Затттың ТҮзілісі жөніндегі алғАШҚы мәліметтер механикалық ҚҰбылыстар

167
6. Жаңғырықтың неше рет қайталануы нендей нәрселерге байланысты?
7.  Есік  ашылғанда  оның  шиқылын  азайту  үшін  топсаларды  майлап 
қояды. Бұлай еткенде шуыл қалайша азаяды?
8.  Камертон  таяқшасының  ұзындығын  арттырса,  одан  шығатын 
дыбыстың қандай параметрі өзгереді?
9.  Автомобиль  жүргізушілері  кейде  автомобильдің  доңғалағын  теуіп, 
оның  желі  қандай  екенін  тексеріп  көреді.  Доңғалақтан  шыққан  дауыс 
ондағы ауа қысымына тәуелді ме?
10. Шөл далада жаңғырық естіле ме?

168
VII ТАРАУДЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАУҒА АРНАЛҒАН 
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1.  «Әрбiр  қайталанатын  қозға лыс...  деп  аталады».  Нүктелердiң  орнына 
сəйкес сөздi тауып қой.
A) ...дыбыс...;                    B) ...тербелмелi қозғалыс...;
C) ...тербелiстер жиiлiгi...;          D) ...резонатор... .
2.  Қалыпты  жағдайда  газдардағы  дыбыстың  таралу  жылдамдығының 
интервалы қайсы жауапта дұрыс бе рiлген?
A) 1000–2000 м/сек;              B) 3000–4000 м/сек;
C) 300–400 м/cек;                D) 500–1000 м/cек. 
3.  Камертон қандай аспап?
A) анық бiр жиiлiктегi дыбыс шыға ратын аспап;
B) үрмелi музыкалық аспап;
C) дыбысты күшейтетiн аспап;
D) дыбыс қабылдайтын аспап.
4.  Дыбыс қаттылығын өлшеу бiрлiгiн көрсет?
A) дБ;        B) Вт/м
2
;        C) Гц;        D) Вт.
5.  Дыбыс қаттылығы неге тəуел дi?
A)  амплитудасына;  B)  негiзгi  тонына;  C)  обертон  санына;  D) 
жиiлiгiне.
6.  Қайсы қатарда ерлер дау сы ның аттары берiлген?
A) бас, баритон, тенор;              B) бас, сопрано, тенор;
C) сопрано, меццо-сопрано, баритон;
D) колоратур сопрано, меццо-соп рано, контральто.
7.  Теңiз  түбiне  жiберiлген  ультрадыбыс  2,5  секундтан  соң  қайта  қаб ыл-
данды.  Теңiздiң  тереңдiгi  неге  тең?  Дыбыстың  таралу  жыл дамдығын 
1500 м/сек деп алың дар.
A) 1875 м;      B) 2550 м;      C) 3550 м;      D) 3000 м.
8.  «1  секундтағы  тербелiстер  санын...  деймiз».  Нүктелердiң  орнына 
сəйкес сөздi тауып қой.
A) ...тербелiстер амплитудасы...;    B) ...дыбыс биiктiгi...;
C) ...дыбыс тембрi...;               D) ...жиiлiк... .
9.  Дыбыс тембрi неге тəуелдi?
A) обертондар санына;            B) обертондар күшiне;
C) дыбыс биiктiгiне;              D) дыбыс жиiлiгiне.

169
10.  Адам құлағының сезiмталдығы қаншаға тең?
A) 100–110 дБ;      B) 130 дБ;      C) 150 дБ;      D) 180 дБ.
11.  Қайсы  жауапта  инфрадыбыс тың  жиiлiк  интервалы  дұрыс  көрсе-
тiлген?
A) 16 Гц-тен кiшi;              B) 20000 Гц-тен жоғары;
C) 20–20000 Гц;                  D) 100–2000 Гц.
12.  Дыбыстың  жұтылуын  анықтау  үшiн  жұтылған  дыбыс  энергиясын 
түскен дыбыс энергиясы... керек.
A) ...на қосу...;                     B) ...на бөлу...;
C) ...нан азайту...;                 D) ...на көбейту... .
13.  Тiрекке  орнатылған  қалақ  секундына  10  рет  айналады.  Қалақ 
орнатылған қондырғыдан қандай диапазондағы дыбыс шығады?
A) музыкалық дыбыстар;        B) ультрадыбыс;
C) инфрадыбыс;                D) шуыл.
14.  Камертонға орнатылған резонатор ненiң мiндетiн атқарады?
A) дауыс беру;                  B) дыбысты күшейту;
C) дыбысты қабылдау;          D) тонды өзгерту.
15.  Радиокернейден  дауыс  шық қан  кезде  шығысқа  қарай  25  м/
 
