Ғылыми ережелер мен қорытындылардың және тұжырымдардың дұрыстығы мен дәйектілігі

Жұмыстағы қорытындылар мен тұжырымдар нақты және шынайы дереккөздерге негізделді. Сондықтан да олардың дәйектілігі күмән тудырмаса керек. Жұмыстың негізгі бөліктері, басты қағидалары бірнеше халықаралық конференцияларда баяндалып, мамандардың сын-талқысынан өтті.

Диссертациялық жұмыстың мазмұны, тұжырымдары жалпы 55 ғылыми мақалада жарияланды, оның 13 мақаласы ҚР Білім және Ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміне енген басылымдарда жарық көріп, халықаралық ғылыми-практикалық, республикалық конференциялар материалдарында - 16 мақала жарияланған. Өзге басылымдарда – 14 ғылыми мақала жарық көріп, 1 кітапша (3,5 б.т.), 8 оқу-әдістемелік құралдар жарияланған. Шетелдік басылымдарда – 3 мақала шыққан.

Зерттеу жұмысының нәтижелері сондай ақ диссертанттың халықаралық конференцияларда жасаған баяндамалары арқылы, ҚазҰПУ-дің тарих факультетінің студенттері, магистранттарына оқыған жалпы және арнаулы курстары кезінде, мектеп оқушылары арасында Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының дәстүрлі әдет-ғұрыптары жөнінде оқылған лекциялар арқылы да бірнеше мәрте сыннан өтті.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, бес тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, дерек берушілер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің бізден бұрынғы зерттелуі, жұмыстың зерттеу нысаны мен пәні, алдына қойған мақсаты мен міндеттері, хронологиялық шектері, зерттеудің методологиялық, деректік негіздері, тақырыпқа қосқан жаңалықтары, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары, жұмыстың сыннан өтуі және оның құрылымы қарастырылған.

«Қазақтардың және Орталық Азия халықтарының отбасы және отбасылық қарым-қатынастары» деп аталатын бірінші бөлімде осы тарихи-этнографиялық аймақ халықтарының дара және үлкен патриархалды отбасыларының түрлері, отбасылық туыстық қарым-қатынастар, ата балалары, патрон топтар, көп әйел алу салты, отбасындағы әйелдің жағдайы мен орны қарастырылады.

Отбасының материалдық жағын табиғи биологиялық және шаруашылық-тұтыну қатынастары құрастырады, рухани жағын – құқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды. Дәстүрлі дүниетаным бойынша күнделікті отбасылық тіршілік ырғағының қалпы қоршаған ортаның үйлесімділік немесе үйлесімсіздік жағдайларына, әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне, діни наным-сенімдеріне байланысты болды. Тіршілік циклі салт-жоралғыларының әрқайсысының ішкі құрылымдық принциптері мен атқарылу тәсілдері әртүрлі болды, бірақ түпкі мақсаттары бір – ол отбасылық және қоғамдық қатынастардың, материалдық және рухани жағдайлардың, экономикалық іс-әрекеттердің принциптерін сақтау болды. Осы салт-жоралардың бәрі қазақтар мен Орталық Азия халықтарының қалыпты тіршілік тынысының, ғұрпы мен дәстүрінің, дінінің, негізі болды [29].

Орталық Азияның этномәдениетінің осы аймақтағы тамыры кемінде ерте темір дәуірінен, дәлірек айтсақ сақтардан және сақтектес тайпалардан басталады. Одан бері қаңлы, үйсін этникалық бірлестіктері, тохарлар, Согдиана, Бактрия мемлекеттері, Қошан, Моғолдар мемлекеті аясында бұл аймақ халықтарының этномәдени бірлестігі, ортақтастықтары қалыптасты.

Моңғол шапқыншылығының кесірінен біраз кідіріп қалған этноконсолида-циялық үдеріс ХІҮ ғасырда қайта жандана түсті, Орталық Азия халықтарының көпшілігінде халық болып қалыптасу үдерісі бұдан соңғы бір-екі ғасыр аясында аяқталды. Халықтың өзгеше қасиеттерінің бірі – ол әр халықтың өздігінше әдет-ғұрып, салт-санасының болуы. Міне осы өзгеше қасиеттер Орталық Азия халықтарының халық болып қалыптасу кезеңдерінде қалыптасты.

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақтарда кіші жеке отбасы басым болды, бірақ патриархалдық үлкен жанұяның көптеген қалдықтары сақталды. Қазақ қоғамындағы біршама отбасы жұбайлар тобы мен олардың үйленбеген балаларынан, отағасының ата-анасынан, кейде соңғыларының жеке үй болып бөлініп шықпаған кіші балаларынан тұрған.

Жалпы қазақтағы қара шаңырақты қадірлеу ата-баба аруағын қадірлеумен байланысты шыққан және өте әріден келе жатқан дәстүр. Үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезінде қара шаңырақты қадірлеу тіпті күшейген, өйткені ол ыдырап бара жатқан қара шаңырақты сақтап қалуға бағытталып, ерекше идеологиялық мәнге ие болған.

Хиуа мен Хорезм өзбектерінде үлкен патриархал отбасы агнаттық туыстық принципі негізінде құрылған. Үлкен отбасы қауымының құрамында бірге туған туыстар, олардың әйелдері мен балалары, інілері мен қарындастары, үйленген балалардың әйелдері мен олардың балалары болған. Хорезмдегі үлкен патриархал отбасы ойла немесе катта ойла деп аталған. Үлкен отбасында 30 адамнан 45 адамға дейін болған, барлығы да бір шаңырақтың астында өмір сүріп, үлкен үйдің тұрғындары ретінде саналған [30].

Өзбектердің отырықшы және қалалық топтарында үлкен патриархалдық отбасының сақталуына, басқа факторлармен қатар, қауым-махалляның өндірісте және тұрмыста үлкен рөл атқаруы да себеп болды.

Дешті Қыпшақтағы өзбек тайпаларында үлкен патриархал отбасының салт-дәстүрлері отырықшы өзбектерге қарағанда әлсіздеу болды, десе де оларда үлкен отбасы Қазан төңкерісіне дейін отбасының негізгі түрі болып қала берді. Дегенмен, оның Ресейге қосылуына байланысты тауарлы ақша қатынастарының әсерінен, әсіресе Қазан төңкерісінен соң таулы тәжіктер мен Хиуа, Ферғана алқабындағы отырықшы өзбектердің үлкен патриархал отбасы біртіндеп ыдырап, орнына шағын дара отбасы келе бастады.

Біз қарастырып отырған кезеңде қарақалпақтардағы жанұяның негізгі түрі кіші отбасы еді. Қарақалпақтар да қазақтар сияқты кенже баласынан басқа балаларын бөлек шығарып жіберетін. Бірақ та қарақалпақтың нуклерлы – кіші отбасы өз бетімен, бөлек өмір сүрген жоқ. Ол әдетте көше деп аталатын үлкен отбасылық-туыстық топтың құрамында тіршілік етті [31].

Қарақалпақ халқында ХХ ғ. бас кезінде патриархалды үлкен отбасылық қауым сарқыншақтары Орталық Азияның өзбек, тәжік халықтарымен салыстырғанда әлсіздеу болды.

Мұрағат деректері мен этнографиялық материалдарға қарағанда қазақтар мен Орталық Азия халықтарының тарихының соңғы екі ғасыр аралық уақытында (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басы) үлкен патриархалды отбасы ыдырады, оның орнына шағын дара отбасы келді. Үлкен патриархал отбасының түрлері – отбасылық-туысқандық бірлестіктер (топтар), көше, ата баласы сияқты атаулар пайда болды. Отбасының бұл түрлерінің негізінде ауылдық (аумақтық) қауым пайда болды. Төңкеріске дейін қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасында сақталған үлкен патриархал отбасының қалдығы ретінде әке үкімі, мұрагерлік, туыстық көмек, көп әйел алу сияқты әдет-ғұрыптарды атауға болады.

Біздің зерттеулер қырғыздарда, қазақтарда және қарақалпақтарда неке нормаларының, экзогамия қағидаларының және некелік тыйымдардың ұқсас екендігін көрсетеді. Бұл топпен некелік нормалардағы ұқсастықтар өзбектер мен тәжіктердің ғұрыптық нормаларында да байқалады, бірақ соңғыларында экзогамия белгілі бір дәрежеде жойылған деп есептеуге болады.

Таулы Тәжікстанның көптеген кишлактары соңғы уақытқа дейін бірнеше кішкене кварталдарға бөлінді. Олар қаны бір туыстардан құралған. Бір кварталда тұратын туысқан топтар бір мешіттің немесе алоухонның – бір қоғамдық үйдің иелері болды. Осының бәрі туыстық және көршілік қатынастар мен байланыстардың таулық тәжіктердің қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарғанын көрсетеді.

ХІХ ғ. аяғында – ХХ ғ. басында тәжіктердің тұрмысында моногамдық отбасы басым болды. Тек тау жайлаған тәжіктерде ғана үлкен патриархалы отбасылары кездесті. Оларда жер үлкен отбасының мүшелерінің арасында бөлінбеген күйінде қалса, мал жекелеген кіші отбасыларының меншігінде болды. Үлкен отбасылар жазықтықтағы тәжіктердің де арасында кездесті, бірақ олардың үлес салмағы өте аз болды. Оларда үлкен патриархалды отбасының өте тез арада ыдырауына товарлы-ақшалы қатынастардың шешуші әсері болды.

Орталық Азия халықтарындағы әрбір патрон топтардың өз аттары болған. Мұндай патрон топтарды түрікмендерде – бир ата, қырғыздарда – бир аталық балдары, қарақалпақтарда – көше, қазақтарда – ата баласы немесе ауыл-қыстау деп аталған. Осыған сәйкес Орталық Азия халықтары мен қазақтардың отбасында үлкен патриархалды отбасы, шағын аталас топтар, бөлінбеген отбасы, ауылдық туыстық топтар, шағын дара отбасы сияқты жүйе қалыптасты.

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында қазақтар мен ортаазиялық халықтардың бәрінде де көп әйел алу салты болған, бірақ бұл салт тек ауқатты, бай адамдардың арасында ғана таралды.

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезінде қазақтардың патриархал отбасында әйелдердің жағдайына байланысты әмеңгерлік салт (левират) және балдыз алу (сорорат) дәстүрі кең өріс алды. Себебі, ол әдеттік заңның ғұрпы болды.

Қазақтардағы әмеңгерлік некені Орталық Азия халықтарындағы (өзбек, тәжік, түркімен, қырғыз, қарақалпақ) левират пен сарорат некесімен салыстырып қарасақ, бұл салттардың да орындалуының жалпы ұқсастығы байқалады. Дегенмен де, патриархалдық-рушылдық пиғыл қасиеттер, менталитет күштірек сақталған қазақ, қырғыз, түркімендерде левират, сорорат ғұрыптары көп жағдайда бұлжытпай орындалды [32].

Орталық Азия халықтарының, сонымен қатар қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жиен мен нағашының ерекше жақындығы байқалады. Бұл халықтардың дәстүрлі салты бойынша нағашысы жиенінің жар таңдауында, үйленуінде маңызды рөл атқарған. Осы, тағы да басқа нағашы-жиендік қатынастардағы ерекше жақындық аналық ру қауымының сарқыншағы екендігінде күмән жоқ.

Барлық түркімендерде де тайпалық эндогамия болған, яғни некелік қатынастар тайпаның ішінде іске асты. Түркімендердің кейбір топтарының арасында, әсіресе жаумудтар, гөклендер, текелерде тайпа мүшелерінің арасындағы некеге белгілі бір тиым болды. Сонымен қатар, түркімендер иран тектестермен, өзбек, қазақ т.б. халықтармен құдаласуды да аса жақсы көрмеді, тіпті ғұрып бойынша тиым да салды. Қазан төңкерісіне дейін түркімендерде көбінесе үлкен отбасы болды. Оның құрамында 15-20-дан артық жан болды [24, с. 324-237].

Таулы және жазықтықтағы тәжіктерде отбасындағы әйелдің рөлі әрқалай болды. Бір жағынан малмен айналысатын таулы тәжіктердің әйелдері өндіріске белсенді қатысты, сондықтан олардың қоғамдағы орны өндіріске мүлде қатыспайтын, көбінесе қапаста қамалып отыратын жазықтықтағы тәжіктер мен өзбектердің әйелдеріне қарағанда еркіндеу, жоғары болды.

Отбасындағы әйел адамның орны көбінесе оның өндіріске қатысуына байланысты болды. Осы тұрғыдан алғанда регион халықтарын екі үлкен топқа бөлуге болатын сияқты. Бірінші топқа мал шаруашылығымен айналысқан, көшпелі немесе жартылай көшпелі тұрмыста өмір сүрген қазақ, қырғыз, түркімен, қарақалпақтың басым көпшілігін жатқызамыз. Әдетте мал шаруашылығында – малды сауу, төлін күту, мал өнімдерін шығару, өңдеу жұмысында әйел затының алатын орны маңызды. Қоғамдық өндірістегі орнына қарай бұл халықтардың әйелдерінің отбасындағы орны да аса төмендетілген жоқ. Олар отырықшы-қалалық халықтардағы сияқты қапаста өмір сүрмеді, бетін пердемен жаппады. Патриархалдық, исламдық заңдар бойынша осылай істеу керек болса да көшпелі тұрмыста оған жағдай болмады. Сондықтан көшпелі, жартылай көшпелі, негізінен мал шаруашылығымен айналысқан халықтарда әйелдің қоғамдағы, отбасындағы орны отырықшыларға, қалалықтарға қарағанда объективті түрде жоғары болды [33].

Үлкен патриархал отбасы дәстүрлі, қаймағы бұзылмаған қоғамда қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының бәріне де тән болды. Үлкен патриархал отбасы Орталық Азия халықтарының бәрінде де негізінен 3-4 ұрпақ өкілдерінен тұрды. Дегенмен де, отырықшы өзбектер мен тәжіктерде үйленген бірнеше балаларымен бір қорада тұрып, енші бөліспей, ортақ шаруашылық жүргізу әдеті жағынан басқа Орталық Азия халықтарына қарағанда үлкен отбасының қасиеттері басымырақ және күшті болды. Сондықтан да үлкен патриархал отбасы олардың бүкіл экономикалық, әлеуметтік өмірінде шешу рөл атқарды және ұзақ уақыт сақталды.

Үлкен отбасы уақыт өте келе бірқатар себептерге байланысты және жекеменшік формаларының өзгеруіне байланысты көлемі азайып, ұрпақ саны да шағындалып, біртіндеп кіші отбасына ауыса бастайды. Алайда ыдыраған кіші отбасылар ұзақ уақыт бойы шаруашылық және туыстық байланыстарын сақтап қалады. Өйткені үлкен патриархалдық отбасылық қауымнан кіші отбасыға өткен отбасылық-туыстық топтар экономикалық өзара мүдделілігін, идеологиялық бірлігін, ішкі байланыстарын толығымен ұзақ уақытқа дейін жоймайды.

«Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының некелік әдет-ғұрыптары» деп аталатын екінші бөлімде осы аймақ халықтарының отбасын құруға байланысты салт-саналары, ырым-жоралғылары, ғұрыптары сипатталып зерделенеді.

Орталық Азия халықтарына теориялық түрдегі неке жасы: ұлдарға 13, қыздарға – 9. Ал өмірде көбінесе некелесетін жастары- ұлдарға 15-18, ал қыздарға – 13-18 жас. Дегенмен, регион халықтарында бұл мәселеде де аздаған болса да айырмашылық бар. Отырықшы-егінші, ислам дінінің әсері күштірек өзбек, тәжік халықтарында, қырғыз бен қарақалпақтардың отырықшы-егінші бөліктерінде әсіресе қыз баланың тұрмыс құратын жасы төмендеу болды. Көпшілік деректер бойынша бұл халықтарда қыздың тұрмыс құратын жасы – 13-14 жас [34].

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде, қызға құда түсуді алдымен қыз әкесіне жаушы жіберуден бастаған. Өзбектерде оны совчи немесе жовчи деп атаған. Бұл дәстүр өзінің түрі, мазмұны, өткізу рәсімдері жағынан қазақтар мен басқа Орталық Азия халықтарының салт-дәстүріне өте жақын, ұқсас.

Орталық Азия халықтарының барлығы да келін түсіруді құдалық арқылы іске асырған. Құдалыққа әдетте үйленетін жігіттің ең жақын адамдары барған.

