сонымен, тұрақты тіркес туралы алған білімімізді жинақтайық.Егер тұрақты тіркестердің барлық қасиеттерін таба алсаңдар «Тұрақты тіркес» атты отау үйдің шаңырағын көтерген, яғни қазақ үйді дұрыс тіге алған болар едіңдер.
• Бағалау кезеңі
• Үйге тапсырма:
• 1. Бір-бірімен синоним болатын, антоним болатын бірнеше тұрақты тіркес тауып жазу.