сек 
жылдамдықпен  жел  соқты.  Ды быстың  осы  бағытта  таралу  жыл-
дамдығын  анықта.  Тыныш  жағдайда  дыбыстың  ауада  таралу  жыл-
дамдығын 330 м/сек деп алыңдар.
A) 330 м/сек;    B) 355 м/сек;    C) 305 м/сек;    D) 300 м/сек.
16.  Көптеген  жəндіктер  ұшып  бара  жатқанда  дыбыс  шығарады.  Оның 
себебі неде?
А) Тілі арқылы бір-бірімен байланыс жасау үшін.
В) Қанат қаққан кезде дыбыс шығады.
С) Айнала-төңіректен келген өзге дыбыстарды қайтару үшін.
D) Ұшу кезінде ауамен арадағы үйкеліс себебінен.

170
ҚОРЫТЫНДЫ СҰХБАТ
Бұнда  сендер  VII  тарауда  өтілген  тақырыптардың  қысқаша  тұжырым-
дарымен танысасыңдар.
Дыбыс
Ортада  таралып  жатқан  тербелiс.  Жиiлiгi  16  Гц-тен  20000  Гц  ара-
лығында.  Жиiлiгi  16  Гц-тен  төмен  дыбыстарды  инфрадыбыс, 
жиiлiгi  20000  Гц-тен  жоғары  дыбыстарды – ультрадыбыс  дейдi. 
1  Гц  =  1/с.
Камертон
Анық  бiр  жиiлiкте  дыбыс  шығаратын  аспап.  1711  жылы 
ағылшын музыканты Дж. Шором жасаған. Ол U пiшiнiне ие.
Резонатор
Тербелiстердi  күшейтетiн  қорап.  Музыкалық  аспаптарда  оның 
бетi жұқа былғарымен, ағашпен тысталады.
Микрофон Дыбыс тербелiстерiн электр тербелiстерiне айналдыратын аспап. 
Екi: «miкrоs» – кiшi және «phone» – дыбыс сөздерiнен алынған.
Дыбыстың 
таралу жыл-
дам дығы
Дыбыс таралу үшiн орта қажет. Газдарда таралу жылдамдығы 0ºC-
де  200–350  м/сек,  сұйықтықтарда  1100–2000  м/сек,  қатты  дене-
лерде 3000–6500  м/сек аралығында болады.
Дыбыс 
қаттылығы
Дыбыстың  бiрлiк  бетiне  тура  келетiн  энергиясымен  белгiленетiн 
шама.  Жиiлiгiне  де  байланысты.  Өлшем  бiрлiгi – децибелл  (дБ). 
Дыбыс  қаттылығының  жоғары  ауырлық  сезу  шекарасы  130  дБ-ға 
тең.
Дыбыстың 
жоғары-
лығы
Дыбыс жиiлiгiмен белгiленедi. Ер адамдар сөйлегенде оның дау-
сында 100-ден 7000 Гц-ке дейiн, әйел адамдарда 200-ден 9000 Гц-
ке дейiн тербелiстер болады.
Дыбыс 
тембрi
Дыбыстағы  обертондар  санымен,  обертондар  күшiмен  және  ды-
быс  жоғарылығымен  белгiленетiн  шама.  2ν
0
,  3ν
0
  т.д.  жиiлiктегi 
тербелiстердi обертондар дейдi.
Жаңғырық Дыбыстың  таралу  жолында  кездескен  тосқауылға  шағылып, 
қайтып  келуiн  айтады.  Тосқауылдардың  орналасуы  дыбыс  көзi-
нен ұзақтығына сәйкес, жаңғырық та көп рет қайталануы мүмкiн.
Эхолот
Теңiздер  мен  мұхиттардың  тереңдiгiн  жаңғырықты  пайдаланып 
өл шейтiн аспап.
Дыбыс 
жұту коэф-
фи циентi
Материалдарда  жұтылған  дыбыс  энергиясының  түскен  дыбыс 
энергиясына қатынасы.
Сәулет-
керлiк 
акусти касы
Ғимараттардың  акустикалық  шамасын  өлшеумен,  олардағы 
дыбыс тың  таралу қасиеттерiн  үйренумен  және тиiстi ұсыныстар 
жасаумен шұғылданатын ғылым саласы.