Қазақ, қырғыз, түркімендерде құдалыққа күндіз баратын болса, өзбектер мен тәжіктерде құдалыққа көбінде кешкі уақытта барған, оның себебі әлі шешімі белгісіз нәрсені сырт көзден таса қылу, артық сөзге барғызбау деп түсіндіріледі. Біздіңше, қазақ, қырғыз, түркмендерде экзогамиялық неке жағдайында қызды алыстау жерден алады. Сондықтан оған ертерек бару керек, өйткені келіспеген жағдайда, қайтып кетеді. Ал өзбектер мен тәжіктер неке құруда тек ғана туыстыққа артықшылық бермейді, сонымен қатар болашақ құдасының жақынырақ жерден болғанын қалайды. Сондықтан олар әдетте жақын жерде тұратын болашақ құдасына кешқұрым бара салады.

Қазақтағы сияқты ортаазиялық халықтардың бәрінде де той мәзіріне дайындыққа байланысты туысқандарды жинап кеңес құратын болған. Бұл дәстүрдің ең бір күшті сақталған халқы өзбектер. Бұл күні күйеу жігіттің әкесінің үйінде туыстарға және қыстақтың ер адамдарына қонақ асы берілетін болған. Бұл көшпелі, руға бөлінетін өзбектерде жилки жияр деп аталған. Туыстардың әрқайсысының беретін көмегі қағазға тізімделіп анықталатын болған. Көмекке бәр туыстар қатысуы міндет болған. Әсіресе бұл салт отырықшы өзбектер арасында қатты сақталған [35].

Өзбек, тәжік, қарақалпақтарда қыз жағындағы болатын тойға жігіт жағы азық-түлік – күріш, ұн, май, сәбіз, пияз және тойға соятын мал жеткізеді. Бұл осы халықтардағы той жасау дайындығындағы ерекшелік деп айтса болады. Ал қазақ қыз жағына тек тоймал береді.

Қазақта туыстық жақындығы жеті атаға толмай қыз алыспау тәртібі қалыптасқан. Атадан балаға мирас болған бұл дәстүр көшпелілердің отбасында қатаң сақталған. Бұл дәстүр өзбектерде, түрікмендерде, ұйғырларда өзгеше. Олар алыстан қыз іздемей-ақ жақын туғандарына үйлене берген. Ал қырғыздар 4 атаға дейін қыз алыспайды [36].

Қарақалпақтардағы отбасылық некелік қатынастарда экзогамия мәселесі маңызды мәселелердің бірі болып табылды. Қазақта туған жиендер мен нағашылардың арасындағы некеге рұқсат етілмеген, бірақта жиеншар мен нағашылардың балаларының арасындағы неке аздап болса да кездесетін. Регион халықтарының бәрінде де құдалық салты бар. Бесік құда, бел құда, қарсы құда барлыгына да тән, деседе бұл салт көшпелі, жартылай көшпелі, мал шаруашылығымен басымырақ айналысқан халықтарда көбірек көрініс табады.

Орталық Азия халықтарында, соның ішінде, әсіресе өзбектерде қалыңмал беру салты – оның тек туысқан адамдардың ғана көмегі арқылы емес, сонымен қатар бүкіл қауым болып көтеретін қоғамдық мәні бар дәстүр болуында. Қазақта да қалыңмал төлеуде туысқандардың көмектесуі бар, бірақ дәл өзбектердегідей оны бүткіл қауым болып көтеру салты жоқ.

Қазан төңкерісіне дейін неке құру қырғыздарда қалыңдыққа қалыңмал төлеу арқылы жүрді. Оның құрамына тоғыздан саналатын мал кірді. ХХ ғ. басында қалыңмал түстіктегі қырғыздарда ақшамен, кейде астықпен де өтелетін болды. Қырғызда, қалыңмал төлеумен қатар мал бағатын бақташы және қара жұмыс істейтін құлдарды да қоса беретін ғадет болған.

Ферғана, Самарқанд, Бұхара қарақалпақтарында қалыңдық үшін қалыңмал төлеу – неке қосудың негізгі шарты болған. Қалыңмалдың мөлшері (калынг малы, калынг пулы)өзбектерге қарағанда көтеріңкі болған, қарақалпақтардағы қалыңмалдың негізгі бөлігі малмен төленген. Қарақалпақтардың дәстүрі бойынша қалыңмалдың төлейтін мерзімі жақындап қалғанда жігіт өзінің жақын және алыс тума-туыстарына барып, не болмаса оларды үйіне шақырып көмек жөнінде ақылдасатын болған. Әдетте, ең бірінші болып анасының ағасы – туған нағашысы жігітке қол ұшын беріп, көмегін көрсеткен. Ал қыздың әкесіне берілетін қалыңмалдың белгілі мөлшері қыз шешесінің ағасына тиесілі болған. Бұл жағдайдан да аналық ру ғұрпының алыс жаңғырығын естуге болатын сияқты. Орталық Азия халықтарында, сирек ұшырасса да, кейде қыздың жасауына жер, не қалыңмал орнына жер беру кездесіп отырған [37].

Этнографтардың пікірінше, қазақтардың арасында қалыңмал міндетті саналған, оның көлемі де басқа халықтардікіне қарағанда көтеріңкі болған. Ал қырғыз, түрікмен, қарақалпақтардың арасында да қалыңмал міндетті болғанымен, оның көлемі қазақтардыкіне қарағанда аздау болғанға ұқсайды, ал өзбектер мен тәжіктерде, әсіресе олардың қалалық топтарында қалыңмалдың көлемі өте аз (символикалық түрде), құрамы басқашалау болған (негізінен ақшамен төленген).

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі Орталық Азия халықтары мен қазақтардың қалыңмал төлеу және оның мөлшері мәселесінен туындайтын қорытындылар мыналар. Біріншіден, қазақ, қырғыз, түрікмен халықтарында қалыңмал беру кәдесі некеге тұрудың негізгі шарты болып саналды, ал өзбектерде қалыңмал қалыңдықтың әкесіне немесе оны асырап өсірген адамға берілетін төлем түрі болып саналды. Екіншіден, қалыңмал некелесу кезінде жасалатын кәде-жоралғылардың, қалыңдық жақтағы той шығыны мен қыз жасауының өтеуі ретінде қарастырылды. Үшіншіден, өзбектің, тәжіктің кейбір жекелеген топтарында қалыңмал кәдесі малдан гөрі көбінесе ақшамен төленген. Бұл жағдай отырықшылық шаруашылыққа және тауар-ақша қатынастарының енгізілуімен байланысты болды.

Қалыңмалдың көпшілік бөлігі төленгеннен кейін қазақта күйеу жігіттің қалыңдығына «ұрын бару» ғұрпы орындалатын, ал қайын жұрты оның бұл сапарын – «ұрын келу» деп атаған. Өткен заманда қырғыздардың үйлену рәсімдерінің жоралғыларында күйеу мен қалыңдықтың некеге дейінгі жүз көрісу (күйеулеп бару) рәсімі маңызды ғұрыптық шара болып есептелген.

Өзбектерде потиха өткеннен соң, күйеу жігіт анасының немесе жеңгелерінің көмегімен қалыңдығына жасырын келіп, кететін болған. Тәжіктерде фатих туй (кіші той) мен үйлену тойының аралығындағы кезеңде қыз өз әкесінің үйінде қалады. Осы аралықта жігіт пен қыздың жасырын кездесулері болады.

Бұл дәстүрдің арғы мәні, оның генетикалық түп-тамыры – аналық-рулық қатынастар дәуірімен байланысты, сол кезде болған матрилокалды некенің қалдығы.

Орталық Азия халықтарында ұзатылатын қызға жасау беру салты бар. Қазақтарда күйі бар ата-ана қызына жасау мен бірге үй тігіп те беретін болған. Көшпелі өзбек халқында қазақтар сияқты болшақ отаудың шаңырағы мен сүйектерін еркек жақ дайындаса, ал қалыңдық жағы отаудың түндік, үзік, туырлық, жіп, өрнек, әшекейлеу сияқты жұмыстарын атқарған.

Орталық Азия халықтарының қыз ұзату тойы және қазақтардың қыз ұзату тойы ерте кезде қызқашар ойынымен аяқталған. Бұл ғұрыптың көнедегі мәні –некелесудегі матрилокалдық қоныстану мен патрилокалдық қоныстанудың өзара тартысы. Бұл мәселені бұрында зеттеген ғалымдардың да пікірі осындай.

Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі кезеңде қалыңдықтың күйеуге шығар алдындағы арулығын мұқият тексеріп, оған зор мән беру тек қазақ халқына тән әдет емес, оны Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен, тәжік, қырғыз) дәстүрінен де кездестіруге болады. Қазақта түскен келінді жаңа қауымға таныстыру, сәлемдестіру мақсатында және оған өсиет айту үшін беташар айтылады. Беташар мазмұны жағынан басқа кейбір халықтардағы жырларға аздап ұқсағанымен, түр, орындалу жағдайы жағынан тек қазақтар мен қарақалпақтарда ғана кездеседі [38].

Қыз ұзату тойының келесі белгісінің бірі кешқұрым ақ отау алдында жар-жар айтатын қыз-жігіттердің бас қосуы. Үйлену тойында айтылатын жар-жар жыры түркі-монғол бірлігі заманынан қалған, бірақ әр елде өзінше орындалатын өлең түрінің бірі. Өзбектің «ёр-ёрі» мен қарақалпақтың «хәужары», тәжіктің «ёр-ёрі» қазақтың жар-жарына қарағанда басқаша орындалғанымен, олардың ішкі мәні бір.

Жар-жар айтылып болғаннан кейін, қазақтың көне дәстүрі бойынша екі жастың некесін қию шаралары өткізіледі. Неке қию қырғыздың, өзбек пен түрікменнің, тәжік пен қарақалпақтың үйлену тойына тән ғұрыптың бірі. Неке көне дәстүр бойынша көбінесе қыздың елінде қиылатын. Кейіннен патриархалдық дәстүрлердің басымдығына байланысты көптеген көшпелі, жартылай көшпелі халықтарда неке жігіт елінде көбірек қиылатын болды. Бірақ бәрінде де солай емес. Мысалы, түркмендердің дәстүрі бойынша ертеден неке міндетті түрде жігіт әкесінің үйінде қиылады.

Өзбектер мен тәжіктерде неке қиылып болғаннан кейін, бір жасы үлкен адам жайылған орамалдың үстіндегі жаңғақ, жеміс-жидекті алып, отырған төңірегіне шашады. Неке қиюда өсімдік тағамдарының мол болуы отырықшы, егінші, бақшашы халықтарға тән.

Қызды алуға келгенде күйеу жігітке толып жатқан жоралар, ырымдар жасалады. Бұл жағынан алғанда көшпелі, жартылай көшпелі, руға бөлінетін өзбектердің жол-жоралары қазақтыкіне өте ұқсас. Мысалы, ит ырылдар, кемпір өлді, бақан тастар, т.б. салттар өзбектерде де бар

Үйлену тойы кезінде болатын ешкі ойыны біздің білуімізше Орталық Азия халықтары ішінде тек тәжіктерде бар, оның үстіне негізінен таулы тәжіктерге ғана тән. Бұдан шығатын қорытынды – таулы тәжіктердің шаруашылығында маңызды орын алған түлікке арналып арнайы ойын ойлап табылып, кейін ғұрыпқа енген.

Памир тәжіктері ұзатылған қызға алдын ала түрлі тағамдарды дайындап, оларды сандыққа салған. Себебі қалыңдық күйеудің отбасында жеті күн өзінің азығымен тамақтанған. Бұл ғұрып сонау матрилокалды неке заманынан қалған жаңғырық. Күйеудің үйінде қалыңдық өзінің шымылдығын құрып, соның ішінде отырған. Жалпы қалыңдықтың шымылдығының өзімен келуінен де кезіндегі матрилокалды некенің елесін көруге болады. Шымылдық арқылы үйдің ішінде үй жасалады, сондықтан ол үйдің кішкене символы іспеттес болған [39].

Сәукеле қазақ, қырғыз, қарақалпақта бар, бұл олардың өзара этногене-тикалық және этномәдени ерекше жақындығының бір белгісі деп білеміз.

Қазақта келін бір балалы болғаннан соң (бұл әдетте бір жылдың о жақ бұ жағы) өз еліне төркіндеп барып қайту салты болған. Ал тәжіктер мен өзбектердің кейбір бөліктерінде тойдан соңғы бір жетінің арасында жас келіннің өз ауылына төркіндеп бару салты болған. Бұл салт қайтарма деп аталады. Түркімендерде қайтарма мерзімі 2-3 жыл болған, ал кейбір жағдайларда 5-6 жылға созылған. Жалпы қайтарма ғұрпы да бұрынғы матрилокалды некенің әлі де толық жойыла қоймаған бір көрінісі деп есептейміз. ХІХ ғ. 70-80 жылдары мен ХХ ғ. 20-30 жылдары аралығында түрікмендердің негізгі топтарында қалыңмал, неке салты, үйлену тойы, оған байланысты салт-дәстүрлер түгелдей алғанда аса күшті орындалатын патриархалдық тәртіптермен байланысты болды. Үйлену ғұрыптарының көпшілігі өзбектің, қазақтың, т.б. Орталық Азия халықтарыныкіне жақындығымен қатар, Алдыңғы Азия аумағындағы, Кап тауындағы түріктер, әзірбайжандардың әдет-ғұрыптарына да ұқсастықтары кездеседі. Біздіңше бұл олардың орта ғасырлардағы ортақ оғыздық этногенезінен келе жатқан мәдени үрдістер болса керек. Мәселен, үйлену дәстүрлерінің бірінші кезеңі болып саналатын құда түсу, қалыңмал төлеу, үйлену тойы, ұрын бару, некелесу сияқты әдет-ғұрыптар қырғыздар мен қазақтарда ұқсастығы жағынан бірдей [24, c. 330-333]. Үйлену тойын қыздың әкесінің үйінде немесе жігіттің әкесінің үйінде өткізу мәселесінде, бата беру дәстүрлерінде қырғыздар, қазақтар және жартылай көшпелі өзбектер салттары ұқсас болып келеді. Осы жағынан алып қарағанда қырғыздар мен қазақтарда қолданылатын отбасылық, некелік қарым-қатынас атаулары да ұқсастығымен ерекшеленеді. Қазақтар мен қырғыздардың, өзбектер мен түрікмендердің үйлену тойы салт-дәстүрлерінде кездесетін тартыс, қалыңдық пен жігітті байлау, арқан тарту, жар-жар, беташар, неке қию, той ойындары дәстүрлерінің орындалуы бірдей.

Мысалға Ура –Төбе «юз» өзбектерінің үйлену салтындағы діни-магиялық ырымдар қыпшақ тобы халықтарына тән нанымдарға жақындығымен ерекшеленеді. Бұл келіннің аяғының астына тон төсеу («постун»), әрқилы сый алу үшін күйеу жігітке, қалыңдық көшіне бөгет жасау, шымылдық құру, салттық ойындар («ешкі тартыс» –«улак» және «күрес» -«кураш»), қалыңдық пен жігіт жағы өкілдерін, екі жасты қонақ ету,әрі олардың арнайы сый-мүшесін беру («тукмолок», «туш», «пичча»), «ит ырылдар», «кемпір өлді» ырымдары, келіннің жігіт үйінің босағасын сүюі («бусога упиш») және т.б. ырым-жоралғылар.

Ура-Төбе «юз» өзбектерінің үйлену салтында тәжіктер мен отырықшы өзбектердің үйлену салты элементтерінің әсері де көрінеді. Бұл нан сындыру салты, келін мен күйеу жігіттің аяғының астына ақ жаю («пойандоз»), жастарға айна көрсету, келіннің сәлем салуы, жігіт пен келіннің басын жанған шаммен аластау, испанд шөбімен аластау.

Айырмашылық рәсімдік тағамнан да білінеді. Егер тәжіктер мен отырықшы өзбектерде (сарттарда) ұннан жасалған тағам көп болса, жартылай отырықшы өзбектерден біз етті тағамдарды байқаймыз, ол мал шаруашылығыман айналысатын халықтарға тән.

Жалпы аймақ халықтарының көптеген әдет-ғұрыптары бір бірімен сырттай ұқсас, кейде орындалуы да бірдей. Бірақ ғұрыпқа қатыстырылатын заттар, атрибуттар жағынан айырмашылықтар көптеп кездеседі. Мысалға, егінші, отырықшы халықтарда өсіп-өнудің, көбеюдің символы ретінде гранат, өрік-мейіз, жұмыртқа, қатпарлы бәліш болса, көшпелі-малшыларда еттің, әсіресе қой етінің бөлшектері: құйрық, бауыр, төс, кәріжілік, т.б. Бұл нені білдіреді. Бұл дегеніңіз халықтың негізгі күн-көріс шаруашылығының түріне қарай, олардың байлық, бақыт, тоқшылық, өсіп-өну символдарының түрліше болатынының айғағы.

