Вестник таразского государственного педагогического института

8 
 
буындардың  бойында  қазақстандық  патриотизм  сезімін  қалыптастыру  үшін:  әр  ұлттар  мен 
ұлыстар тек ӛз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір-бірін танып 
біліп, құрметтеуі тиіс [3]. 
Ежелгі  грек  жерінде  пайда  болған  грек  сӛзі  patriotes  -  дүниежүзілік  қауымдастықтың 
даму  тарихына  және  мемлекеттердегі  саяси  жағдайларға  байланысты  сан  алуан  сипат  пен 
мағынаға ие болып отырған. Ежелгі грек ғұламалары Аристотель, Платон, Цицерон, ХҮІІІ ғ. 
француз  материалистері,  неміс  философтары,  орыс  революционер  -  демократтары,  қазақ 
ағартушылары  Ш.  Уалиханов,  Ы.  Алтынсарин,  А.  Құнанбааев  т.б.  еңбектері  мен 
шығармаларынан  отансүйгіштік,  оған  деген  сүйіспеншілік  кӛрініс  тауып  отырған.  Олар  әр 
кезеңдерде  ӛз  туған  жеріне,  Отанына,  ұлтына,  тайпасына  қатынасы  бойынша  қоғамдағы 
географиялық,  саяси  әлеуметтік  және  мәдени  ортасына  байланысты  құндылықтар 
жинақталып, жаңа сипатқа ие болып отырған. Бүгінгі күнге сақталып, тәуелсіз қалыптасқан 
мемлекет дәрежесіне дейін кӛтеріліп отырған қазақ халқының тарихына кӛз жіберсек, қазақ 
даласында ӛсіп ӛнген ақын- жыраулар халыққа ӛнегелі сӛздерімен ықпал етіп, оларды іргелі 
ел, берекелі жұрт болуға шақырған.  
Шоқан  Уәлиханов  баға  жетпес  құнды  еңбектерінде  ауызекі  шығармашылық  арқылы 
халықтың (ӛлең, мақал  – мәтелдер, эпостар және т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап 
тілектерін,  ой  –  пікірлерін  кӛрсете  білген.  Қазақ  табиғатының  адамгершілік  –  патриоттық 
тәрбиесіне  деген  ықпалын  ӛзінің  күнделіктері  мен  сапарнама  естеліктерінде  тұжырымдап 
жазған.  Шоқан  ӛз  халқының  мәдени  құндылықтарын  маржандай  тізіп  жинауы,  олардың 
тәрбиедегі мәнін кӛрсете білуі, оған ӛзінің кӛзқарасын білдіруі - ӛзінің Отанына, халқына, елі 
мен  жеріне  деген  сүйіспеншілігінің  белгісі,  патриоттық  сезімі  мен  ұлттық  намысының 
жоғары  деңгейді  қалыптасуының  кӛрсеткіші.  Шоқанның  Отанға  деген  сүйіспеншілігінің 
қалыптасуына,  патриоттық  сезімінің  жетілуіне,  адами  дүниетанымының  дамуына  бірнеше 
факторлар әсер етті. Оның рухани жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына 
туған  жері  Кӛкше  ӛңірінің  (Оқжетпес,  Қосмұрын,  Сырымбет)  тамаша  табиғаты,  ержүрек 
батырлары,  ғұлама  азаматтары  тікелей  әсер  етті  десек  артық  болмайды.  Ол  бала  жасынан 
Айғанымнан естіген ертегі, аңыз - әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның 
ұлттық  патриотизмінің  қалыптасуына  әсер  етті,  туған  елінің,  Отанының  алдында 
жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге үйретті. Шоқан шығармаларының 
мазмұны  оның  туған  еліне  деген  сүйіспеншілігін,  ӛз  халқының  рухани  жағдайын  жақсы 
түсінгенін,  оның  болашағына  сенгенін  кӛрсетеді.  Оның  ӛз  халқының  тарихын  жақсы  білуі, 
батырлар  ерлігін  нақты  деректер  арқылы  әсерлі  әңгімелеуі  кімді  де  болса  таңдандырмай 
қоймайды [4]. 