171
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.  Перышкин  А.В.  Физика.  7  кл.  Учебник  для  обще обра зова тельных 
учебных заведений. – 6-е изд., сте рео тип. – М.: «Дрофа», 2002.–192 с. ил.
2. Лукашик В. И., Иванова Е. В. Сборник задач по физике для 7–9 клас-
сов  общеобразовательных  учреждений.–17-е  изд.  –  М.:  «Просвещение», 
2004. – 224 с. ил.
3.  Гуревич  А.Е.  Физика.  Строение  вещества.  7  кл.  Учебник  для  обще-
обра зова тельных учебных заведений. – 4-е изд. – М.: «Дрофа», 2000.–192 с. 
ил.
4.  N.  Sh.  Turdiyev.  Fizika  6-sinf.  Ixtisoslashtirilgan  davlat  umum ta’lim 
muassasalari  6-sinf  uchun  darslik.  –  T.:  «O‘zbekiston  mil liy  ensiklopediyasi» 
Davlat ilmiy nashriyoti, – 2014. – 192-b.
5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – T.: «Ўзбекистон мил лий энци-
клопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2004.
6.  Физика.  Энциклопедия/под  ред.  Ю.В.  Прохорова.–М.:  Большая  Рос-
сийская энциклопедия, 2003.– 944 с.

172
МАЗМҰНЫ
Кіріспе .................................................................................................................................................................3
1-тақырып. Физика нені зерттейді? Физикалық құбылыстар ....................................................................3
2-тақырып. Физиканың даму тарихынан мәлiметтер .................................................................................6
3-тақырып. Қоғамның дамуындағы физиканың маңызы. Өзбекстанда физиканың дамуы ..................8
4-тақырып. Физикада қолданылатын кейбір терминдер ............................................................................9
5-тақырып. Бақылаулар мен тәжірибелер .................................................................................................. .10
6-тақырып. Физикалық шамалар және оларды өлшеу ..............................................................................12
7-тақырып. Өлшеулер және өлшеулердің дәлдігі ..................................................................................... .14
І тарау. ЗАТТЫҢ ТҮЗІЛІСІ ЖӨНІНДЕГІ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз .......................................................................................................................................................... .18
8-тақырып. Демокриттің, Ар-Розидің, Беруни мен Ибн Синаның заттың түзілісі  
жөніндегі ілімдері .................................................................................................................................... 18
9-тақырып. Молекулалар және олардың өлшемдері ..................................................................................20
10-тақырып. Молекулалардың өзара әсерлесуі және қозғалысы. Броун қозғалысы ............................22
11-тақырып. Түрлі ортадағы диффузиялық құбылыстар ..........................................................................24
12-тақырып. Қатты денелердің, сұйықтықтар мен газдардың молекулярлық түзілісі ........................26
13-тақырып. Сұйықтықтарда кездесетін диффузия құбылысын зерттеу (үйде орындалады) ............28
14-тақырып. Масса және оның бірліктері ...................................................................................................29
15-тақырып. Зертханалық жұмыс. Иінді таразының көмегімен дененің массасын анықтау ............. 31
16-тақырып. Тығыздық және оның бірліктері. Беруни мен Хазиннің тығыздықты  
анықтау әдістері .......................................................................................................................................33
17-тақырып. Зертханалық жұмыс. Қатты денелердің тығыздығын анықтау ........................................37
І тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары .......................................................................39
Қорытынды сұхбат ......................................................................................................................................... .41
ІІ тарау. МЕХАНИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР ЖАЙЛЫ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз ...........................................................................................................................................................44
18-тақырып. Денелердің механикалық қозғалысы. Траектория ..............................................................45
19-тақырып. Денелердің басып өткен жолы және оған жұмсалған уақыт.  
Жол (қашықтық) және уақыт бірліктері ..............................................................................................47
20-тақырып. Бірқалыпты және бірқалыпсыз қозғалыс туралы ұғым.  
Жылдамдық және оның бірліктері .......................................................................................................48
21-тақырып. Денелердің өзара әсерлесуі. Күш ...........................................................................................52
22-тақырып. Зертханалық жұмыс. Динамометрдің көмегімен күштерді өлшеу ..................................55