Көпшілік зерттеушілердің деректеріне қарағанда, қазақ пен қарақалпақтыкіне қарағанда қырғыздың некелік ғұрыптары оның әр тараптарында түрліше. Оңтүстік қырғыздар мен солтүстік қырғыздардың арасында бұл жағынан айырмашылық өте күшті. С.М. Абрамзонның пікірінше, оңтүстік қырғыздардың ғұрыптарында көрші өзбектер мен тәжіктерден жұғысты болған болған ғұрыптар көп және түстік қырғыздардың салт-жораларында архаикалық элементтер көбірек сақталған. Сонымен қатар, қырғыздардың некелік ырым-салттарында алтайлықтар, хақастар, аздап буряттардың салттарымен жақындасып келетін тұстары біршама [40].

Қырғыздарда қазақтар сияқты құдалықты құйрық-бауыр жеумен бекітеді. Ал памир қырғыздарында бұндай келісімнің ишараты болып құдалардың өзара бір біріне белін бүгіп сәлем салуы есептелген, немесе құдалық мәселесі шешілгенде қыз жағы құдалардың алып келген ет, тәтті тағамдардан тұратын сәлем –сауқытын қабылдаған.

Тау тәжіктерінде дәл осындай ғұрып бар [41]. Қырғыздардың күйеулеу салты ішкі рәсімдері жағынан казақтікіне көп ұқсас келеді. Бұл жерде бір айта кететіні бұл салт негізінен солтүстік қырғыздарда орындалады да, ал түстік қырғыздарда оның орындалуы міндетті емес, ал орындалатын болса, қалыңмалды толық төлегеннен кейін ғана іске асады.

Қырғыздардың келінге саукеле кигізу, бет ашар айту, отқа май құйғызу, теріге отырғызу, жаңа отаудың шаңырағынан сүйек лақтыру, екі жасты алғаш кездестіргендегі бақан тастар, ит ырылдар сияқты көптеген ырым-жоралары қазақтікіне көп жағынан ұқсас. Дегенмен қазақта да, қарақалпақта да кездеспейтін ырым-салттар да аз емес. Мысалы, ұрпақты болсын, пәле жаладан аман болсын деп екі жасты арнайы сойылған ылақтың өкпесімен қағу, жастарға өкіл ата, өкіл ене тағайындау, т.б. салттар.

Қазақ, қырғыз, қарақалпақтарда кездесетін некелік ғұрыптардың біразы жартылай көшпелі, рулық бөлініс дәстүрі бар өзбектерде де кездеседі. Белгілі этнограф Б.Х. Кармышеваның [42] деректері бойынша дештіқыпшақ өзбектерінің бір тобының тойларында қазақ, қырғыздардың тойындағыдай ән-күй, би өте көп болады. Хорезм жақтағы өзбектерде құдалар келінді әкетер кезде оны арнайы жасыру ғұрпы, оны тапқаннан кейін қазақтардағыдай келін үшін екі жақтың тартыс салты бар. Лақай-өзбектерде екі жасты кездестірерде ит ырылдар, кемпір өлді, т.б. ырым-силықтар алады. Дүрмен-өзбектер мен найман-өзбектерде, солтүстік Хорезм өзбектерінде бұнымен қоса келінге төс беру, отқа май құйғызу, тұлыпқа отырғызу, бетіне ақ жағу, т.б. ырым-ғұрыптар бар. Орталық Азия халықтарының некелік әдет-ғұрыптарын зерттеуші ғалым Н.П. Лобачева қазақтардың, қырғыздардың, қарақалпақтардың және руға бөлінетін жартылай көшпелі өзбектердің некелік әдет-ғұрыптары жалпы типологиялық қасиеттері бойынша қыпшақтық этникалық ортада қалыптасқан болуы керек дей келіп, оны этниқалық қасиеті жағынан «қыпшақтық», ал шаруашылық-мәдени типтік жағынан «малшылық» деп топтайды [43, с. 315].

Орталық Азияның халқының бір бөлігі ежелден жоғары ұйымдасқан жер шаруашылығымен, оның басым бөлігінде суармалы егіншілікпен, бақша салумен айналысты. Бұл халықтарға тәжіктер мен руға бөлінбейтін өзбектер жатады. Олар ертеортағасырларда жергілікті ирантілдес тайпалары мен отырықшылыққа айналған түркітілдес жұрттардың негізгінде қалыптасты.

Тәжіктердің некелік әдет-ғұрыптарында жергілікті ерекшеліктер көп Тау тәжіктерінде де қалыңмал төлеу (көлемі аздау болса да) міндетті. Құдалық жөнінде екі жақ келісіп, фатиха той жасалғаннан кейін күйеу жігіт болашақ қалыңдығына «жасырын» келе бастайды. Бұл сапарларда күйеу жігіттен қыздың жеңгелері «кемпір өлді» сияқты ырымдар да алады. Қызды тығу, қыз қашар сияқты ойындар, жастардың «өкіл әкесі», келінді атасының ошағына тәу еткізу, жиенінің үйленуінде нағашысының маңызды рөл атқаруы, т.с.с. әдет-ғұрыптар түркі және көшпелі, жартылай көшпелі халықтардыкіне өте ұқсас болып келеді. Тәжіктер мен өзбектердің этникалық тарихын терең зерттеген ғалым Б.Х.Қармышеваның деретеріне қарағанда тау тәжіктері түркі халықтарымен өте ертеден көрші тұрып, арала-құралас болған [43, c. 332].

Сонымен қатар тау тәжіктерінің үйлену тойына байланысты көптеген ырымдары, салттары, жоралғылары түркі тілдес халықтардікінен мүлде өзгеше. Біріншіден, олардың некеге байланысты ғұрыптары түрлі ырым-жоралғыларға өте бай, саналуан. Н.П. Лобачеваның пікірінше, олардың салттық ғұрыптарында нан өнімдері, бақша өнімдері басым болып келеді. Мысалы, өсіп-өнудің, байлық-молшылықтың нышаны ретінде олар ырым-жораларында әртүрлі ұннан жасалған тәтті өнімдерді, өрік, мейіз, жаңғақ, тұт, жібек ағашының шырындарын көп пайдаланады [43, c. 218]. Ой тәжіктерінің, әсіресе қалалық тәжіктердің некелік салтында қалыңмал барынша азайған, немесе мүлде жойылған деуге болады. Сондықтан құдалық салттары мен үйлену тойының арасында көп уақыт өтпейді. Сондықтан да үйленіге дейінгі күйеудің өз қалыңдығына жасырын бару салты да жоқ. Құдалық шешілгеннен соң оны рәсімдеу нан сындыру ғұрпы бойынша іске асады.

Үлкен тойдың алдында тәжікте парсылардағыдай қыздарын моншаға түсіру, қолын қынамен бояу, пәрәнжә кигізу салты бар. Күйеу келгенде қыз жағы оған тиыннан шашу шашқан. Бұл ырым да парсыларда бар. Некенің қыздың үйінде қиылуы, неке қию кезінде күйедің шапанын ине-жіппен тігу ырымы, жас келіннің аяғының астына ақ бұл төсеп, артынан одан жыртыс жасап жастар жұғысты болсын деп бөліп алатын заң, жастарды арнайы шөптердің түтінімен аластау, жастардың бірге айнаға қарауы, бір-бірінің ерніне бал жағуы, келіннің жігіт үйіне барар шеруінде алдыда от ұстап жүрушілердің болуы – осылардың бәрі де тәжіктердің парсылық тегінен келген дәстүрлер [43, с. 320-321]. Тәжіктердің неке құру салттарына отырықшы, руға бөлінбейтін өзбектердің салты өте жақын.

Неке қыздың үйінде қиылады. Келін әкеле жатқан шерудің алдында алау ұстағандар, кейде атқа мінген жігіттер жүреді. Келінді жігіт үйі жанында жанып тұрған оттардың арасынан өткізеді, немесе сол оттарды айналдырып өткізеді. Жігіт келінді үйге қолына көтеріп кіргізеді. Содан соң жар-жар айтылады, жігіт қызға түрлі әшекейлер силайды, екеуі айнаға қарасады. Бұдан соң жастар жеке қалғанда олардың алдына бала әкеп отырғызады, төсектерінің жанына шырақ жағады. Осы сипатталған ғұрыптардың ішіндегілердің бәрі (жар-жардан басқасы) өзбектер мен тәжіктерге ортақ. Олардың өсіп-өнуді, байлықты тілейтін ырымдарында жер өнімдері, оның ішінде анар, жаңғақ, піскен жұмыртқа, фисташка, өріктің дәні, жүзім суы, бал, қант, тәтті шай, өнген бидай, ұн, тәтті күлшелер, нан жиі пайдаланылады.

Түркменнін некелік ғұрыптарының сипатталған халықтардікіне белгілі бір ұқсастықтары болғанымен, біршама өзгешелеу. Тағы да бір айта кететін нәрсе – түркмендердің әртүрлі топтарының әдет-ғұрпында айтарлықтай өзгешеліктер де бар. Олардың құдалық салтында әкенің рөлі ерекше.

Түркмен некелік ғұрыптарында, бір жағынан, жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың заттары мен әрекеттері кездессе, екінші жағынан, олардың салттарында мал шаруашылығымен айналысатын, тегі түркі жұрттардың ырым-жоралары көптеп кездеседі. Түркмендердің кейбір ғұрыптары «қыпшақтық» топқа да, «ирандық» топқа да жатпайды, мүлде өзгеше. Оған бүкіл неке салттарының ерекше патрилокалдығын (көпшілік ғұрыптардың жігіт елінде, үйінде өткізілуі), келінді түсіргеннен кейінгі арнайы ғұрыптармен іске асатын «қайтарма» заңын, қыз үшін жасалатын екі жақтың ғұрпи тартысының өте қатал, тіпті шын тартыс сияқты болып өтетінін, жігіт жолдастың той ғұрыптарындағы ерекше орнын, батыс түркмендердегі той кезінде орындалатын зікір биін, т.б. жатқызуға болады. Жалпы түркмендердің этногенезі мен мәдениетінің генезисі өте күрделі. Олардың қалыптасуында жергілікті ирантілдес, егінші тайпалар мен оғыз және қыпшақ тайпалары қатынасты. Бірақ, түркмен халқының, түркмен дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуында шешуші рөлді оғыз тайпалары атқарды [35, с. 324-325]. Түрмендерде кездесетін ерекше дәстүрлер басқа оғыз тектес халықтарда, мысалы әзербайжандарда, осман түріктерінде көп кездеседі. Бұндай ортақ ғұрыптарға эндогамия заңын, тойдың тек жігіт жағында өту салтын, күйеу жігіттің «орынбасары» болып есептелетін жігіт жолдас мұсаибаның той рәсімдеріндегі орнын айтуға болады [23, с. 47-95].

Сонымен қатар, оғыздық ғұрыптардың кейбір элементтері Хорезм жазирасын мекендеген халықтарда, оның ішінде өзбектерде кездеседі [43, с. 26]. Хорезм аймағы өзбектерінің тілінде оғыздық әсерлердің барлығы этнолингвистикалық зерттеулер арқылы да дәлелденген [44].

Қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен және жартылай көшпелі өзбектерде жас келіннің басына киетін арнайы киімі сәукеле бар. Ол қырғыздарда шокуло, қарақалпақтарда сәукеле, түркмендерде шовкеле деп аталады. Сонымен қатар аталған халықтардың көбіне ортақ тұрмысқа шыққан әйел бас киімі кимешек. Бұл бас киімді сарай-өзбектер, қыпшақ-өзбектердің де әйелдері киеді.

Түркмендердің некелік ғұрыптарындағы ортақ негізгі белгілер мыналар сияқты: эндогамия тайпа ішінде ғана емес, сонымен қатар жекелеген жағдайларда ру ішінде де кездеседі; негізгі некелік ғұрыптардың жігіт үйінде орындалуы; ертедегі матрилокалдық некенің қалдығының көрінісі болып есептелетін қазақ, қырғызда кездесетін үйленуге дейінгі жігіттің қалыңдығына ұрын бару ғұрпы түркмендерде мүлде басқаша түрде сақталған.

Зерттеу жұмысының үшінші бөлімі «Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет-ғұрыптары» деп аталады. Бұл бөлімде регион халықтарының баланың саны жөніндегі ұстанымдары, ер бала тууын көбірек тілеу себептері, екіқабат кездің ырым-тиымдары, босануға байланысты ырым-жоралар, баланы бесікке салу, ат қою, қырқынан шығару, тұсауын кесу сияқты циклдық әдет-ғұрыптар сипатталып, салыстыра зерттеледі.

Орталық Азияның барлық тұрғылықты халықтарының баланың санына, көптігіне деген ұстанымы бірдей болған. Олардың барлығы да баланың көп болғанын қалаған, әсіресе ұл баланың көптігін тілеген.

Патриархалды қазақ қоғамында баласыздықтың күнәсі көбіне әйелге жабылған. Жадылау және одан емдеу бақсы – балгерлердің, молдалардың, бедеу әйелдердің қолынан келеді деп сенген. Бала тууға байланысты демонологиялық персонаждардың ең көп таралған түрі – албасты. Оның әр халықтардағы атаулары мынадай: қазақша – албасты, қырғыз, өзбек,түрікмен тілдерінде – албарсты, алвасты, тәжікше албасты, алмасты албарси, түріктер мен армяндарда – албасты, мари, удмурт, чуваш,татар, башқұрттарда – албаста немесе албасты, алтайлықтарда – албыс, телеуіттерде – алмыс, тувалықтарда – албыс, монғолдарда – алдин, немістерде – алпфрау. Жалпы осы зиянкес персонаждың түркі, иран, герман, армян тілдеріндегі атының үндестігі оның әріден келе жатқан және Еуразия жерінде кең таралған демонологиялық ұғым екендігін білдіреді [45].

Орталық Азия халықтарының әйел екіқабат кездегі тиымдары (қоян, түйе етін жемеу, көген аттамау, итті «өкпелетпеу», т.т.), ырымдары бір-біріне өте ұқсас. Олар негізінен қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен, өзбектерде, яғни қыпшақтектес және оғыз тектес халықтарда кездеседі.

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде қазақтардағы сияқты босанғалы отырған әйелдің киімінің ілгектері мен белбеулері босатылған, өрген шашы тарқатылған, теңдер шешілген, сандық, кебеженің қақпағы ашылған, әйелдің үстіндегі метал әшекейлер алынып тасталған. Бұл ғұрыптар аймақтың барлық халықтарына тән, бірінде көбірек, екіншісінде азырақ кездесуі мүмкін. Жалпы таза магиялық сенімге құрылған бұл ырымдардың этникалық мәні, айырмашылықтары жоқтың қасы.

Орталық Азия халықтарының барлығында екіқабат әйелдің «жерік асын» қанағаттандыруға тырысқан. Жерік асына қарай болашақ баланың өзгеше қасиеттерін болжаған.

Регион халықтарының бәрінде де әйел босандыруға маманданған тәжрибелі бәйбішелер, аққол аналар болған.

Тәжіктердің екіқабат әйел және оның қатты толғағы келген кезінде атқарылатын салт – дәстүрлері мен орындалатын рәсімдері Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен) кейбір дәстүрлері мен ырымдарымен ұқсас келсе де, кейбір дәстүрлерінің арасында үлкен айырмашылықтар кездеседі. Атап айтқанда, екіқабат әйелдің қатты толғағы қысқанда ешкімге білдірмеу, баланың кіндігін басқа біреуге кестірмеу, кіндік шешенің болмауы, кіндікті ананың өзі кесуі, нәрестені үш немесе жеті күннен кейін емізу, толғатқан әйелге жұбайының аяқ–қолын жуған кір суды ішкізу, баланың жолдасын белгілі бір жерге көмбей итке жегізу, ана босанып жатқанда мешіттің есігін ашып қою, т.б. Аталған ғұрыптар, ырымдар және соларға байланысты сенімдер негізінен ирандық ортада қалыптасқан деуге негіз бар [46].

Тәжіктер дәстүрі бойынша әке дүниеге келген нәрестені жеті күннен кейін ғана көретін болған. Түркімендерде алғашқы толғақ басталған сәттен бала дүниеге келгенше түркімендердің салты бойынша бірде-бір еркек адам үйде болмауы керек. Күйеуі туыстарының үйінде болған. Жалпы осы ғұрыптың сұлбасын қазақтан да табуға болады. Фольклордағы кейіпкердің әйелі босанарда сейіл құрып, аң аулап далаға кетіп қалу салты осы әдеттің алыс жаңғырығы сияқты. Біздің шамалауымызша бұл ғұрыптарда да аналық ру заманының сарқыншағы бар. Бала бірінші кезекте әйелге тиісті деген ұғымды білдіретін сияқты [46, c. 346-351].