Балалар  мен  жеткіншектерде  ұлттық  патриотизмді  қалыптастыру  мәселесі  ұлы  Абай 
шығармаларында  жақсы  кӛрініс  тапқан.  Ұлттық  патриотизмді  қалыптастыруда  ол  халық 
ауызекі шығармаларының рӛлін ӛте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала 
жастан  меңгерген,  ӛзінің  ӛлеңдері  мен  қатар  сӛздерінде  ӛте  ұтымды  пайдаланған.  Абай 
«қазақ  ертегілері  мен  аңыздарын,  ӛлеңдері  мен  жырларын,  мақал-мәтелдері  мен 
жұмбақтарын  бала  кезден  естіп,  бойына  сіңіріп  ӛсті  және  ұдайы  қалың  елдің  ішінде,  ӛмір 
бойы фольклорлық дәстүр арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер 
дауының  куәгері  болды.  Абай  ӛзінің  еңбегінде  халықтың  ауызекі  шығармаларын,  кӛркем 
ӛнердің шебері, эстетика ӛкілі ойшыл ақын ретінде пайдаланады. Ол ӛзінің қара сӛздерінде 
(отыз  тоғызыншы  т.б.)  және  «Біраз  сӛз  қазақтың  түбі  қайдан  шыққаны  туралы»  атты 
еңбегінде 10 мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың ӛмірімен және тарихымен тығыз 
байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан бағалайды, мақал-мәтелдерді 
талдау барысында адамгершілік, ұлт жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса 
назар  аударады,  оларды  зұлымдық,  сұрқиялық,  екіжүзділік,  барымташылық  тәрізді 
жағымсыз  мінез-құлықтармен  салыстырмалы  түрде  қарастырады.  «Отыз  тоғызыншы 
сӛздегі»  («Аз  араздықты  қуған  кӛп  пайдасын  кетірер»,  «Ағайынның  азары  болса  да,  безері 
болмайды»,  «Алтау  ала  болса,  ауыздағы  кетеді,  тӛртеу  түгел  болса,  тӛбедегі  келеді» 
мақалдары  арқылы  халықты  гуманистік  кӛзқарасқа  шақырады,  елдегі  тыныштық, 

9 
 
ынтымаққа,  отансүйгіштікке,  елжандылыққа,  татулыққа  байланысты  дегенді  айтады. 
Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан шыққанын түсіндіру, 
«Жеті  атасын  білмеген  ұл  -  жетесіз»  дегізбей,  оларды  ӛз  руын,  шыққан  тегін  білуге  баулу. 
Балалар мен жастардың ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай ӛдеңдерінің рӛлі ерекше. 
Оның «Жаз», «Күз», «Қыс», «Жазғытұрым», «Желсіз түнде жарық ой», «Қараңғы түнде тау 
қалғып»,  «Сегіз  аяқ»  т.б.  ән,  ӛлеңдеріндегі  туған  жер  табиғатының  әсем  кӛріністері, 
адамдардың күнделікті тыныс-тіршілігі, іс-әрекеттер, балалардың Отанға, елге, туған жерге 
деген сүйіспеншілігін арттырады, патриоттық сана-сезімнің оянуына әсер етеді [5]. 
Отанды  сүю,  патриоттық  сезімді  тәрбиелеу  адамгершілік,  қоғамдық  саясат  пен 
музыкалы-эстетикалық  тәрбие  ерте  бастан  баланың  санасынан  орын  алып,   оны  кандай 
қиындыктар  болмасын,  тӛзімділікке,  іскерлікке,   батылдыққа,  білім  мен  еңбекке,   ӛз 
заманының  жан-жақты  дамыған  ерекше  тұлға  болуға  бағыттайды  және  жетелейді.  Қазіргі 
уақытта 
халқымыздың 
аяулы 
дарынды 
ұл-қыздарының 
ақындык, 
әншілік, 
күйшілік,  жыршылық дәстүрі жастар арасында ӛнерлі ӛзегін кеңінен тауып, жұртшылықты 
қуантып отыр. Болашақ қазақ жастары ӛскелең және жаңарған коғам талаптарына сай, бүкіл 
әлем жастарымен терезесі тең, олардан артық кӛрініп жатса деген арманды айтқымыз келеді. 
