Затттың ТҮзілісі жөніндегі алғАШҚы мәліметтер механикалық ҚҰбылыстар

59
таразы  арқылы  білуіңе  болады.  Ауданды  табу  үшін  аяқ  киіміңді  торкөзді 
дәптер парағының үстіне қойып, жиектерін сызып ал. Бүтін торкөздерді са-
нап шық. Бұл санға бүтін емес торкөздер санының жартысын қос. Шыққан 
санды 0,25 см
2
-қа көбейт.
1. Күнделікті өмірде қысымға байланысты байқаған тәжірибелеріңді 
баянда.
2. Жыртылған  алқапта  жеңіл  автомобиль  жүре  алмайды,  ал  шын-
жыр  табанды  трактор  емін-еркін  жүре  береді.  Бұның  себебі 
неде?
3. Іс тіккен кезде қолданылатын оймақтың атқаратын міндеті не?
4. Адам  жерге  қай  кезде  көбірек  қысым  түсіреді:  бір  орында 
тұрғанда ма, әлде жүгіріп бара жатқанда ма?
5-жаттығу
1. Дененің ауырлығы мен тіреуішке түсетін қысым белгілі болса, аудан-
ды қалай есептейміз?
2. 0,02 
  N 
 см
2
  неше Паскальға тең болады?
3
*
.  Ауыз  бөлме  8  бағанның  үстіне  салынған.  Әрбір  бағанның  көлденең 
бетінің ауданы 400 см
2
. Бөлменің төбесіне жабылған материалдардың мас-
сасы  1500  кг  болса,  олар  әрбір  бағанға  қанша  қысым  түсіреді?  (Жауабы: 
45937,5 Па.)
4. Ауданы 0,1 см
2
-лік шегеге 20 N күшпен әсер етсе, қысым нешеге тең 
болады?
5. 5 Па қанша  
  N 
 см
2
-қа тең болатынын білесің бе?
6.  Париждегі  Эйфель  мұнарасының  ауырлығы  5000  кN-ге,  ал  іргетасы 
450 м
2
-қа тең.  Мұнараның Жерге түсіретін қысымын тап.

60
24-ТАҚЫРЫП
ПАСКАЛЬ ЗАҢЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
28-сурет.
Мынадай  бір  тәжірибе  жасап  көрейік.  Алдымен 
бір  реттік  шприц  пен  балалар    үрлеп  ойнайтын 
шар  дайындап  аламыз.  Шприц  инесімен  шарды 
бірнеше  жерінен  шаншимыз.  Сосын  шардың  ішіне  су 
құйып, оның аузын инесіз шприцке кигіземіз де, шприцтің 
поршенін жайлап басамыз. Сонда шардың ішіндегі қысым 
артады  да,  шардың  тесіктерінен  су  атқылай  бастайды 
(28-сурет).
Демек,  поршеньмен  берілген  қысым    сұйық    пен    газ-
да  тек  поршеньнің    бағытымен  ғана  емес,  барлық  жаққа 
бірдей  таралады.  Бұл  заңдылықты  1653  жылы  фран-
цуз  ғалымы  Блез  Паскаль  ашқан.  Бұл  заң  төмендегідей 
түсіндіріледі:
    Сұйық  пен  газ  өзіне  берілген  сыртқы  қысымды 
бар лық бағытқа бірдей таратады.
Сұйық  пен  газ  өзіне  берілген  сыртқы  қысымды  өзін 
құрайтын бөлшектері арқылы таратады. Қысымды тарату үшін бөлшектер 
ұдайы  қозғалыста  болуы  керек.  Расында  да  көптеген  құбылыстар  (иістің 
ауада таралуы, сияның суда еруі т.б.) сұйықтар мен газдардың бөлшектері 
үздіксіз  қоғалыста  болатынын  дәлелдейді.  Бұл  бөлшектер  үздіксіз 
қозғалыста  болғандықтан,  олардың  ыдыс  қабырғаларымен  соқтығысуы 
нәтижесінде ішкі қысым пайда болады. Ішкі қысымды Паскаль заңы бы-
лайша сипаттайды:
    Ауырлық  күші  ескерілмесе,  сұйықтық  немесе  газ 
бөлшектерінің  ыдыс  қабырғасына  түсіретін  қысымы  барлық 
бағытта бірдей болады.
Паскаль  заңы  техникада  кеңінен  қолданылады.  Барлық  автомобиль-
дер  мен  пойыздардағы  тежеуіш  жүйесі,  жер  жыртатын,  жүк  тиейтін 
тракторлардағы  гидравликалық  пресс  деп  аталатын  қондырғы    осы 
заңдылық негізінде жұмыс істейді.
Гидравликалық  пресс.  Гидравликалық  пресс  сұйықтық  өткізетін 
түтікпен  өзара  қосылған  поршеньді  екі    цилиндрден  тұрады  (29-сурет). 
Цилиндрлерді  бірер  сұйықтықпен  толтырайық.  Поршеньдердің  аудандары 
да  әр  түрлі  (S
1 
және
 
S
2
)  болсын.  Егер  ауданы  шағын  поршеньге  F
1
  күшпен 
әсер  етсек,  онда  сұйықтыққа  p
F
S
1
1
1
=
  қы сым  түседі.  Паскаль  заңына  орай 

61
бұл  қысым  ешқандай  өзгеріссіз  барлық  бағытқа 
бірдей  таралады.  Сонымен  қатар  ауданы  S
2
  деп 
белгіленген  екінші  поршеньге  де  сол  қысым 
түседі.
29-сурет.
F
1
S
1
F
2
S
2
Бұл  поршеньде 
p
2
2
2
=
F
S
    қысым  пайда  болады. 
Енді р
1 
 =  р
2
 -ден 
F
S
F
S
1
1
2
2
=
, Бұдан:
F
F
S
S
2
2
1
1
=
.
Демек, 
S
S
2
1
  қатынасы  қанша  үлкен  болса,  F
2
  де  F
1
-ден  соншалықты 
үлкен болады.
Есеп шығару үлгiлерi. 
Гидравликалық  пресстiң  кiшi  поршенiнiң  ауданы  5  см
2
,  үлкен  пор-
шеньнiң ауданы 50 см
2
 болса, бұндай поршень күштi неше есе ұтады?
Б е р i л г е н i :
Ф о р м у л а с ы :
Ш е ш у i:
S
1
  5 см
2
S
2
  50 см
2
F
S
F
S
1
1
2
2
=
, бұдан
F
F
S
S
2
1
2
1
=
F
2
F
1

50 cм
2
5 см
3
  = 10 есе.
Табу керек:
F
F
2
1
 = ?
Жауабы: 10 есе.
Практикалық тапсырма
Целлофан  дорбаға  су  құйып,  Паскаль  заңын  тәжiрибе  жүзiнде 
тексерiп көр.
1. Паскаль заңы қолданылатын тағы қандай қондырғыларды бiлесiң?
2. Iшкi қысымның бар екенiн қандай тәжiрибеден байқауға болады?
3. Гидравликалық пресс ненiң есебiнен күштi ұтады?
4. Гидравликалық пресс күштi ұтса, неден ұтылуы мүмкiн? Бұл жай-
лы ой лап көр.
5. Гидравликалық  прессте  сұйықтықтың  орнына  ауаны  қолдануға 
бола ма?