Кіндік кесу рәсіміндегі, баланың жолдасына байланысты кейбір ерекшеліктерді тәжіктерден байқауға болады. Оларда туған нәрестені бір кемпір қолына ұстап, екінші кемпір әйелге өткір ұстара беріп, босанған әйел өзінің және нәрестенің қосылған жеріндегі кіндікті өзі кескен, дәстүрбойынша кіндікті басқа біреуге кестіру айып болып саналған, Баланың орнын - жатырын, көмекші кемпір аулаға шығарып тастайды, оны ит жеуі тиіс. Егер нәресте көйлегімен туылса – бақытсыздықтың белгісі, бала өскенде бақытсыз болады деп санаған. Бұндай ғұрып-түсінік түркі халықтарына тән емес, сондықтан бұлардың да шығу тегін ирандық мәдени ортамен байланыстырамыз.

Тәжіктер баланы шомылдырып болған соң жұмсақ қолды ене бас бармақ, ортан түйрек саусақтарымен нәрестенің мұрнын сыйпап созғылаған. Бұл нәрестенің мұрны жалпақ болмасын дегеннен туған шара. Халықтардың сұлулық келбет жөніндегі түсініктерінің өзгеше екенінің бір мысалы. Тәжіктердің әдемілік жөніндегі талаптары бойынша мұрын үлкен, қоңқақтау болуы керек. Бұл ғұрыптық іс-шара сондықтан жасалады. Мысалы бұндай ғұрып қазақ, қырғызда жоқ, өйткені олардың сұлулық турасындағы түсінігінде мұрынның үлкен болуы міндет емес. Өздерінің ұлттық пішінін сақтап қалу үшін түркмендер жас сәбидің басын орамалмен тартып байлап тастаған, яғни сол кезде басы ұзарып, нағыз түркмендердің пішініне келеді, ал көздері қазақтардікіндей қысық болмайды деп есептеген.

Кіндік шеше қазақтар мен Орталық Азия халықтарының көбінде болған, атауларында ғана өзгешеліктер бар. Мысалға, түркімендер гөбек эне десе, қырғыздар кіндік ене, өзбектер әйел момо – деп атаған. Бала туу және өсіру ғұрыптарына байланысты «қыпшақтық» негіздегі салттарға кіндік шеше, кіндік енені де жатқызуға болады. Ол, аймақтан тыс жерде қарашәйларда кездеседі. Кіндік шеше тағайындау қалыптасуында қыпшақтық компонент бар хорезмдік өзбектердің солтүстік топтарында да кездеседі. Түркмендердегі гобек-эне тура мағнасында кіндік шеше дегенді білдіреді, бірақ зерттеушілер оның қызметін босандырумен ғана шектейді [47].

Орталық Азия халықтарының бәрінде жөргектен шығарғаннан кейін, ит көйлек кигізген.

Өзбектерде түркі тілдес халықтардағы сияқты нәресте 7, 9, 11 немесе 13 күн толғанда оны бесікке салу және бөлеу дәстүрін қолданған. Тәжіктер, нәрестені бесікке туғаннан кейін 7 күн, бір ай немесе 40 күн ішінде бөлейтін болған. Қырғызда көп жағдайда жаңа туған баланың шашын алған күні (немесе бесік тойы күні) нағашысы бала үшін аяқ киім даярлаған. Бұл ғұрып регионның басқа халықтарында белгісіз.

Қазақтар мен Орталық Азия халықтары ағаштан жасалған тербетілетін бесік – кең таралған, ал түркмендер оны балаға зиянды, желкесі тұтасып кетеді, әрі көзі қыли болады деп қолданбаған. Әдетте ағаш бесік өзбектеніп кеткен түркмендердің үйінде ғана болады. Аймақ халықтарының бесікке салу мерзімдерінде азғана айырмашылық болғанымен негізінен ортақ. Жерде тербелетін ағаш бесік негізінен алғанда қыпшақтық мәдени дәстүр де, ал аспалы бесік оғыздық мәдени салттың негізінде қалыптасқан болса керек.

Қазақтар мен Орталық Азия халықтарында баланың туғанына қырық күн толғанда қырқынан шығару рәсімін жасайды. Негізгі орындалатын шаралары жағынан бұл ғұрып регион халықтарында өте ұқсас. Осы күні баланың осы кезге дейін киген «ит көйлегін» шешу ырымы барлығында да бар. Жаңа туған балаға кигізетін «ит көйлек» аймақ халықтарының бәрінде ұқсас. Қарақалпақтарда ғана баланың ит көйлегін кейде 40 құрақтан тігу дәстүрі болған. Бұл ғұрыпқа негізінен әйелдер ғана қатысады. Баланы 40 қасық суға шомылдырған, шылапшынға 40 кіші-гірім тас, құмалақ, жүзік, сақина салған. Нәрестені шомылдырғаннан кейін әйелдер жүзікті, сақинаны, суға салынған асыл тастарды бөліскен. Сол күні нәрестенің шашын, тырнағын алады. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ баланың қарын шашын, тырнағын, қырқынан шығарған күні алса, түркімен, тәжік, өзбектерде 1 жасқа немесе одан да көп уақыт өткен соң алатын болған. Қазақтар да, Орталық Азия халықтары да тырнақты жерге көмген немесе қабырғалардағы саңылауларға тығып қойған, ал шашты домалақтап, шүберекке орап сандыққа тығып қояды, тәжік, түркімендер ағаш басына да іліп қоятын. Мұны парциальды ырыммен түсіндіруге болады. Регион халықтарының барлығына да ортақ осы ғұрыптың этникалық атрибуциясын анықтау әзірге мүмкін болмай отыр. Тәжіктер нәресте туылған соң үш күн ішінде балаға ат қойған. Ал баланың әкесі балаға ат қою рәсімдеріне қатыспаған [10, c. 81-94].

Шілдехана – қазақтардың және барлық Орталық Азия халықтарының арасындағы жүкті әйел аман-есен босанған күні кешке жасалатын салтанатты кеш. Негізінен жастардың ән салып, ойын ойнап түнімен ұйқтамайтын бұл ғұрыптық отырысының негізгі мақсаты – дүниеге жаңа келген нәресте мен оның анасын әртүрлі зиянкес рухтардан қорғау. Негізгі шаралары жағынан шілдехана аталған халықтарда өте ұқсас жағдайда өтеді. Дегенмен, тәжіктердің салты бойынша шілдеханаға баласы шетінеген әйелдер тоғыз күннен кейін келген. Ал мінезі жеңіл әйелдерге келу – қырық күннен кейін рұқсат етілген. Мұндай әйел келсе мал өледі, май шіриді, ұнның қамыры бірікпейді деп ырымдаған. Шілдехана тәжіктерде кейде үш күнге дейін созылады. Бұған өнерлі жастар шақыртпай келіп, таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салып, күй тартады. Қыз-келіншектер мен бозбалалар айтысып жеңгендері тоғызын алып, әртүрлі ойындар ұйымдастырады, түнді қуаныш қызықпен өткізеді. Шілдехананың барлық халықтардағы негізгі мазмұны жаңа туған нәресте мен ананы әртүрлі зиянкестерден қорғау. Жалпы шілдехана деген ұғымның иран тілінен алынуын, және шілдеханаға байланысты ырым-табулардың тәжіктерде егжей-тегжейімен, күрделілігімен белгілі екенін ескерсек, оның о бастағы ирандық мәдени генезисін тануға болатын сияқты.

Орталық Азия халықтарының бәрінде де туған нәрестені әртүрлі пәле-жаладан қорғауға бағытталға магиялық шаралар көптеп кездеседі.Олар бала мен ана жатқан бөлмеде үнемі шырақ жағу, жаңа туған баланы біреуге өтірік беру, жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан, жеті ошақтың бұтынан өткізу, т.с.с. ырым-жоралғылар. Жалпы осы ғұрыптардың түркі тілдес халықтарда кең орындалатынын және де онда көбінесе көшпелі тұрмыс заттарының (шаңырақ, үш бұтты ошақ, кереге, бір арқа отын) жиірек пайдаланылатынын ескерсек оның түркілік мәдени тектестігін анықтауға болар.

Сонымен, қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала дүниеге келуіне және оның тәрбиесіне байланысты рәсімдері – сиқырға, анимистік, тотемистік сенімдерге толы болды. Бұл наным-сенімдер этникалық шеңберден тыс, стадиалдық дүниетаным мен сенімдер түрлерімен байланысты. Сонымен қатар осы ғұрыптардың, оған пайдаланылатын заттардың аймақ халықтарындағы қатты ұқсастығы – Орталық Азия халықтарының арасындығы этногенетикалық және этномәдени байланыстардың тығыз болғандығын тағы да дәлелдей түседі.

Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты рәсімдерде магиялық мазмұндағы ырым-жоралар басым екендігін аңғаруға болады, әсіресе қорғау-қоршау, емдеу магиясы ырым-жоралғылары көптеп кездеседі. Сонымен қатар фетишизм, тотемизм, анимизмге негізделген ғұрыптық әрекеттер де аз емес. Егер бұл ырымдарды сәбидің өміріндегі алатын ролі бойынша топтастырсақ, 4 негізгі типті атап көрсетуге болады: залалдан корғау, сақтандырғыш, жасыру және емдеу.

Орталық Азия халықтарының түркі тілдестерінде балаға кекіл, айдар қою дәстүрі болған. Кекіл деп маңдай алдына қалдыратын бір топ шашты айтса, айдар деп тура төбесінде қалдырылатын бір шоқ шашты атаған. Ал тәжіктер, әдетте, ұлдарға құлақтарынан төмен түскен, басының екі жағында бір-бірден екі бұрым қойған. Жалпы кекілді де, айдарды да кейбір ғалымдар (Қ.Ахметжанов) түркі өркениетімен, тәңіршілдікпен байланыстырады.

Ер балалар үшін мұсылмандықтың белгісі болып есептелетін сүндет – осы халықтарда кең таралған, үлкен мән берілетін дәстүр. Мұсылман халықтарда сүндетке отырғызған соң баланы қоғамдық қатынасқа араласуға жарамды, яғни, бала жасынан шықты деп есептеген. Сүндет тойға Орталық Азия халықтары, әсіресе, өзбек, тәжік, қырғыз үлкен мән берген, оны тойдың ең ұлығы деп есептеген. Дәл осылай түстік қазақтарында да сүндеттің және сүндет тойдың алатын орны ерекше.

Бала енді енді қаз тұрып қадам жасай бастаған кезде орындалатын ғұрыптың бірі тұсау кесу. Қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен, қарақалпақтарда тұсау кесу салты өте ұқсас жағдайда орындалады. Әр халықтың тұсау кесу салтын салыстыра келе оның магиялық сенімге толы екендігіне, негізгі мәні жолының ашық болуын тілеу екендігіне көзіміз жетті. Тәжіктерде түркі халықтарының тұсау кесуіне ұқсас салт-жора бар. Жиналған әйелдердің ішінен баласы көп әйелдің бірі пышақпен еденге үлкен сызық сызады, содан соң баланы қолынан жетелеп, сол сызықпен жүргізеді. Жалпы «тұсау кесу» негізінен аймақтың түркі халықтарында міндетті түрде орындалатын және ерекше мән берілетін ғұрыптың бірі. Оның атының өзі айтып тұрғандай бұл ғұрыптың таза түркілік мәдени ортада туғандығында шүбә жоқ.

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі қазақтар мен Орталық Азия халықтарының жан туралы түсініктері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалға, таулы тәжіктердің түсінігінде Орталық Азияның басқа халықтары сияқты жан чон және рух болып бөлініп, арвох (аруақ) деп те аталған. Рух немесе мурги (шыбын жан) адамның өліміне 40 күн қалғанда денеден шығады. Рух егер адам күнәлі болмаса жұмаққа түседі, егер ол күнәға батса тұзаққа түсіп азап шегеді. Жан ұйықтап жатқандағы сияқты өлген адамның денесін тастап, мұрнынан маса, шыбын болып ұшып кетеді. Бұл түсініктердің тәжіктердегі атауында ғана кейбір өзгешеліктер болмаса, олардың анимистік мағнасы, дүниетанымдық мазмұны бүкіл аймақ халықтарында бірдей [48].

Жан тапсыру ұзаққа созылып, адам қиналмауы үшін қырғыздар мынадай ырым-жоралғы жасаған: қой сойылып, айыл адамдарына ет асып, бата оқытқан. Кейбір ру-тайпаларда – ыстықкөл мен тянь-шань қырғыздарында ырыммен (саяк және бугу тайпаларында) адам қиналмай жаны тез шықсын деген науқас адамның жаны шығар кезде көйлегі мен шапанын алып, оларды аулаға жағасын төмен қаратып ілетін болған. Черік тайпасында науқас адамның жаны шығар кезде, егер ол аяғымен есікке қарай жатса, онда оны керісінше басын есікке қаратып жатқызған. Соңғы ғұрыптар Орталық Азияның басқа халықтарында кездеспейтіндіктен, бұл ырым-жоралғының түп тамыры қырғыздардың Енесайлық тегінен бе деген оймен оған параллелді Сібірдің түркі халықтарының ғұрыптарынан іздеген едік, бірақ ондайды олардан таппадық.

Орталық Азияның барлық халықтарында адамның жаны шыққаннан кейін, оның денесін жақын адамдары жеңіл тазалап, оң жаққа қоятын ғұрып болған.

Қазақта мәйітті тақ санды адам жуған. Сүйекті жууға тірісінде силасқан, жегжат, құда адамдар қатысқан. Сонымен қатар жуушылардың ішінде бір адам ет жақын туысы болуын қадағалаған. Самарқандта өлікті кәсіби жуушылар жуған, олар келер алдында тумалары мәйітті бір қабат жуып, тазартып қоятын болған. Жартылай көшпелі өзбектер мәйітті өздері жуған немесе оның сүйегіне тумаларынан үш адам түсуі шарт. Ал отырықшы өзбектерде тәжіктердегі сияқты мәйітті арнайы адамдар жуған. Әйелдердің кебінін солдан оңға қарай, еркектердің кебіні оңнан солға қарай ораған. Тәжіктер және өзбектермен салыстырғанда қарақалпақтарда мәйітті жуатын кәсіби «мамандар» (мурдашуй) болмаған. Жалпы мәйіттен жиіркену, қорқу, соған байланысты арнайы мәйіт жуушылардың тобының (кастасы) қалыптасуы сонау қола дәуірінен бастап, әсіресе Хорезм жерінде терең тамыр жайып кең тараған зороастризм дінімен байланыстылығында дау жоқ.

Өлікті зиянды деп ұғу, оны тірілерден бөлектеу Орталық Азияның барлық халықтарына тән. Хорезм өзбектерін зерттеген ғалымдар, өлік шыққан үйден тамақ ішпеу және ол үйде от жақпау дәстүрін зороастрийстік сеніммен байланыстырады.

Адам жан тапсырысымен оны оң жаққа қояды. Тек қырғыздарда ғана егер өлген кісі еркек болса, онда оған киіз үйдің сол жағынан – ерлер жактан орын дайындаған. Ал әйел қайтыс болса, оған киіз үйдің – оң жағынан орын дайындаған. Өлген адамның басын есікке қаратып салған. Оңтүстік қырғыздарда (алайлардан басқа) мәйіттің денесін киіз үйге жатқызбай, оны әдейі арналған бөлмеге жатқызған. Бұл дәстүрдің пайда болуы оңтүстік қырғыздардың жергілікті көне ирандық генетикалық субстратының негізінде, сонымен қатар оларға кейіннен жергілікті өзбектер мен тәжіктердің ықпалынан да болуы мүмкін. Оңтүстік қырғыздарда солтүстік қырғыздардағы сияқты мәйітті шымылдықпен қоршамай, ашық ұстаған.

Қазақта ертеде күйеуі өлген әйел өз қайғысының өте қаттылығын көрсетіп, бетін жыртып, шашын жұлатын. Орталық Азияның түркі тілдес халықтарының бәріне тән бұл әдет, иран тілдес тәжіктердің де кейбір топтарында да тараған. Көне түркілерден, Орталық Азияда ерте ортағасырлардан белгілі бұл ғұрыптың түп-тамыры түркілік дүниеден бастау алса керек.

Регион халықтарының бәрінде де қаралы болу белгілері бар. Қаралы болудың негізгі түсі аты айтып тұрғандай – қара түс. Деседе, қаралылық белгісі этникалық тетктестік жағынан да, өлген адамның жасы жағынан да түсін өзгертіп отырады. Терістік қырғыздарда жесір қара көйлек пен қара кемсел (қамзол) киген. Өлген адамның үлкен ұлдары мен оның кіші інілері мәйітті жерлегенге дейін бастарын қызыл орамалмен байлаған. Терістік қыр-ғыздары мәйіттің жасына сәйкес, басына ақ, көк немесе жасыл орамал тартқан. Қырғыз әйелдері қырық күн бойы көк немесе жасыл түсті көйлек киген.