Халықтық  тәлім-тәрбиенің  қайнар  кӛзі  –  ауыз  әдебиеті  (фольклорлық  шығармалар) 
үлгілері  –  ертегілер,  эпостық  жырлар,  ақындар  айтысы,  аңыз-әңгімелер,  ӛлең-жырлар, 
жаңылтпаштар,  жұмбақтар,  мақал-мәтелдер,  қанатты  сӛздер  жас  ұрпақты  адамгершілікке 
(отаншылдыққа,  бауырмалдылыққа,  жолдастыққа,  достыққа,  кішіпейілдікке,  сыпайылыққа, 
үлкенді  сыйлауға,  ата-ананы  құрметтеуге)  тәрбиелеу,  ақыл-ой  санасын  дамыту,  дене 
тәрбиесі,  еңбек  тәрбиесі  (күнделікті  тұрмыс-тіршілік,  мал,  егін  шаруашылығы,  аңшылыққа 
баулу),  сонымен  қатар  эстетикалық  (қол  ӛнері,  жан  тән  сұлулығы)  т.б.  тәрбиесінің  жүзеге 
асырылуына  бағытталған.  Ӛйткені  халықтық  тәрбие  дәстүрі  фольклорлық  шығармалар 
арқылы кӛрініс тауып отырған. Сондықтан да сан ғасырлық халқымыздың ең асыл рухани-
мәдени  қазынасына  айналған  халық  ауыз  әдебиеті  ӛз  кезінде  жастарға  эстетикалық  тәлім-
тәрбие беру ісінде қоғам ӛмірінде айрықша мәні болған еді [6]. 
Қазақ  елінің  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  отансүйгіштік  тәлім-тәрбие  дәстүрлерін, 
әдістері мен құралдарын жинақтап, оны бүгінгі патриотизм тұлғасын тәрбиелеуде оқу-тәрбие 
үрдісінде  ұтымды  қолдану  -  уақыт  талабы.  Тарихты  парақтасақ,  қазақ  патриотизмі  ерте 
кезден  бастап  қалыптасты.  Себебі,  сонау  сақ  дәуірінен  Қазан  тӛңкерісіне  дейінгі  кезеңде 
туған  жер  үшін  білектің  күшімен,  найзаның  ұшымен  күресіп,  келешек  ұрпағына 
Отанымызды, «Қазақ» атауын бізге мұра етіп қалдырған батырлар, билер, хандар заманында 
хатқа  «қазақ  патриотизмі»  деп  жазылмаса  да,  ауызекі  түрде  кейде  жыр,  ӛлеңмен  тараған 
отансүйгіш ӛсиеттердің негізінде жеткен. 
Ең  қастерлі  саналатын  Отан,  мемлекет,  туған  жер,  ел,  атамекен,  туған  ӛлке  туралы 
оқушыларға  нақты  түсінік  берудің  тиімділігін  арттыру,  отансүйгіштік  сезімін  дамыту, 
ұлттық салт-дәстүрді және мемлекет рәміздерін құрметтеуге үйрену үшін әуелі ұғымдардың 
мәнін  аша  білу  керек.  Бұл  істе  педагог,  психолог,  философ,  ғалымдар  мен  ақын-
жазушылардың ой-пікірлеріне сүйенген жӛн. М.Әуезов ел қорғайтын азамат тәрбиелеуді, ата 
салт,  мәдениет,  ӛнер,  ауызекі  әдебиет,  ана  тілін  құрметтеуден  және  «Отанды  сүю»  деген 
киелі сӛздің «сүю» деген мағынасын жүрекке ұялатудан бастау керектігін сӛз етеді.  
Біздің   пікірімізше,  ӛсіп  келе  жатқан  жас  буындардың  бойында  қазақстандық 
патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек ӛз мәдениетін ғана танып 
білуі  жеткіліксіз,  сонымен  қатар  олар  бір-бірін  танып  біліп,  құрметтеуі  тиіс.  Мектеп 
оқушылары  қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, ӛнерін ӛз болмысында еш бұрмалаусыз 
танып,  білуі  шарт.  Оқушылардың  бойында  патриоттық  сезімді  қалыптастыруда   музыка 
пәнінің алатын орны ерекше. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін  қасық қаны қалғанша 
аянбай  шайқасатын  Қобыланды,  Қамбар,  Ер  Тарғын,  Алпамыс  тұлғалары,  ақын-
жыраулардың,  билердің  татулыққа,  адамгершілікке,  елін  сүюге  шақырған  ӛлең  жырлары, 
шешендік  сӛздері,  Құрманғазы,  Дәулеткерей,  Тәттімбет,  Дина  т.б.  күйшілердің  күйлері,