З. Е. ЋАбылдинов, А. Т. ЋАйыпбаева (ХVIII ѕасыр – 1914 жыл)

Аймаћтаѕы ќлеуметтiк-экономикалыћ, саяси даму барысында-

жүктеу 44,75 Mb.

Pdf просмотр

бет	121/481
Дата	04.01.2022
өлшемі	44,75 Mb.
	#36216

1 ... 117 118 119 120 121 122 123 124 ... 481

a7e3c8ceae024defa23fe189d0091236

4. Аймаћтаѕы ќлеуметтiк-экономикалыћ, саяси даму барысында-
ѕы Hзгерiстер.
Бкей хандыѕыныѓ ћазаћтары орыс шаруаларыныѓ
жќне казактардыѓ жан-жаѕынан ћоршауы жаѕдайында мiр сљрдi.
Олар Жайыћтыѓ сырт жаѕындаѕы тайпалас туыстарынан блiнiп ћал-
ды. Сондыћтан да уаћыт те келе олардыѓ ќлеуметтiк-экономика-
лыћ жќне саяси мiрiнде бiрћатар елеулi згерiстер ћалыптаса бас-
тады. Ондай жаѓалыћтардыѓ енгiзiлуiне кбiнесе Жќѓгiр ханныѓ
зi бастамашы болды.
Бiрiншiден,
мџнда аймаћћа басшылыћ етудiѓ кейбiр зiндiк ерек-
шелiктерi ћалыптаса бастады. Gйткенi Жќѓгiр ханныѓ толыћ iшкi
автономиясы жќне з алдына дербестiгi саћталды. Оныѓ ћолына бљ-
кiл ќкiмшiлiк жќне сот билiгi шоѕырландырылѕан едi. Жќѓгiрдiѓ
тџсында ќр руды оларды басћаратын старшындары арћылы жекеле-
ген сџлтандар билеп-тстедi. Рубасылары мен старшындарды ханныѓ
зi таѕайындады. Старшындарѕа еѓбекаћы халыћтан жиналатын са-
лыћтыѓ есебiнен тленетiн. Зекет жќне соѕым ретiндегi бџрыннан
бар тлемдер ендi «мал басына салынатын салыћ» деп аталатын бiр-
тџтас ортаћ салыћпен ауыстырылды. Ќркiмнiѓ меншiгiндегi мал басы
љш жылда бiр рет есепке алынып отырды. Gзiнiѓ жеке билiгiн ны-
ѕайта тљсу љшiн хан сот билiгiн зi ћатаѓ баћылауда џстады. Барлыћ
азаматтыћ жќне ћылмыстыћ iстер ћаралатын сот iсiне ханныѓ зi
тiкелей ћатысып отырды. Соттыѓ ћабылдаѕан шешiмi мен шыѕарѕан
љкiмi жнiнде шаѕым жасауѕа рџћсат етiлмедi. Бџл ретте орыстарды
кљштеп тџтћынѕа алып, ћџлдыћћа сатып жiберуге, ћараћшылыћпен
ел тонауѕа, адам лтiруге ћатысты мќселелерге байланысты ћылмыс-
тыћ iстер бойынша ѕана шаѕым жасауѕа рџћсат етiлетiн. Ал мџндай
ћылмыстыћ iстердi Орынбор шекаралыћ комиссиясы ѕана берiлген
шаѕым бойынша ћайта ћарай алатын. Неѕџрлым џсаћ-тљйек iстердiѓ
таѕдыры билер сотында шешiле беретiн. Жќѓгiр хан билер сотыныѓ
кiлдiгiне едќуiр шек ћойды.
Аймаћ билеушiсi «тархандыћ» жљйесiн енгiздi. Тархан атаѕын ал-
ѕандарѕа жер берiлдi. Олар хан салыѕынан, ћоѕамдыћ мiндеткерлiк-
тен, айып-жазалардан босатылды. Атаћ мџрагерлiкке ћалдырылып
отырылды. Тархандар Жќѓгiр ханныѓ сенiмдi тiрегiне айналды.
Екiншiден,
Iшкi Ордада жер учаскесiн жеке меншiкке беру кеѓi-
нен орын алды. Бiраћ Кiшi жљздiѓ далалыћ блiгiнде мџндай тќртiп
атымен жоћ едi. Ханѕа, оныѓ туѕан-туыстарына, сџлтандарѕа, билер-
ге, ћожаларѕа жќне старшындарѕа еѓ шџрайлы жаћсы жер телiмдерi
олардыѓ ћалаѕанынша мол млшерде берiлдi. Мќселен, Жќѓгiр хан-
ныѓ зiнiѓ жеке меншiгiнде 400 мыѓ десятинаѕа жуыћ жерi болды.
Оныѓ бауыры Меѓдiгерейдiѓ жеке меншiгiнде де осыншама жайы-

92
лымдыћ жерi бар едi. 25–30 iрi жер иеленушiнiѓ ћолына хандыћ-
таѕы бљкiл жер клемiнiѓ 85 пайызы шоѕырланды. Мџныѓ зi кейiн-
нен халыћ ктерiлiсiне барып соћтырды.
Љшiншiден,
Бкей хандыѕы ћазаћтарыныѓ арасында жердi жалѕа
беру кеѓiнен орын алды. Жердiѓ жетiспеушiлiгiнен ћазаћтар жыл-
жи-жылжи кршiлес Астрахан губерниясыныѓ аумаѕына дейiн шы-
ѕып кеттi. Каспийдiѓ жаѕасына дейiн барып жеттi. Ћазаћтар Каспий-
дiѓ жаѕасындаѕы бос жатћан жер телiмдерiн жалѕа ала бастады.
Тр-
тiншiден,
жердiѓ сатылуы мен сатып алынуы, жердi ћауымдасып
пайдалану жљйесiнiѓ бџзылуы ћазаћтардыѓ жаппай отырыћшы мiр
салтына кшу љрдiсiн кљшейттi.
Бесiншiден,
Бкей хандыѕында, Кiшi
жљздiѓ басћа блiгiндегiге ћараѕанда оныѓ бiр айырмашылыѕы –
онда сауда-саттыћ ћызу ћарћынмен дамыды.
1832
жылы Жќѓгiр хан
Бкей хандыѕыныѓ з жќрмеѓкесiн џйымдастырды. Ол жылына љш
рет џйымдастырылып тџрды, ханныѓ ћол астындаѕы халыћ здерi-
нiѓ малын тиiмдi айырбастауды жќне сатуды љйрендi.
Сауда-саттыћтыѓ дамуына бџл аймаћтыѓ географиялыћ жаѕдайы
да оѓтайлы ыћпал еттi. Жќѓгiр хан сауда жасау iсiне ћолдау крсетiп,
ктермелеп отыру саясатын жљргiздi. Атап айтћанда, жќрмеѓкеге
саудагерлердi тарту љшiн оѕан тленетiн баж салыѕын еѓ тмен мл-
шерде белгiледi. Сату жќне сатып алу iсiнде жазбаша келiсiмшарт-
тар жасасу, тiлхаттар беру тќртiбiн енгiздi. Ханныѓ ћол астындаѕы
адамдардыѓ з мiндеттемелерiн орындамаѕан жаѕдайда, орыс кпес-
терiне оныѓ зi кепiлдiк беретiндiгiн мќлiмдедi. Сйтiп Iшкi Орда
ћысћа мерзiм iшiнде Ресейдiѓ еуропалыћ блiгiне мал жќне мал
нiмдерiн бере алатын iрi орталыћћа айналды.

жүктеу 44,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 117 118 119 120 121 122 123 124 ... 481