Өзбектердің көне салт-дәстүрі бойынша, еркек өлсе, онда оның жесірі және анасы аза тұтып, көк көйлек пен көк дамбал киген, басына ақ жаулық жапқан. Ал мәйіттің жесірі мен анасы көк түс киім киген. Марқұмның жылын өткізген күні оның үйіне аза тұтқан тумалары шақырылып, жыл бойы киген қаралы киімдерін ақ киімге ауыстыратын дәстүр болған.

Қырғыздарда қазақтардың дәстүрі сияқты қайтыс болған адамға қаралы белгі ретінде желек (жалау) тіккен. Мәйіттің жасына қарай, жалау әртүрлі болған. Мәселен, киіз үйдің ішінен сыртына шығарып найза шығарып, оның ұшына орамал байлаған. Егер қайтыс болған адамның жасы үлкен болса – ақ орамал, орта жаста болса – қара орамал, жас болса – қызыл орамал байлаған. Бұл белгі жалаулар жыл бойы сақталған.

Қарақалпақтардың салт-дәстүрінде адам қайтыс болған кезде оның отбасының мүшелері қара немесе көк түсті киім киген. Көк киімнің қаралы киім ретінде таралуы қарақалпақтарда мынадай аңызбен байланыстырылады: Мұхаммед пайғамбар дін үшін соғыс (дінді тарату мақсатында) жүргізген кезде қаза болғанда, оның жауынгерлік ақ жалауы көк түске боялған және бірнеше бөлікке бөлініп қалған қаралы киімнің белгісі ретінде осы бөліктерден әйелдер киім тігіп киіп жүрген.

Сонымен Орталық Азия халықтарында аза тұту белгісі тек ғана қара түс болмаған, жекелеген халықтарда көк түс және қызыл түстер де азаның белгісі болған. Сонымен қатар, өлген адамның жасына қарай аза белгісінің өзгеріп отыруы тек қазақ пен қырғызда кездеседі.

Өзбек, тәжік, оңтүстік қырғыздар егер адам таңертең өлсе оны түске дейін жерлеуге тырысқан. Өте бір маңызды себептер болмаса осылай жасаған. Ал қазақ, солтүстік қырғыздар мәйітті 1-2 күн қондырған. Бұл жағдай алыстан келетін құда-жекжаттарын күтумен байланысты [49].

Тез жерлеу жалпы Орталық Азия халықтарында қатаң сақталған, әсіресе түркімендер мен тәжіктерде, өзбектерде. Түс ауа жаман күштер, арам рухтар көбейеді. Жаман күштер таза қалпында аттанатын жанға жабыспас үшін күн көкке көтерілгенше жерлеу керек деп есептеген.

Жоқтау – аза тұтудың белгісі. Бұл ғұрып қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, татар, алтай халықтарында көнеден бері өшпей, мәнін сақтап келе жатқан дәстүр. Дарваздағы тәжіктер жоқтаудың орнына дәстүрлі жерлеу билерін билеген. Бұл елде өлген адамды жуу кезінде оның жесірі, туысқан әйелдер және әдейі шақырылған жоқтаушы-әйел, сонымен қатар, еркектер үйдің алдындағы ашық алаңға бетін ақпен жауып қойылған бос табыттың жанында дәстүрлі жерлеу биін өткізеді. Өзбектерде сол күні кешкі мезгілде жұлдыздар пайда болған кезде жоқтау айтып, дауыс шығарып жылайды.

Түркмендер қайғының қандай дәрежеде ауыр екенін көрсету үшін, жоқтау айтатын тәжірибелі жоқтаушы әйелдерді шақырған. Сонымен жоқтау да түркілік көне дәстүрлерден келе жатқан аза тұтудың бір көрінісі.

Өлген адамды үйден аяқ жағынан шығарады. Үйден табытты екі адам көтеріп шығарады, сосын төрт адам көтереді. Қарақалпақстан қазақтары марқұмды үйден шығарарда, табалдырыққа үш рет түсіріп-көтереді, бұл өліктің өз үйімен қоштасуы. Өлікті аяғынан бастап шығару себебі, үйден тағы бір өлік шықпасын деген тілекпен жасалған. Өлік үйден шығысымен әйел адамдар дауыстап жылайды. Қазақстанның оңтүстік аудандарында тәжіктер мен көрші өзбектер сияқты өлікті үйден басымен шығарады. Бұл, бәлкім, көрші өзбектердің өлікті үйден басымен шығаратын ықпалы болса керек.

Қазақтар сияқты қарақалпақ пен түрікмендер марқұмның жаназасын шығармастан бұрын ысқат, фидия оқып, оның тіршіліктегі күнәсін басқа тірі адамға аудару ғұрпы бар. Жалпы бұл мұсылмандықтан бұрын пайда болған ғұрып, өйткені ислам діні бойынша әркім өз күнәсін өзі көтеруі керек.

Қазақта және Орталық Азияның барлық халықтарында мәйіт жатқан бөлмеде қырық күнге дейін шырақ жағу ғұрпы бар. Ал Қарақалпақстанның Тахтакөпір ауданындағы қазақтар шырақты бейіт басына да жағып қояды. Әсілі бұл ғұрып қазақтардың бұл бөлігіне қарақалпақтардан келген болса керек. Өйткені мазар басында шырақ жағу әдеті қарақалпақ халқында бар.

Орталық Азия халықтарының барлығына жуық ортақ дәстүрдің бірі «тұл» дәстүрі. Тұлдау о баста қаза болған адамның бейнесін бейнелеп, киімдерін кигізіп, үй ішіне қуыршақ жасап отырғызып қою дәстүрі болған. Тұл ортаазиялықтардың бәрінде де өлген адам жанының белгілі бір уақытқа дейін (әдетте бір жыл) сақталатын денесі іспетті [50]. Бұл исламнан бұрынғы анимистік дүниетаныммен байланысты шыққан ғұрып. Бұл ғұрып әсіресе сібірдің түркі тілдес халықтарында ұзақ уақытқа дейін сақталды. Орталық Азия халықтарының ішінде өліктің тірілер үшін зияндығы жөніндегі ұғым көшпелілер арасында әлсіздеу көрініс тапты. Бұл ұғым тек зороастризмнің қалдықтары күшті сақталған хорезм маңы өзбектерінде күштірек болды. Сондықтан да болар, басқа ортаазиялықтарға қарағанда Хорезмде өліктің артынан тұл қою дәстүрі тезірек жойылды.

Өліктің артынан тұл жасау ғұрпы бір кезде бүкіл түркі халықтарына түгел ортақ болған болуы керек. Кейіннен бұл ғұрып жалпы алғанда Орталық Азия халықтарында ғана сақталып қалған. Ал Сібірдің түрік тектес халықтарында бұл салт сақталмағанымен, олардың тілінде, түсінігінде бұл туралы ұғымдардың жаңғырығы бар [50, c. 251].

Орталық Азия халықтарында негізінен қабірдің 2-3 түрі кездеседі. Бүйірін қуыстап, яғни ақым жасап жерлеу және лақат, жандатпа жасап жерлеу. Археологиялық деректерге қарағанда қабір қазудың бұл түрлер Қазақстан аймақтарында ерте кезден ақ орын алған. Ең көп тараған катакомбы үш элементтен: құдық, өтпелі қуыс пен жерлеу камерасы – ақымнан тұрады.

Қырғыздарда кездесетін қабірдің келесі түрі жарма көр. Бұндай қабірлерде 12 жасқа дейінгі ұлдар мен 9 жасқа дейінгі қыздарды жерлеген. Бұл қабірлерден басқа сагана көр болған. Бұл көпшілікті жерлейтін қабірхана болған. Бұндай көпшілікке арналған саханалар қазақта да болған. Жалпы саханалардың шығу тегі зороастристік діннің сарқыншағы болуы керек.

Мұсылман дінінің заңдарын бұлжытпай орындайтын өзбек, тәжік, оңтүстік қырғыздарда өлік шыққан үйде ас дайындалмаған. Алыстан келген алдамдарға көрші-қолаңы, туған-туыстары ас берген. Ал қазақтар мен түркмендерде, солтүстік қырғыздарда өлік шыққан үйден тамақ іше беретін болған.

Орталық Азия халықтары мен қазақтардың жерлеу салты мұсылман дінінің канондары бойынша іске асырылған. Сондықтан олардың негізгі ғұрыптары аймақ халықтарының бәрінде бірдей. Дегенмен де кейбір ерекшеліктер де жоқ емес. Тәжіктердің өлікті жерлеу ғұрыптарындағы басқалардан бір ерекше көзге көрінетін ғұрып - ол табыттың жанында өткізілетін жерлеу биі.

Ёгид қыстағындағы тәжіктер ерте кезде қайтыс болған қыздарды алқасымен, сырғасымен, жүзігімен, білезігімен қоса жерлеген екен. Кейбір жерлерде сәбидің қабіріне ойыншықтар салатын дәстүр болған. Егер бесік жасындағы сәби қайтыс болса, онда оның моласына барлық төсегімен бесік қойған. Бесік бір жылға дейін зиратта тұратын болған. Бұл дәстүр өзбектерде, қарақалпақтарда да болған. Өзбектер егер шабандоз өлсе аула ортасына оның тірі кезінде мінген аты, ер-тұрманы, т.б. бұйымдарын қойған.Бұл сақтардан бастау алып, одан түріктерде жалғасып, кейіннен қазақтарда сақталып қалған өлікке ат арнау ғұрпының бір көрінісі. Өзбектердің салты бойынша лахатты бекітіп қалайтын тастар үй қабырғасының тастары немесе мәйіттің өз жерінің топырағы болуы шарт.

Қырғыздардардың фольклорлық деректері бойынша Көкетай өлгенде оның денесін ыстампул жұқа ақ матаға орап, алтын табытқа салып, алтын және күміс жіппен байлап, тағы да денесін жұқа қымбат матамен орап, сонан кейін чарайна теріге орап, ұзақ уақыт жаппаға (қолқаға) ұстап, сақтаған. Ерте кездегі қырғыздар мен қазақтардың өлікті сағана, сөреге сақтау түрінде жерлеу салт-дәстүрі Сібірдің түрік тілдес халықтарында кешеге дейін болған [51].

Қазақтарда және ортаазиялықтарда өлген адамды ру бейітіне, кейде тіпті ата бейітіне жерлеу ғұрпы болған. Рулық қорымға жерлеу ру мүшелері о дүниеде де бір-біріне жақын болсын деген ниеттен туған. Жалпы тәжіктерде аталық қауымдық зираттарға қою дәстүрі басқа Орталық Азия халықтарына қарағанда қатаң сақталған. Осы жаңдайларға байланысты, таулы тәжіктерде қайтыс болған әйелдің денесін күйеуі жатқан молаға жерлемеген, керісінше әкесі жатқан зиратқа жерлеген. Егер өлген әйел өзінің тірі кезінде жерленген балаларының қасында боламын деп ниет білдіретін болса, тек сонда ғана оны күйеуінің жатқан зиратына жерлеген.

Орталық Азия халықтарының өлген адамды еске алу күндері болып негізі-нен жетісі, қырқы, жылы саналады. Бұл күндері аруаққа арнап мал сойылады, құран оқылады, садақа беріледі. Қазақтың дәстүрі бойынша, бағзы заманда жас жігіттен бастап «пайғамбар жасына» (63 жас) жетпеген кісі қайтыс болған кезде қазақтар ас бермеген, тек жылы ғана өткізілген. Ал Қаратегиннің төменгі Бедихо, Джовани қыстақтарында, Самарқандта, жазықтық жерлердегі тәжіктер-де, сол сияқты Хорезм өзбектерінде, өлген адамның қырқы жиырма бір күн толғанда өткізілген. Бұның себебі – тәуліктегі күн мен түн бөлек саналған. Жалпы өзбектердің, соның ішінде, Ферғана өзбектерінің, марқұмның жылын өткізу, қазақтар мен қырғыздарға қарағанда салтанатты түрде емес, жәй қара-пайым түрде өткізілген. Ферғана және басқа аймақтарда тұратын өзбектер мәйіттің қырқын жиырма күн толғанда өткізетін болған. Себебі, тәулікті (күн мен түн) екі күн деп есептеген. Бұндай ғұрып тәжіктің кейбір топтарында да болған.

Жалпы өліктің артын күту салтындағы «қонақ асы», жетісі, қырқы, жылы өзінің ғұрыптық рәсімдерінің байлығы, күрделілігі, түрлілігі жағынан түркі халықтарының, оның ішінде көшпелі-малшы халықтардың дәстүрінде кең орын алады. Оның өткізілуінің әлеуметтік-қоғамдық мәні жағынан да осы түркі халықтардың ортасында ерекше салтанатты. Бұл ғұрыптардың генезисінің түркілік екендігінде дау жоқ. Сонымен қатар, аймақтың түркі халықтарының ішінде бұл ғұрыптың ең шыңы болып есептелетін ас түрі негізінен тек қыпшақтық текті – қазақтар мен қырғыздарда орындалады. Сондықтан бұл мәдени құбылыстың төркінін түркілік–қыпшақтық десе де болады.

Тәжіктердің кейбір бөлігінде қайтыс болған әйелдің тұл күйеуінің жағдайы ерекше болған. Әйелі қайтыс болған соң, оның қиылған некесі ажыратылған, ондай жағдайда еркек өлген әйелінің бетін көрмеуі және әйелін жерлегенде қатыспауы керек.

Жалпы тілдік диалектологиялық және заттық мәдениет үлгілерін зерттеу негізінде Зеравшан қыратынан бастап терістік жақта, яғни көне Согда территориясында тұратын тәжіктердің Зеравшан қыратының оңтүстік бетінде, яғни көне Бактрия территориясында тұратын тәжіктерден бірнеше ерекшеліктері болғаны анықталды. Бұл ерекшеліктер бала туу, некеге отыру, өлікті жөнелту ғұрыптарында да анықталады.

ХІХ ғ. басында Бұхар халқы Каратегин халқын пұтқа табынушы –кофир (кәпір) деп есептеген. Шындығында да Қаратегин тәжіктерінің ғұрыптарында архаикалық дәстүрлер көбірек кездеседі.

Өзбектердің жерлеу тәсілінде екі дәстүр болды: жер беті сағанасы – сагона және үңгір мола – гур. ХХ ғ. басынан бастап гур көп таралды. Бұрынғы Согданың шығысына қарай жылжыған сайын зороастралық сенім жойыла бастайды. Бұл идеологиялық түсінікте де көрсетілген зороастралық культқа кірмеу бұл аудандарды таулы Тәжікстанмен жақындастырады. Әрі бұл ортазиялық ирониді айналасындағы жазықтық аудандардың тұрғындарынан ажыратады. Бұхара оазисіндегі тәжіктердің басқа Орталық Азия аудандарында тұратын халықтардан айырмашылығы оның дәстүрлік мәдениетінің ерекшелігін жатқызуға болады, оның қалыптасуына ирантілдес және түркітілдес халықтар әсер еткен.

Жалпы алғанда негізінен ислам қағидаттарымен іске асатын адамды жерлеу, артын күту ғұрыптары Орталық Азия халықтары және қазақтар үшін біріңғай болып келеді. Ондағы этникалық ерекшеліктер басқа отбасылық ғұрыптар тобына қарағанда кемшіндеу болып келеді.

«Орталық Азия халықтары мен қазақтардың отбасылық әдет ғұрыптарындағы ұқсастықтар, айырмашылықтар, олардың стадиалдық, тарихи, мәдени-этногенетикалық сараптамасы» деп аталатын бесінші бөлім қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасы мен отбасылық әдет-ғұрыптарын өзара салыстыруға, олардың жекелеген этностарға, немесе этностық топтарға, немесе тұтас регион халықтарына бірдей түрлерін анықтауға, жекелеген этностардың осы саладағы ерекшеліктерін ашып көрсетуге, оның тарихи-генетикалық себептерін анықтауға арналады.

Қазақ, түркмен, қырғызда, таулы тәжіктерде қалыңдық таңдауда жігіттің әкесінің рөлі басым болса, өзбектердің көп топтарында дәстүр бойынша қалыңдықты ұлдың анасы таңдаған. Сонымен қатар, өзбектерде, түркмендерде құдалардың құрамына міндетті түрде жігіттің нағашысы жағынан бір адам барған. Жалпы нағашысының жиенін үйлендіруге белсене қатысуы Орталық Азия халықтарының бәріне де тән ғұрып болған.