173
23-тақырып. Қысым және оның бірліктері .................................................................................................57
24-тақырып. Паскаль заңы және оның қолданылуы .................................................................................60
25-тақырып. Қалыпты жағдайдағы газ бен сұйықтықтағы қысым ........................................................62
26-тақырып. Атмосфералық қысым. Торричелли тәжірибесі ..................................................................64
27-тақырып. Архимед заңы және оның қолданылуы ................................................................................67
28-тақырып. Жұмыс және энергия туралы ұғым ..................................................................................... .70
29-тақырып. Энергияның түрлері. Қуат ......................................................................................................72
ІІ тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары ......................................................................76
Қорытынды сұхбат ..........................................................................................................................................80
ІІІ тарау. ДЕНЕЛЕРДІҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ. ЖАЙ МЕХАНИЗМДЕР
Алғы сөз ...........................................................................................................................................................84
30-тақырып. Денелердің масса орталығы және оны анықтау. Тепе-теңдік түрлері .............................84
31-тақырып. Күш моменті. Рычаг және оның тепе-теңдік шарты ...........................................................87
32-тақырып. Зертханалық жұмыс. Рычагтың тепе-теңдікте болу шартын зерттеу .............................89
33-тақырып. Жай механизмдер: блок, көлбеу жазықтық, винт, сына және  
шығырдың қолданылуы .........................................................................................................................90
34-тақырып. Механизмдерді пайдаланудағы жұмыстардың теңдігі ......................................................93
35-тақырып. Механиканың алтын ережесі. Механизмдердің пайдалы әсер коэффициенті ...............95
ІІІ тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары.....................................................................97
Қорытынды сұхбат ..........................................................................................................................................99
ІV тарау. ЖЫЛУ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ ЖӨНІНДЕ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз ......................................................................................................................................................... 102
36-тақырып. Жылу беретін көздер. Жылуды қабылдау ........................................................................ .102
37-тақырып. Денелердің жылудан ұлғаюы ...............................................................................................104
38-тақырып. Қатты денелерде, сұйықтықтар мен газдарда жылудың таралуы.  
Жылу өткізгіштік. Конвекция ............................................................................................................ .106
39-тақырып. Сәуле шығару. Тұрмыста және техникада жылудың берілуін  
пайдалану ............................................................................................................................................... .108
40-тақырып. Жылу құбылыстары туралы Фараби, Беруни және Ибн Синалардың пікірлері ..........110
41-тақырып. Температура. Термометрлер. Дененің температурасын өлшеу ....................................... 112
42-тақырып. Зертхоналық жұмыс. Термометрмен ауаның және сұйықтықтың температурасын 
өлшеу ....................................................................................................................................................... 114
ІV тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары ...................................................................115
Қорытынды сұхбат .........................................................................................................................................116
V тарау. ЭЛЕКТР ҚҰБЫЛЫСТАРЫ ТУРАЛЫ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз ..........................................................................................................................................................118
43-тақырып. Денелердің электрленуі ..........................................................................................................118
44-тақырып. Электр тогы туралы ұғым. Ток көздері .............................................................................. 121
45-тақырып. Электр тогының тұрмыстағы маңызы. Қарапайым электр шынжыры ........................ .124
46-тақырып. Үйдегі электр аспаптары. Электр энергиясын үнемдеу ...................................................127

174
V тарауды қорытындылауға арналған тест сұрақтары ...........................................................................128
Қорытынды сұхбат ....................................................................................................................................... .130
VІ тарау. ЖАРЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ ТУРАЛЫ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз ........................................................................................................................................................ .132
47-тақырып. Жарықтывң табиғи және жасанды көздері ........................................................................ .132
48-тақырып. Жарықтың түзу сызықты таралуы. Көлеңке және жартылай көлеңке ..........................134
49-тақырып. Күн мен Айдың тұтылуы ...................................................................................................... 135
50-тақырып. Жарықтың жылдамдығы. Жарықтың шағылуы мен сынуы ........................................... 137
51-тақырып. Жарық құбылыстары жайлы Беруни мен Ибн Синаның пікірлері................................ .139
52-тақырып. Жазық айна ..............................................................................................................................141
53-тақырып. Линзалар туралы ұғым ..........................................................................................................145
54-тақырып. Шыны призмада жарықтың құрамды бөліктерге бөлінуі. Кемпірқосақ ....................... 146
55-тақырып. Зертханалық жұмыс. Жазық айнаның көмегімен жарықтың сынуын бақылау .......... .148
56-тақырып. Зертханалық жұмыс. Шыны призманың көмегімен жарықтың  
спектрге бөлінуін зерттеу ................................................................................................................... .149
VІ тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары .................................................................. 151
Қорытынды сұхбат ........................................................................................................................................ 153
VІІ тарау. ДЫБЫС ҚҰБЫЛЫСТАРЫ ЖАЙЛЫ АЛҒАШҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
Алғы сөз ......................................................................................................................................................... 156
57-тақырып. Дыбыс көздері және оны қабылдағыштар .......................................................................... 156
58-тақырып. Дыбыстың әртүрлі ортада таралуы..................................................................................... 158
59-тақырып. Дыбыс бірліктері .................................................................................................................... 160
60-тақырып. Дыбыстың шағылуы. Жаңғырық ........................................................................................ 162
61-тақырып. Музыкалық дыбыстар мен шуылдар. Дыбыс және денсаулық.  
Сәулеткерліктегі дыбыс ....................................................................................................................... .164
VІІ тарауды қорытындылауға арналған бақылау сұрақтары ................................................................. 168
Қорытынды сұхбат .........................................................................................................................................170
Пайдаланылған əдебиеттер ...................................................................................................................... 171

