2 кредит сағат
Дәріс №24
Тақырыбы: Халық ауыз әдебиеті – ХVІІІ-ХХ ғғ. басындағы Қазақстан
тарихының дерегі ретінде.
Дәріс мазмұны:
1.
Бұқар,
Тәтіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш жыраулардың жырлары.
2.
Бөгенбай,
Қабанбай, Жәнібек, т.б.
Ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтіндігін
мұрат еткен қазақ батырлары қазақ тарихының әр белесінде тұлғалық деңгейге көтеріліп
отырған. Яғни олар ұлттық тұлға болған.Осы ұлттық тұлға биігіне кімдер көтеріле алған?
Осы биік азаматтық мәртебеге, халықтық бағаға кімдер лайықты болған? Және қандай істері
арқылы осындай дәрежеге жеткен? Ең алдымен ұлттық тұлға деген ұғым – тарихи өлшем.
Яғни тарихи тұрғыдан ұлт үшін, халық үшін орасан маңызы зор, тарихи мәні терең іс-
әрекетке барған, немесе аса жауапты тарихи сәттерде халық тағдырында айрықша орны
болған адамға халықтың өзі осындай ұлттық, тұлғалық деңгейге көтеретін бағаны беріп
отырған. Міне қазақ тарихының әрбір белесінде осындай орасан зор халықтық мәні бар
тарихи оқиғаларға араласқан, немесе осы тарихи оқиғаларды басқарған, ұйымдастырушы
болған, немесе асқан ерлік көрсеткен азаматтар – халық батырлары атанған. Ұлттың
тұлғалары атанған. Қазақ ұлтының бағына, тағдырына орай Тарих-ана әр ғасырда жаужүрек,
батыр ұлдары мен қыздарын мол жаратқан. Ұлт содан аман қалған. Қазақ жерінің бір сүйемі
де осылардың арқасында жаудың қолында кетпеді. Осылайша, ол шеті мен бұл шетіне құс
қанаты талатын казіргі кең байтақ өлкемізді, құтты қоныс, ата мекенімізді ұлы жорықтарда
батыр бабаларымыз білегінің күшімен, найзасының ұшымен қорғай жүріп бізге аманаттап
қалдырды. Осы еңбегі үшін халық биікке көтерген, ардақтап, аттарын аңызға айналдырған
батырлардың ішінде, әсіресе, Абылай ханның бас қолбасшылары саналған Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай бір төбе болса, тағы да осылардың
қатарында бір шоғыр қазақ батырларының: Қарасай мен Ағынтай, Саңырық пен Тайлақ,
Өтеген мен Сұраншы, Сеңкібай мен Шойбек, Малайсары мен Райымбек, Бөлек пен Сатай,
Жәнібек пен Тілеуке, Қылышбек пен Естенбек, Есенқұл мен Сыпатай сынды ақберендердің
есімдері де айрықша жарқырап көрінеді. Сондықтан осы аттары аталған айтулы
батырлардың ел тағдырындағы тарихи орны мен олар жасаған ерлік жорықтарының мәні мен
маңызы да бірнеше ғасырлар бойында ел жадынан бір сәтке де ұмыт қалған емес. Жалпы осы
аттары аталған батырлардың болсын, немесе әр ғасырда өмір сүріп, әртүрлі тағдыр кешкен
басқа да сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай-қайсысын алсаңыз да олардың
тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет тілінде жырға
қосуға ұмтылған. Оның ішінде әсіресе халық ауыз әдебиетінің, яғни фольклордың үлесі дара
көрінеді. Қазақ батырларының бейнесі сонымен бірге жазба әдебиетімізде де, әсіресе
прозалық туындыларымызда көбірек сомдалды. ХХ ғасыр әдебиетінің бастапқы кезеңінің
өзінде-ақ қазақ қаламгерлері халық жүрегінен берік орын алған осынау айтулы қазақ
батырларының тұлғасын қоғамдық-әлеуметтік, тарихи оқиғалармен астастыра отырып қазақ
әдебиетіне алып келді. 20–30 жылдардағы және кейінгі онжылдықтар кезеңінде қабырғалы
қаламгерлеріміз бен ақын-жыршыларымыз І.Жансүгіров, С.Мұқанов, М.Жұмабаев,
М.Әуезов, Жамбыл, Иса, Нүрпейіс, Кенен, Қалижан Бекхожин т.б. өз шығармаларының
негізгі кейіпкерлері етіп батырлар тұлғасына қол артуы осыны аңғартады. Қара қыпшақ
Қобыланды, Қара қасқа атты Қамбар батыр, Ер Тарғын, Абылай, Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Батыр Баян, Қарасай, Өтеген, Сұраншы,
Саурық, Сыпатай, Райымбек, Махамбет, Исатай, Сырым, Кенесары, Наурызбай, Амангелді,
Бекболат, т.б. есімі елге белгілі, қол бастаған немесе ұлт-азаттық күрестің ұйтқысы, басшысы
болған батырларымыз бен хандарымыздың көркем әдебиеттегі соқталы бейнесі сап түзеп,
осы арқылы қазақтың рухани әлемі жаңа белеске көтерілді, байтақ кеңістікке шықты. Қазақ
тарихының әрбір кезеңі, яғни ел басынан өткен, халық тағдырында терең із қалдырған