Құдалық мәселесі шешіліп болғаннан кейін құдалық берік болу үшін ақ бата берісіп , мал шалынып, құйрық-бауыр жесіседі. оны бұзбауға серттеседі. Құдалықты бекітудің бұндай дәстүрі Орталық Азия халықтарының көпшілігіне тән. Ал таулы тәжіктерде, өзбектердің кейбір топтарында үй иесі қызын ұзату жөнінде келісім берісімен дұға оқылған және қатысып отырғандардың біреуі нанды ортаға әкеп, оны көпшіліктің көзінше ұсақтап, сындырған. Бұл олардағы құдалықты бекітудің, танудың рәсімі болып саналған.

Некелесудің туыстық шарттарына қарай Орталық Азия халықтарының некесі экзогамиялық және эндогамиялық болып екіге бөлінеді. Некелік қатынастары экзогамиялық ғұрыпқа негізделген халықтарға қазақ, қырғыз, жартылай қарақалпақ және руға бөлінетін өзбектің кейбір топтары жатады. Ал өзбектің және түркменнің басым бөлігі, тәжік тұтастай эндогамиялық неке ғұрпымен үйленеді.

Аймақ халықтарының некелік ғұрпындағы алыс, жақын некелік қатынастардың қалыптасуының, біздің ойымызша, бірнеше себебі бар. Біріншіден, экзогамия рудың шығуының негізгі алғышарттарының бірі бола отырып, ру сақталған халықтарда міндетті түрде сақталуға тиіс болған. Екіншіден, жақын туыстық некенің шығуының, тұрақтануының отырықшы-егінші халықтарда экономикалық-шаруашылық себептері болды. Оның бастысы жерді, шаруашылықты бөлмеудің амалы еді. Үшіншіден, жақын туыстық неке ислам қағидаттарын қатты ұстанатын халықтарда басымырақ болып келетінін байқауға болады. Тіпті қазақтың ішіндегі өздерін араб тұқымынанбыз деп есептейтін қожалар көбінесе эндогамиялық некеге басымдылық береді. Сондықтан, бұл мәселеде мұсылман дінінің әсері аз болмағанға ұқсайды [26, c. 34-36].

Сонымен, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі Орталық Азия халықтары мен қазақтардың қалыңмал төлеу және оның мөлшері мәселесінен туындайтын қорытындылар мыналар. Біріншіден, қазақ, қырғыз, түрікмен халықтарында қалыңмал беру кәдесі некеге тұрудың негізгі шарты болып саналды, ал өзбектерде қалыңмал қалыңдықтың әкесіне немесе оны асырап өсірген адамға берілетін төлем түрі болып саналды. Екіншіден, қалыңмал некелесу кезінде жасалатын кәде-жоралғылардың, қалыңдық жақтағы той шығыны мен қыз жасауының өтеуі ретінде қарастырылды. Үшіншіден, өзбектің, тәжіктің кейбір жекелеген топтарында қалыңмал кәдесі малдан гөрі көбінесе ақшамен төленген. Бұл жағдай отырықшылық шаруашылыққа және тауар-ақша қатынастарының енгізілуімен байланысты болды.

ХІХ-ХХ ғғ. аралығындағы Орталық Азия халықтары мен қазақтар арасындағы қалыңмал мен жасау мәселесін қорыта келіп, мынаны айтпақшымыз. Мәселен, өзбектер, жазықтағы және қалада тұратын тәжіктер арасындағы қалыңмал өзінің бастапқы мәнін жойып, мұсылман дінінің әсерімен қалыңдық үшін берілетін мәһер мәніне ауысқан. Ал қарақалпақ, қырғыз, түрікмен, таулы аймақтағы тәжіктер арасындағы қалыңмалдың мәні, мөлшері, құрамы негізінен қазақ арасындағы қалыңмалға жақындайды.

Күйеу мен қалыңдықтың кездесуі Орталық Азия мен Қазақстан халықтарында: «қаллиқ уйни», «гияулаш» (өзбектерде), «кынгольбози», «кинголабози» (тәжіктерде), «ұрын келу», «қалыңдық ойнау», «қойнына кіру» (қазақтарда), «күйеулеу» (қарақалпақтарда), «кюйёёлёё» (қырғыздарда) деген түрлі атаулармен белгілі. Бұл дәстүрдің арғы мәні, оның генетикалық түп-тамыры – аналық-рулық қатынастар дәуірімен байланысты, сол кезде болған матрилокалды некенің қалдығы.

Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі кезеңде қалыңдықтың күйеуге шығар алдындағы арулығын мұқият тексеріп, оған зор мән беру тек қазақ халқына тән әдет емес, оны Орталық Азия халықтарының (өзбек, түрікмен, тәжік, қырғыз) дәстүрінен де кездестіруге болады. Қай халық қандай әдіспен тексеріп, оған қандай мән берсе де оның әуелгі, негізгі мақсаты қыздарды әдептілікке, адалдыққа тәрбиелеумен тығыз байланысты. Біраз қалыңмалы төленгеннен соң қалыңдығына ұрын баратын халықтарда (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, көшпелі өзбектер) қыздың арулығын тексеру көп жағдайда үйлену тойынан бұрын, неке қиылғанға дейінгі кезеңдерде өтті.

ХХ ғ. бас кезінде Орталық Азия халықтарының дәстүрлі үйлену салтын сипаттай , зерттей келе, олардың шығу тегі, қалыптасуы, ішкі мәні жағынан салт-дәстүрлер кешенінің көп ғасырлық тарихы бар өте күрделі әрі көп қабатты жүйе екенін пайымдауға болады.

Аймақ халықтарының ескі қоғамдық-әлеуметтік қатынастармен байланысты ғұрыптары әртүрлі формада кездеседі. Мысалы, қазақтағы ұрын бару салты мен түркменнің қайтармасы өзінің шығу тегі жағынан матрилокалдық некемен, немесе матрилокалдық некенің патрилокалдық некемен ауысуы кезінде пайда болған бір өтпелі кезеңді білдіретін ғұрып.

Үлкен тойдың алдында тәжікте парсылардағыдай қыздарын моншаға түсіру, қолын қынамен бояу, пәрәнжә кигізу салты бар. Күйеу келгенде қыз жағы оған тиыннан шашу шашқан. Бұл ырым да парсыларда бар. Некенің қыздың үйінде қиылуы, неке қию кезінде күйедің шапанын ине-жіппен тігу ырымы, жас келіннің аяғының астына ақ бұл төсеп, артынан одан жыртыс жасап жастар жұғысты болсын деп бөліп алатын заң, жастарды арнайы шөптердің түтінімен аластау, жастардың бірге айнаға қарауы, бір-бірінің ерніне бал жағуы, келіннің жігіт үйіне барар шеруінде алдыда от ұстап жүрушілердің болуы – осылардың бәрі де тәжіктердің парсылық тегінен келген дәстүрлер.

Тәжіктердің неке құру салттарына отырықшы, руға бөлінбейтін өзбектердің салты өте жақын.

Әдет-ғұрыптарды саралай, сараптай, салыстыра отырып мынадай қорытынды жасауға болады: қандай да болмасын әдет-ғұрып белгілі бір этникалық ортада ортада қалыптасады. Оның қалыптасуына этностың қоршаған ортасы, оның шаруашылық-мәдени типі көп әсер етеді. Этностың белгілі бір замандарда қалыптасқан әдет-ғұрыптары кейін басқа халықтармен араласу барысында белгілі бір өзгерістерге де ұшырап отырады. Дегенмен де этностың мәдениеттін анықтаушы ғұрыптарының көпшілігінің негізгі тіні, ділі сақталады. Оған біз жоғарыда қарастырған Орталық Азия халықтары мен қазақтардың отбасылық әдет-ғұрыптары, белгілі бір тұрғыда, дәлел бола алады.

Орталық Азия халықтарының әйел екіқабат кездегі тиымдары (қоян, түйе етін жемеу, көген аттамау, итті «өкпелетпеу», т.т.), ырымдары бір-біріне өте ұқсас. Олар негізінен қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түркмен, өзбектерде, яғни қыпшақтектес және оғыз тектес халықтарда кездеседі.

Орталық Азия халықтарының көпшілігінде мен қазақтардың салт-дәстүрі сияқты босанғалы отырған әйелдің киімінің ілгектері мен белбеулері босатылған, өрген шашы тарқатылған, теңдер шешілген, сандық, кебеженің қақпағы ашылған, әйелдің үстіндегі метал әшекейлер алынып тасталған. Бұл ғұрыптар аймақтың барлық халықтарына тән, бірінде көбірек, екіншісінде азырақ кездесуі мүмкін. Жалпы таза магиялық сенімге құрылған бұл ырымдардың этникалық мәні, айырмашылықтары жоқтың қасы.

Патриархалды қазақ қоғамында баласыздықтың күнәсі көбіне әйелге жабылған. Жадылау ж жне одан емдеу бақсы – балгерлердің, молдалардың бедеу әйелдердің қолынан келеді деп сенген. Бала тууға байланысты демонологиялық персонаждардың ең көп таралған түрі – албасты. Оның әр халықтардағы атаулары мынадай: қазақша – албасты, қырғыз, өзбек,түрікмен тілдерінде – албарсты, алвасты, тәжікше албасты, алмасты албарси, түріктер мен армяндарда – албасты, мари, удмурт, чуваш,татар, башқұрттарда – албаста немесе албасты, алтайлықтарда – албыс, телеуіттерде – алмыс, тувалықтарда – албыс, монғолдарда – алдин, немістерде – алпфрау. Жалпы осы зиянкес персонаждың түркі, иран, герман, армян тілдеріндегі атының үндестігі оның әріден келе жатқан және Еуразия жерінде кең таралған демонологиялық ұғым екендігін білдіреді.

Баланы бесікке бөлегенде қазақтар, қарақалпақ, өзбек, түркімендер 7 зат жапса, тәжіктер мен қырғыздар 9 зат жапқан. Жабылатын заттардың құрамы негізінен ұқсас. Ал 7 немесе 9 түрлі зат болуы негізінен бұл сандардың магиялық қасиетіне байланысты. Жалпы 7, 9 сандары, әсіресе, сый-сияпатқа байланысты түркі-моңғол мәдени дәстүрімен тығыз байланысты.

Қырқынан шығарған күні нәрестенің шашын, тырнағын алады. Қазақ, қырғыз, қарақалпақ баланың қарын шашын, тырнағын, қырқынан шығарған күні алса, түркімен, тәжік, өзбектерде 1 жасқа немесе одан да көп уақыт өткен соң алатын болған. Қазақтар да, Орталық Азия халықтары да тырнақты жерге көмген немесе қабырғалардағы саңылауларға тығып қойған, ал шашты домалақтап, шүберекке орап тығып қояды, тәжік, түркімендер ағаш басына іліп қоятын. Мұны парциалды ырыммен түсіндіруге болады. Регион халықтарының барлығына да ортақ осы ғұрыптың этникалық атрибуциясын анықтау әзірге мүмкін болмай отыр. Жалпы баланы қырқынан шығару, өлген адамның қырқын беру, тағы сол сияқты нақты уақыттық межемен байланыстырылған ғұрыптардың дүниетанымдық негізі зерттеуші Ә.Төлеубаевтің еңбектерінде қарастырылған.

Орталық Азия халықтарының бәрінде де туған нәрестені әртүрлі пәле-жаладан қорғауға бағытталға магиялық шаралар көптеп кездеседі.Олар бала мен ана жатқан бөлмеде үнемі шырақ жағу, жаңа туған баланы біреуге өтірік беру, жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан, жеті ошақтың бұтынан өткізу, т.с.с. ырым-жоралғылар. Жалпы осы ғұрыптардың түркі тілдес халықтарда кең орындалатынын және де онда көбінесе көшпелі тұрмыс заттарының (шаңырақ,үш бұтты ошақ, кереге, бір арқа отын) жиірек пайдаланылатынын ескерсек оның түркілік мәдени тектестігін анықтауға болар.

Сонымен, қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала дүниеге келуіне және оның тәрбиесіне байланысты рәсімдері – сиқырға, анимистік, тотемистік сенімдерге толы болды. Бұл наным-сенімдер этникалық шеңберден тыс, стадиалдық дүниетаным мен сенімдер түрлерімен байланысты. Сонымен қатар осы ғұрыптардың, оған пайдаланылатын заттардың аймақ халықтарындағы қатты ұқсастығы – Орталық Азия халықтарының арасындығы этногенетикалық және этномәдени байланыстардың тығыз болғандығын тағы да дәлелдей түседі.

«Тұсау кесу» негізінен аймақтың түркі халықтарында міндетті түрде орын-далатын және ерекше мән берілетін ғұрыптың бірі. Оның атының өзі айтып тұрғандай бұл ғұрыптың таза түркілік мәдени ортада туғандығында шүбә жоқ.

Әйелдердің қолдаушы пірі Ұмай ана туралы түсінік те негізінен қазақ, қырғыз топырағында сақталған. Ұмай культінің түркілік екенін ғалымдар дәлелдеген (Дыренкова Н., Жұбанов Х., Төлеубаев А.).

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезіндегі қазақтар мен Орталық Азия халықтарының жан туралы түсініктері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалға, таулы тәжіктердің түсінігінде Орталық Азияның басқа халықтары сияқты жан чон және рух болып бөлініп, арвох (аруақ) деп те аталған. Рух немесе мурги (шыбын жан) адамның өліміне 40 күн қалғанда денеден шығады. Рух егер адам күнәлі болмаса жұмаққа түседі, егер ол күнәға батса тұзаққа түсіп азап шегеді. Жан ұйықтап жатқандағы сияқты өлген адамның денесін тастап, мұрнынан маса, шыбын болып ұшып кетеді. Бұл түсініктердің тәжіктердегі атауында ғана кейбір өзгешеліктер болмаса, олардың анимистік мағнасы, дүниетанымдық мазмұны бүкіл аймақ халықтарында бірдей.

Сонымен Орталық Азия халықтарында аза тұту белгісі тек ғана қара түс болмаған, жекелеген халықтарда көк түс және қызыл түстер де азаның белгісі болған. Сонымен қатар, өлген адамның жасына қарай аза белгісінің өзгеріп отыруы тек қазақ пен қырғызда кездеседі.

Тез жерлеу жалпы Орталық Азия халықтарында қатаң сақталған, әсіресе түркімендер мен тәжіктерде, өзбектерде. Түс ауа жаман күштер, арам рухтар көбейеді. Жаман күштер таза қалпында аттанатын жанға жабыспас үшін күн көкке көтерілгенше жерлеу керек деп есептеген. Адамды жуындыру, кебін кигізу, күзету, шырақ жағу т.б. өлген адаммен болатын байланыстар оны таза қалпында жер қойнауына тапсыруды мақсат етуден шықса керек. Жалпы мәйітті жерге мүмкіндігінше тез беру негізінен мұсылмандықты қатты ұстанатын халықтарға тән. Сондықтан бұл салттың тамырын белгілі бір этникалық мәдени үрдістен емес, мұсылмандықтың жолынан іздеу керек.

Орталық Азия халықтары мен қазақтардың жерлеу салты мұсылман дінінің канондары бойынша іске асырылған. Сондықтан олардың негізгі ғұрыптары аймақ халықтарының бәрінде бірдей. Дегенмен де кейбір ерекшеліктер де жоқ емес. Тәжіктердің өлікті жерлеу ғұрыптарындағы басқалардан бір ерекше көзге көрінетін ғұрып – ол табыттың жанында өткізілетін жерлеу биі.

Қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының өлген адамды жерлеу салтында бірқатар айырмашылықтар байқалады. Оның негізгі айырмашылық-тары ретінде, жүйелі түрде мына белгілерді атауға болады:

- Өлген адамды жуындыруға қатысты жасалатын ғұрыптар. Егер қазақтарда өлген адамды жуындыру сауабы мол іс саналса, өзбектерде, тәжіктерде, түрікмендерде өлген адамды жерлеу ғұрыптарында зороастризм ықпалы, белгілері басым кездесті.

- Өлген адамға ас беру қазақтарда ұлы жиын түрінде, түрлі жарыс-сайыстар ұйымдастырылып, той есебінде өткізілсе, Орталық Азия халықтарында мұндай дәстүр болмады. Өлген адамның жылын беруде қой сойылып, туған-туыс, көршілеріне ас беріліп, бата оқумен тарайтын.