Турдиев, Нарзиқул Шеронович
Физика:  жалпы  білім  беретін  мектептердің  6-сыныбына  арналған 
оқулық. /Н.Ш.Турдиев – Тошкент: «Niso Poligraf» 
баспасы, 
2017. – 176 б.
Narziqul Sheronovich Turdiyev
F I Z I K A
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik
(Qozoq tilida)
Қайта өңделген 3-басылымы
«Niso Poligraf» баспасы
Ташкент – 2017
Аударған А. Ташметов
Редакторы А. Рахманов
Көркемдеуші редактор Ж. Гурова
Техникалық редакторы Д. Салихова
Корректоры С. Баймырзаева
Компьютерде беттеген Е. Ким
Түпнұсқа-макет «Niso Poligraf» баспасында дайындалды.  
Ташкент облысы, Орта Шыршық ауданы,  
«Ақ ата» ААЖ, Машъал махалласы, Марказий көшесі, 1-үй.
Лицензия нөмірі АІ №265 24.04.2015
Басуға 1.07.2017 ж. қол қойылды. Қалыбы 
70×100 
1
/
16
.
Офсеттік қағаз. Қарібі «Times New Roman». Кеглі 12
Шартты баспа табағы 12,87. Есептік баспа табағы 12,76.  
Таралымы 5343 дана. Келiсiм 107. Тапсырыс № 17-321.
«Niso Poligraf» ЖШС баспаханасында басылды.
Ташкент облысы, Орта Шыршық ауданы, «Ақ ата» ААЖ, Машъал махалласы,  
Марказий көшесі, 1-үй. 2017 жыл.
Өзбекстан Баспасөз және ақпарат агенттiгiнiң «Өзбекстан» баспа-полиграфия  
шығармашылық үйiнде басылды.
 
100011. Ташкент қаласы, Науаи 
көшесi
, 30-
үй
.

Пайдалануға берiлген оқулықтың жағдайың көрсететiн кесте
№
Оқушы ның 
аты,
фами лиясы
Оқу 
жылы
Оқулықтың 
пайдалануға 
берiлгендегi 
жағдайы
Сынып 
жетекшiсi-
нiң қолы
Оқулықтың 
тапсырылған-
дағы 
жағдайы
Сынып 
жетекшiсiнiң 
қолы
1
2
3
4
5
6
Пайдалануға  берiлген  оқулық  оқу  жылы  аяқталғанда  қайтарып    тап-
сырылады.  Жоғарыдағы  кестенi  сынып  жетекшiсi  төмендегi  бағалау 
өлшемдерi негiзiнде толтырады:
Жаңа
Оқулықтың алғаш рет пайдалануға берiлгендегi жағдайы
Жақсы
Мұқаба бүтiн, оқулықтың негiзгi бөлiгiнен ажырамаған.
Барлық парақтары бар, жыртылмаған, көшпеген, беттерiне жазбаған 
және сызбаған.
Орташа
Мұқаба  езiлген,  аздап  қана  сызылған,  шеттерi  мүжiлген,  оқулық-
тың негiзгi бөлiгiнен ажыраған жерлерi бар. Пайдаланушы жағынан 
қанағаттанарлық жөнделген. Жұлынған, кейбiр беттерi сызылған.
Нашар
Мұқаба  былғанған,  сызылған,  жыртылған,  негiзгi  бөлiгiнен  ажы-
раған  немесе  мүлдем  жоқ,  нашар  жөнделген.  Беттерi  жыртылған, 
парақтары  жетiспейдi,  сызып,  бояп  тасталған.  Оқулық  қалпына 
келтiруге жарамайды.