Жалпы алғанда, әр халықтың отбасылық салт-дәстүрлерінде өмірдің негізгі үш кезеңін қамтитын адамның: дүниеге келуі, неке құруы және көз жұмуына байланысты әдет-ғұрыптардың, жосын-жоралғылар мен ырым-нанымдардың жасалуы бір ғана отбасы емес рулас тайпаластардың араласуымен жүзеге асты. Сөйтіп, қоғамдық-әлеуметтік маңызға ие болды. Жоғарыда аталған салт-дәстүрлердің ошағы – отбасы саналды. Жұмыс барысында өзбектердің осы аймақта тұратын өзге де халықтарда, әсіресе, қазақтардан өмірдің түрлі жақтары секілді отбасылық салт-дәстүрлері жөнінен көп ұқсастықтары бар екені көрінеді. Орталық Азия халықтарында отбасына байланысты салт-дәстүрлер өзінің алғашқы мазмұнын әлі күнге дейін сақтап қалған. Отбасында кездесетін дәстүрлердің екі халыққа да ортақ әдет-ғұрыптардың кездесуі – екі халықтың этногенетикалық түп-тамырының бір екендігінің айғағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. бірінші жартысында Орталық Азияның өзбек, түркімен, тәжік, қарақалпақ халықтарында отбасының негізгі түрі үлкен патриархалдық отбасы болды. Үлкен патриархалдық отбасы қырғыздардың, әсіресе оның отырықшы бөлігінде басым еді. Осы кездегі қазақ отбасының көпшілік бөлігі нуклеарлы отбасы болуымен қатар үлкен патриархалдық отбасының үлес салмағы айтарлықтай болды және патрирархалдық үлкен отбасы дәстүрлерінің сарқыншағы тұрмыста жиі кездесті.

Қарастырып отырған регион халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы құда түсу, қалыңмал, қыз ұзату, келін түсіру тойлары, ондағы рәсімдер өзінің структуралық жағынан өте ұқсас, мәндік-семантикалық тұрғысынан да жакын. Бұл реттегі ғұрыптардың айырмашылығы көбіне-көп халықтардың шаруашылық-мәдени типіне қарай айырылады. Отырықшы-егіншілік басым өзбек, тәжіктерде қалыңмал құрамы, мөлшері, тойдың дастархан мәзірі, малшы-көшпелі, немесе малшы-жартылай көшпелі қырғыз, қарақалпақ, түркімен, қазақ сияқты халықтардан біраз өзгешелеу. Оларла қалыңмал жартылай, кейде толық ақшамен өлшенеді, шаруашылық-мәдени типіне қарай шашудағы, сыйлықтардағы, ритуалдық (ғұрыптық) тағамдардағы, той мәзіріндегі атрибуттарда егіншілік-жер өнімдері басым.

Экзогамиялық некелік қатынас қазақтарда жеті атаға дейін таза сақталып, қырғыздардың жартысында бар болса, өзбектер мен тәжіктерде эндогамиялық неке басым болды. Некелесушілердің арасындағы экзогамиялық, немесе эндогамиялық салттар, ата-ене, күйеудің туыстары мен келіннің, күйеу мен қайын жұрттың, нағашы-жиен қарым-қатынасы мәселесінде де регион халықтарында ұқсастықтар басым. Дегенмен де, бұл салада да көшпелі, жартылай көшпелі халықтар келіннің күйеуінің жасы үлкен еркек кіндікті туыстарынан «ұялып қашу» (бет көрмеу (избегание) әдеті отырықшы халықтарға қарағанда әлсіз болды, кей жағдайда бұл салт тіпті сақталынбады.

Баланың дүниеге келіп, тәрбиеленіп өсуіне байланысты әдет-салттар, жоралар негізінен халықтардың баланың аз-көптігіне деген ұстанымы, ұл-қызға деген қатынасы, бойға бала біткеннен босануға дейінгі жоралар, әйелді босандыру ырымдары, шілде ғұрып-ырымдары, қырқынан шығару, баланың әрі қарай өсуіне байланысты ырым-жоралғылар қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қарақалпақ, тәжіктерде негізгі құрамдас бөлігі жағынан біркелкі. Сонымен қатар, әдет-ғұрыптардың орындалуында, ырым-жоралғыларда пайдаланылатын заттары, тағамдары, мал-жер өнімдері жағынан айырмашылықтар бар. Мұсылман дінінен келген ғұрыптардың әсіресе өзбек, тәжіктерде мәні зор. Атап айтқанда, өзбектер мен тәжіктер, сүндет тойға ерекше мән береді. Олардағы тойдың үлкені – сүндет той.

Ғұрыптардың ең қомақты бөлігіне қайтыс болған адамды жерлеу және артын күту ғұрыптары жатады. Бұл саладағы ғұрыптар бір жағынан, өзінің консервативтігімен ерекшеленсе, екінші жағынан, олардың көпшілік тұстары, регион халықтарына ортақ ислам дінінің қағидаттарымен анықталады. Сондықтан да, бұл ғұрыптар жүйесінде қарастырып отырған халықтар ғұрпында ортақтастықтар, ұқсастықтар өте көп. Сонымен қатар, өлім ғұрыптарына қатысты архаикалық «тұл» салты, өлікке ат арнау жоралғысы тек қазақта ғана жақсы сақталған, бұлардың жұрнақ түрлерін қырғыздардың бір тобынан, өзбектер арасындағы қыпшақ, қоңыраттардан да табуға болады. Өзбектердің, қарақалпақтардың жерлеу салтында зороастрийлік жұрнақтар көптеп кездеседі.

Орталық Азия халықтары және қазақтардың әдет-ғұрыптарында этностадиалдық жүйелер, жекелеген элементтер көп кездеседі. Оларды үнді-ирандық, дейтүркілік, түркілік, исламға енгеннен кейінгі, жиынтықтардың халықтар болып қалыптасқанынан кейінгі деп бөлуге болады. Кезеңдік (стадиалдық) ғұрыптарды анықтау, оларды заман-заманымен жіктеу өте қиын жұмыс. Бұл ретте, әсіресе,тәжіктер мен өзбектерде аналық рудың, зороастризмнің қалдықтары көбірек екені байқалады.

ХІХ ғ. Орталық Азия халықтары және қазақтар таза дәстүрлі қоғамда өмір сүрмесе де, өз ғұрыптарын біршама сақтауға жағдай болған еді. Ал ХХ ғ. бірінші жартысында Қазан төңкерісі, Кеңестік саяси-идеология әсерінен олардың отбасылық ғұрпында біршама өзгерістер болды. Бұл өзгерістердің көлемі, деңгейі Орталық Азия – Қазақстанның барлық халықтарында бірдей болмады. Өзбек, тәжіктердің, түркімендердің, жартылай қарақалпақтардың өмір-тұрмысының, әсіресе отбасылық өмірінің бұйығы, томаға-тұйық болуына байланысты, оларда көптеген діни салт-ғұрыптар, ырым-жоралғылар жақсы сақталды. Кеңес заманында әсіресе қазақтар мен қырғыздардың отбасылық әдет-ғұрыптары көбірек өзгеріске ұшырады.

Орталық Азияның қарастырып отырған халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптары мен салт-саналарын өзінің мәдениет құраушы, анықтаушы негізгі белгілері жағынан мынадай төрт топқа бөлуге болады деп есептейміз: қыпшақтық, шағатайлық, оғыздық, ирандық топтар. Кейбір әдет-ғұрыптар аралас топтық сипатта, мысалы, қыпшақ-шағатайлық, қыпшақ-оғыздық, оғыз-шағатайлық, түркі-ирандық.

Сонымен қатар, аймақ халықтарының әдет-ғұрыптары өзінің шығу негіздері, пайдаланылатын атрибуттары, ғұрыптардың мән-мағнасы, ішкі идеологиясы бойынша, бір жағынан, көшпелі, жартылай көшпелі малшы халықтар ғұрыптары болып, екінші жағынан, отырықшы-егінші халықтар дәстүрі болып бөлінеді. Регион халықтарын мұндай мәдени-шаруашылық жіктерге бөлу бұрыннан бар. Біздің жаңалығымыз, осы пікірді отбасылық әдет-ғұрыптар негізінде бекіте түсуімізде.

Аймақ халықтарының отбасылық ғұрыптарында тәңіршілдік, ислам діні, зороастра, т.б. наным-сенімдер мен діндердің, идеологиялардың әсері жалпы ұқсас болғанымен, олардың тұрмысқа ену нәтижесі бірдей болған жоқ. Бұл жағынан, регион халықтарын мөлшермен үш типологиялық топқа бөлдік, оның ішінде: қазақ пен қырғыздар бір топ, қарақалпақтар мен түркімендер екінші топ, ал өзбек пен тәжік – үшінші топты құрайды.

Мәселен, үйлену дәстүрлерінің бірінші кезеңі болып саналатын құда түсу, қалыңмал төлеу, үйлену тойы, ұрын бару, некелесу сияқты әдет-ғұрыптар қырғыздар мен қазақтарда ұқсастығы жағынан бірдей. Үйлену тойын қыздың әкесінің үйінде немесе жігіттің әкесінің үйінде өткізу мәселесінде, бата беру дәстүрлерінде қырғыздар, қазақтар және жартылай көшпелі өзбектер салттары ұқсас болып келеді. Осы жағынан алып қарағанда қырғыздар мен қазақтарда қолданылатын отбасылық, некелік қарым-қатынас атаулар ұқсастығымен ерекшеленеді. Қазақтар мен қырғыздардың, өзбектер мен түрікмендердің үйлену тойы салт-дәстүрлерінде кездесетін тартыс, қалыңдық пен жігітті байлау, арқан тарту, жар-жар, беташар, неке қию, той ойындары дәстүрлерінің ұқсастығы бірдей.

Жалпы өліктің артын күту салтындағы «қонақ асы», жетісі, қырқы, жылы өзінің ғұрыптық рәсімдерінің байлығы, күрделілігі, түрлілігі жағынан түркі халықтарының, оның ішінде көшпелі-малшы халықтардың дәстүрінде кең орын алады. Оның өткізілуінің әлеуметтік-қоғамдық мәні жағынан да осы түркі халықтардың ортасында ерекше салтанатты. Бұл ғұрыптардың генезисінің түркілік екендігінде дау жоқ. Сонымен қатар, аймақтың түркі халықтарының ішінде бұл ғұрыптың ең шыңы болып есептелетін ас түрі негізінен тек қыпшақ текті – қазақтар мен қырғыздарда орындалады. Сондықтан бұл мәдени құбылыстың төркінін түркілік–қыпшақтық десе де болады.

1. 
   Путилов Б.Н. О некоторых аспектах историко-типологического изучения этнических культур // Методологические проблемы исследования этнических культур. Ереван, 1978. – С.113-117.
   
2. 
   Морган Л.Г. Лига ходеносауни или ирокезов. - М., 1983.
   
3. 
   Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи-этнографиялық шолу). –Алматы: Ғылым, 1973. – 328 б.
   
4. 
   Казахи (историко-этнографическое исследование). – Алматы: Наука, 1995. - 352 с.
   
5. 
   Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи. – Ташкент, 1966. – 336 с.
   
6. 
   Ақатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Вып. ІІ. – Алматы, 1994. – С. 188.
   
7. 
   Ажигали С.Е. Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана (на основе исследования малых форм). –Алматы: Ғылым, 1994. - 259 с.; Он же. Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу // Жетісу тарихы мен мәдениеті. Қазақстан халық батыры – Қаракерей Қабанбайдың 300 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференция. – Талдықорған, 1992. - 94-109-бб.; Он же. Архитектура кочевников. Феномен истории и культуры Евразии. – Алматы: Ғылым, 2002. – 652 с.
   
8. 
   Толеубаев А.Т. К истории изучения свадебной обрядности казахов // Некоторые вопросы изучения этнических аспектов духовной культуры. – М.: Наука, 1977. - 190 с.; Он же. Пережитки анимистических представлений казахов // Проблемы этнографии и этнической антропологии. – М.: Наука, 1978. - 185 с.
   
9. 
   Артыкбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ в.: традиции и инновации. – Караганда, 1993. – 330 с.
   
10. 
    Ерназаров Ж. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. – А., 2003. 199 с.
    
11. 
    Қыдыралин Ү. Маңғыстау қазақтарының дәстүрлі мәдениеті мен әдет-ғұрыптары (тарихи-этнографиялық шолу). – Алматы, 2002. – 152 б.
    
12. 
    Шаханова Н.Ж.Символические аспекты традиционной свадебной трапезы казахов // Этнографическое изучение знаковых средств культуры. – Л.: Наука, 1989. – 297 с.; Проблемы генезиса и трансформации / Тез.докл.междунар.конф. г. Алматы. 5-7 июня 1995 г. Отв.ред. Шаханова Н.Ж. – Алматы, 1995. – 104 с.
    
13. 
    Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. –Алматы: Санат, 1998. -254 б.; Кенжахметұлы С. Туыстық атаулар сыры. –Алматы: Ана тілі, 2003. - 46 б.
    
14. 
    Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Арыс, 2006. - 410 б.
    
15. 
    Потапов Л.П. Материалы по семейно-бытовому строю у узбеков «Кунград». - Ташкент: Научная мысль, 1930. -№ 1. - С.46.
    
16. 
    Сaзонова М.В. К этнографии узбеков Южного Хорезма. – ТХАЭЭ. – Т-Л., 1952. – С. 301-302.
    
17. 
    Задыхина К.Л. Узбеки дельты Аму-Дарьи // Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Археологические и этнографические работы Хорезмской экспедиции 1945- 1948 гг. – М., 1952. – Т.1.
    
18. 
    Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верования и обрядов у узбеков Хорезма. М.: Наука, 1969. – 355 с.
    
19. 
    Сухарева О.А. Свадебные обряды таджиков г. Самарканда и некоторых других районов Средней Азии // СЭ, 1940. – Вып. 3. – С. 172-176.
    
20. 
    Сухарева О.А., Бикжанова М.А. Прошлое и настоящее селения Айкырап. -Ташкент, 1959. – 238 с.
    
21. 
    Шаниязов К.Ш. Узбеки-карлуки. Историко-этнографический очерк. –Ташкент, 1964. - С.138.
    
22. 
    Кисляков Н.И. Семья и брак у таджиков (по материалам конца ХІХ – начало ХХ века). -М.- Л., 1959. - 269 с.
    
23. 
    Лобачева Н. Отражение этногенетической истории в материальной и духовной культуре народов Среднеазиатско-Казахстанского региона (по материалам середины ХХ в.) // Среднеазиатский этнографический сборник. – Москва: Наука, 2006. – С. 47-95.; Лобачева Н.П. Формирование новой обрядности узбеков. – Москва: Наука, 1975. - 140 с.
    
24. 
    Васильева Г.П. О роли этнических компонентов в сложении свадебной обрядности туркмен // История, археология и этнография Средней Азии. – М., 1968. – С. 324-333.
    
25. 
    Фиельструп Ф.А. Из обрядной жизни киргизов начала ХХ века. –М.: Наука, 2002. – 300 с.
    
26. 
    Джумагулов А. Семья и брак у киргизов Чуйской долины. – Фрунзе, 1960. – 95 с.
    
27. 
    Баялиева Т.Д. Исламские верования и их пережитки у киргизов. – Фрунзе, 1972. – 169 с.
    
28. 
    Асанканов А.А. Изменения в составе киргизской сельской семьи // Семья у народов СССР в условиях развитого социалистического общества. Тезисы докладов Всесоюзной научной конференции 24-26 сентября 1985 г. – Махачкала, 1985. – С. 109-110.
    
29. 
    Әлімбай Н. Қазақтың дәстүрлі тіршілік циклі салт-жоралғыларының теориялық мәселелері жөнінде (этносемасиологиялық аспект) // Этнокультур-ные процессы на территории Казахстана. – Алматы, 1995. – С. 123-124.
    
30. 
    Кисляков Н.А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана. – Л.: Наука, 1969. – 238 с.
    
31. 
    Жданко Т.А. Каракалпаки // Народы Средней Азии и Казахстана. – М., 1962. – Т. 1. – С. 491.
    
32. 
    Қыдыралин Ү. Батыс Қазақстан қазақтарының ғұрыптарындағы ерекшеліктер // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы, 2005. – Т. 1. – 150-174-бб.
    
33. 
    Арандаренко Г.А. Дарваз и Каратегин // Военный сборник. – СПб., 1883. - № 11. – С. 157.
    
34. 
    Арғынбаев Х.А. Семейно-брачные отношения у казахов в Советскую эпоху // Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. – А., 1980. – С. 147.
    
35. 
    Народы Средней Азии и Казахстана. – М., 1963. – Т. 2. – С. 324-325.
    
36. 
    Алтырсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомтсва // ЗООРГО. – Казань, 1870. – Вып. 1. – С. 104.
    
37. 
    Кисляков Н.А. Некоторые брачные церемонии у народов Средней Азии и проблема материнского рода. – М., 1964. – С. 92-93.
    
38. 
    Борозна Н.Г. Некоторые черты свадебной обрядности узбеков-дурменов южных районов Таджикистана и Узбекистана // СЭ. -№2. –С.83.
    
39. 
    Семенов А.А. Этнографические очерки Зеравшанских гор Каратегина и Дарваза. -М., 1903. -С.41-44.
    
40. 
    Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Л., 1971. – 401 с.; Он же. Свадебные обычаи киргизов Памира. Труды АН Таджикской ССР. –Т.120. –Ташкент, 1959. –С.32.
    
41. 
    Кисляков Н.И. Семья и брак у таджиков (по материалам конца ХІХ – начало ХХ века). -М.- Л., 1959. -269 с.
    
42. 
    Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. –М., 1976. – С. 120-140.
    
43. 
    Лобачева Н.П. Различные обрядовые комплексы в свадебной церемониале народов Средней Азии и Казахстана // Домусульманские верования и обряды в Средней Азии. – М., 1975. – С. 324.
    
44. 
    Снесарев Г.П. Опыт картографирования некоторых элементоыв духовной культуры в сочетании с картографированием этническим и диалектологическим // Проблемы картографирования в языкознании и этнографии. – Л.,1974. – С.240-246.
    
45. 
    Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр.соч. в 5-ти томах. – А., 1985. – Т. 4. – С. 54.
    
46. 
    Троицкая А.Л. Первые срок дней ребенка (чилля) среди оседлого населения Ташкента и Чимкентского уезда // В.В. Бартольду Туркестанские друзья, ученики и почитатели. – Ташкент, 1927. – 555 с.
    
47. 
    Ботяков Ю.М., Ботякова О.Л. Раннее детство в представлениях, обычаях и обрядах туркмен//Детство в традиционной культуре народов Средней Азии, Казахстана и Кавказа. – Спб.,1998. - С.57.
    
48. 
    Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – нач. ХХ в.). – Алма-Ата: Гылым, 1991. - 213 с.
    
49. 
    Буриев А. Большая семья у узбеков на рубеже ХІХ-ХХ вв. Этнографические материалы юж. области Узбекистана: дисс. ... к.и.н., 1985. АН УзССР. – 203 с.
    
50. 
    Шишло Б.П. Среднеазиатский тул и его сибирские параллели // Домусульманские верования и обряды о Средней Азии. – М., 1979. – С.258.
    
51. 
    Молдобаев И.Б. Отражение этногенетических связей киргизов в эпосе «Манас». – Фрунзе, 1985. – С. 279.
    

1. 
   Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасы және отбасылық
   әдет-ғұрыптарының этномәдени, этногенетикалық мәселелері. – Алматы, 2010. – 61 б.
   

2. 
   Қазақ халқының бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлері // Отан тарихы, 2003. – № 4. – 25-32-бб.
   
3. 
   Адамды жерлеуге байланысты салт-дәстүрімізге тұлдау анимистік түсініктердің сілемі ретінде // ҚазҰУ Хабаршысы. – Шығыстану сериясы. – 2004. – №3, (28). – 38-40-бб.
   
4. 
   ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақтардың отбасылық дәстүріндегі қыз көру, қалыңдық айттыру // ҚазҰУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2004. – № 3 (34). – 126-128-бб.
   
5. 
   ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақтардың дәстүріндегі құда түсу // ҚазҰУ Хабаршысы. – Шығыстану сериясы. – 2004. - № 3 (28). – 34-37-бб.
   
6. 
   Отырықшы тәжіктердің үлкен патриархал отбасы // Қазақстан жоғары мектебі. – 2004. – № 4. – 227-231-бб.
   
7. 
   Тәжіктердің бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлері // Ізденіс. – 2004. – № 4(1). – 44-49-бб.
   
8. 
   Қазан төңкерісіне дейінгі мен Қазақстан халықтарының бала туу, өсіру, тәрбиелеудің кейбір ырым-салттары // Қайнар университетінің Хабаршысы. – 2004. – № 4. – 5-10-бб.
   
9. 
   Қарақалпақтардағы қалыңмал мәселесі // Қазақ тарихы. – 2004. – № 5. - 26-29-бб.
   
10. 
    Өзбектердің бала туу және өсіру дәстүрлері // Қазақ тарихы. – 2004. – № 6. – 20-25-бб.
    
11. 
    Қазақ отбасылық ғұрып фольклорының этнографиямен байланысы // ҚҰУ Хабаршысы. – Шығыстану сериясы. – 2005. – № 3 (32). – 66-69-бб.
    
12. 
    Адамды жерлеуге дейінгі әдет-ғұрыптар // Отан тарихы. – 2005. – № 1. – 154-163-бб.
    
13. 
    Түркімендердің діни сенімдері және жерлеу дәстүрлері // Отан тарихы. – 2005. – № 3. – 174-178-бб.
    
14. 
    Таулы тәжіктердің мәйітті жерлеу және еске алу ғұрыптары мен дәстүрлері туралы көне наным-сенімдер // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. – «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы. – 2006. – № 3(11). – 23-27-бб.
    

15. 
    Үйлену тойымен қатар жүретін кейбір ырым-жоралғылар // Түркістанның 1500 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы: Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университеті. – 9 қазан 2000 ж. – 178-181-бб.
    
16. 
    Баланы өсіріп бағуға байланысты кейбір әдет-ғұрыптар // Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік жолында. Халықаралық конференция. – Семей: Ш. Құдайбердиев атындағы университеті.– 11-14 сәуір 2001 ж. - 468-471-бб.
    
17. 
    Некеге отыру шарттары // Руханият мәселелері және діннің қазіргі қоғамдағы орны. Халықаралық конференция. – Шымкент: Шымкент қалалық әкімшілігі. – 2001 ж. – 301-302-бб.
    
18. 
    Өлікті жерлеу және ас беру дәстүрлері // Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында жоғары педагогикалық білім беруді реформалау: тәжірибе, проблемалар және перспективалар. Халықаралық конференция. – Атырау: Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университет. – 10-11 қазан 2001 ж. – 266-273-бб.
    
19. 
    Қазақтың және Орталық Азияның кейбір халықтарының той жасау салтында кездесетін ырым-салттар // Қазақстан жоғары оқу орындары жүйесінің қалыптасуы мен дамуы тарихының мәселелері. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университеті. – 18-19 маусым 2003 ж. – 292-297-бб.
    
20. 
    Қырғыздардың үлкен патриархал отбасы // Марғұланның 100 жылдығына арналған халықаралық конференция. – Павлодар: ҚР Білім және ғылым министрлігі, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. – Көкек 2004 ж. – 32-36-бб.
    
21. 
    Отбасылық туыстық топтар (бірлестіктер) // «Методологические и конкретно-исторические проблемы изучения отечественной истории». Материалы международной научно-практической конф. «Касымбаевские чтения». – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ. – 2005. – 214-216-бб.
    
22. 
    мен Қазақстан халықтарының отбасылық-туыстық қарым-қатынастары // «Қазақстан және Әлем: Тарих және Заман» Халықаралық ғылыми практикалық конференцияның материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ. – 22 желтоқсан 2005 ж. – 158-164-бб.
    
23. 
    Өлік және оны жерлеуге байланысты көне діни наным-сенімдер, олардың шығу тарихынан кейбір деректер мен ғылыми таным мәліметтері // «V Мәшһүр Жүсіп оқулары» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПГУ. – 2006. – 1 том. – 69-78-бб.
    
24. 
    Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының салт-дәстүрлерін салыстыра отырып, оқулықтарға енгізу бүгінгі күн талабы // «Рухани-ғылыми мұра» тақырыбындағы республикалық ғылыми-теориялық конференция материал-дары. - Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ. – 7 қараша 2008 ж. – 336-343-бб.
    
25. 
    Қарақалпақтардың мәйітті жерлеудәстүрлері // «Түркілердің тарихи мәде-ни мұрасы Еуразиялық және Орталық Азия контекстінде» Абай атындағы ҚҰУ-нің 80 жылдық мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми тәжрибелік кон-ференция материалдары. – 29-30 сәуір 2008 жыл. – Алматы, 2008. – 58-61-бб.
    
26. 
    Тарих пәні мамандарын даярлаудағы Алаш зиялыларының ролін сабақта пайдалану әдіс-тәсілдері // «Алаш және тәуелсіз Қазақстан: идеялар мен ұстанымдар сабақтастығы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – 21 қараша 2008 ж. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ. – 2008 ж. – 402-407-бб.
    
27. 
    Таулы өлке тәжіктерінің мәйітті жерлеу дәстүрлері // Современное состояние и перспективы развитя исторической науки Казахстана и России. Сборник материалов Международной научно-практической конференции. – Алматы: Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. – 26 июня 2008 г. – 336-345-бб.
    
28. 
    Халықтарының некелесу дәстүрінің ерекшеліктері // «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: жетістіктері және даму бағыттары» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 27 ақпан 2009. – 53-55-бб.
    
29. 
    Қазақтар мен Орталық Азия халықтарының бала тәрбиесіне байланысты кейбір мәселелері // «Абай атындағы ҚазҰУдың тарих факультеті және оның педагогикалық, ғылыми кадрларды даярлаудағы ролі: тарихы мен бүгіні» Университетаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы. – 11 желтоқсан 2009 ж. – 73-78-бб.
    
30. 
    Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты кейбір ырым-жоралғыларының типологиясы // «Актуальные проблемы исторической науки Казахстана». Материалы Международной научно-практической конференции. – Алматы, 29-30 мая 2009 г. – 909-914-бб.
    
31. 
    Қазақ халқының келін түсіру жөніндегі кейбір дәстүрлері // Білім. – 2004. – № 4. – 102-104-бб.
    
32. 
    Өмірге нәресте келді // Бала тәрбиесі. – 2004. – № 4. – 22-24-бб.
    
33. 
    Түркімендердің бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлері // Қазақстан мектебі. – 2004. – № 10. – 49-52-бб.
    
34. 
    Қырғыздардағы үйлену тойының салт-дәстүрлері // Мәдениет. – 2004. – № 3. – 45-48-бб.
    
35. 
    Нәрестеге байланысты ырымдар // Тәрбие құралы. – 2004. – № 5. – 3-4-бб.
    
36. 
    Жүкті әйелге байланысты кейбір дәстүрлер мен ырымдар // Тәрбие құралы. – 2004. – № 6. – 8-10-бб.
    
37. 
    Отырықшы өзбектердің үлкен патриархал отбасы // Өлкетану. – 2004. - № 1. – 74-78-бб.
    
38. 
    Қырғыздардың бала тәрбиесіне байланысты ырым-салттары // Вестник ПГУ. – 2004. – №2. – 124-128-бб.
    
39. 
    Екіқабат әйелдердің босанғанға дейінгі және босанғаннан кейінгі жөн-жоралғылары // Өлкетану. – 2004. – № 2. – 44-49-бб.
    
40. 
    Өлікті (мәйітті) жерлеу рәсімі // Гуманитарлық ғылымдар Академиясының Хабаршысы. – 2005. – № 1 (11). – 120-125-бб.
    
41. 
    ХІХ-ХХ ғасырлар аралығыңда үйлену тойына байланысты ырым-жоралар // Қазақстан тарихы. – 2005. – № 12. – 71-73-бб.
    
42. 
    Өзбектердің бала тәрбиесіне байланысты кейбір ырым жоралғылары // Бала тәрбиесі. – 2005. – № 6. – 12-17-бб.
    
43. 
    ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасырдың қыз ұзату тойының кейбір салт-жоралары // Бала тәрбиесі. – 2006. – № 4. – 15-18-бб.
    
44. 
    Түркімен отбасындағы бала тәрбиесі // Бала тәрбиесі. – 2008. – № 11. – 11-13-бб.
    

45. 
    Дүние жүзі тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт (Әдістемелік нұсқау). (Бірлескен авторлықта). 11-сынып. – Алматы: Мектеп, 2003. – 6 б.т. – 96 б.
    
46. 
    ХХ ғасырдағы дүние жүзі. (Әдістемелік нұсқау). 11 –сынып. – Алматы: Кітап, 2006. – 152 б.
    
47. 
    Қазақстан тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт (Хрестоматия). (Бірлескен авторлықта). 11 – сынып. – Алматы: Мектеп, 2007. – 208-б.
    
48. 
    Қазақстан тарихы. Жаратылыстану-математикалық бағыт. (Дидактикалық материалдар). (Бірлескен авторлықта). 10–сынып. – Алматы: Мектеп, 2010. – 56 б.
    
49. 
    Қазақстан тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт. (Дидактикалық материалдар). (Бірлескен авторлықта). 10–сынып. – Алматы: Мектеп, 2010. – 72 б.
    
50. 
    Қазақстан тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт. (Хрестоматия). (Бірлескен авторлықта). 10–сынып. – Алматы: Мектеп, 2010. – 216 б.
    
51. 
    Қазақстан тарихы. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт. (Әдістемелік нұсқау). (Бірлескен авторлықта). 10–сынып. – Алматы: Мектеп, 2010. – 104 б.
    
52. 
    Қазақстан тарихы. Жаратылыстану-математикалық бағыт. (Әдістемелік нұсқау). (Бірлескен авторлықта). 10–сынып. – Алматы: Мектеп, 2010. – 88 б.
    

53. 
    Адамды жерлеуге байланысты Қырғыздардың кейбір дәстүрлері // Социальные и гуманитарные науки. – Бишкек. – 2007. – № 1. – 43-47-бб.
    
54. 
    Қырғыздар мен қарақалпақтардың баланың дүниеге келуіне орай кейбір жөн-жоралғылары // Социальные и гуманитарные науки. – Бишкек. – 2007. – № 1. – 116-120-бб.
    
55. 
    Қазақтар мен түркімендердің үйлену дәстүріне байланысты кейбір типологиялық мәліметтер // «Шұғыла» ғылыми-танымдық журнал. (Моңғолия). – 2010. – № 2.
    

• 
  Изучение форм семьи, внутрисемейных отношении у казахов и народов Средней Азии, определение общего и особенного у народов в этой области традиционной формы человеческого общежития.
  
• 
  Через описание основных циклов свадебной обрядности народов изучаемого региона – выявление общих обычаев и обрядов, характерных для для отдельных этносов, групп народов, для всего региона и объяснение их историко-культурных причин;
  
• 
  Описание и сравнительно-исторический анализ детской обрядности казахов и народов Средней Азии, выявление их связей с историко-культурными, этногенетическими процессами на территории историко-этнографической области от древности до позднего средневековья;
  
• 
  Описание и сранительный анализ похоронно-поминальных обычаев и обрядов народов региона, с целью выявления историко-стадиальных, религиозных, этнических и этнокультурных корней этих культурных традиций;
  
• 
  Изучение семантики отдельных семейных обычаев и обрядов народов этой историко-этнографической области и их связей с аналогичными обычаями этносов соседних историко-этнографических районов;
  

• 
  У народов с сильными традициями родоплеменного деления семейно-брачные отношения преимущественно строились по принципу экзогамии (казахи, киргизы, часть каракалпаков, узбеков с родоплеменным делением), исключение составляют только туркмены. Причем экзогамию до седьмого поколения соблюдали только казахи. Народы, не практиковавшие родоплеменное деление браки заключали, в основном, по обычаю эндогамии. К ним относятся таджики, узбеки без родоплеменного деления и большинство туркмен.
  
• 
  Такие обычаи и обряды как сватовство, калым за невесту, урын бару, кайтарма, свадьба в ауле невесты, обрядовая борьба за невесту, мусульманское бракосочетание, свадебный поезд невесты, свадьба на жениховой стороне, беташар, жар-жар, проверка невинности невесты, приобщение невесты к семейному очагу жениха, избегание имеют место почти у всех народов изучаемого региона, много общего в их содержании, но и немало национально-специфического в исполнении этих обычаев и обрядов, в составе предметов, участвующих в различных ритуалах. По этнокультурному и этногенетическому происхожднению эти обычаи и обряды были классифицированы нашими предшественниками и нами на следущие группы: тюрские и иранские, тюркские в свою очередь были подразделены на кипчакские и огузские.
  
• 
  Обычаи и обряды так называемого детского цикла были также описаны и проанализированы в следующем порядке: беременность, различные запреты при беременности, обряды сопровождающие роды, культ богини Умай, чилля и связанные с ней обряды, имянаречение, ритуалы укладывания в колыбель и обряд «тусау кесу» и т.п. В результате сравнительно-исторического анализа нами выявлены их древние индо-иранские, тюрские корни, исконно скотоводческие или земледельческие предметы фетишизма, магии и различных культов. Почти все основные циклы детских обычаев и обрядов нами впервые были классифицированы по стадиальности их происхождения, по этнокультурной принадлежности, по хозяйственно-культурному типу народов- исполнителей этих обычаев.
  

07.00.07 – Ethnography, ethnology and anthropology

• 
  studying forms of families, interfamily relationships in Kazakh and Central Asian people, defining of general and specific features of people in this sphere of traditional form of human being;
  
• 
  detection of general customs and rites that are typical for separate ethnos, groups of people, for the whole region and explaining their historical and cultural reasons through the description of the main cycles of people’s wedding rites of the regions being studied;
  
• 
  description and comparative-historical analysis of children ceremonies of Kazakh and Central Asian people, detection of their connections with historical-cultural, ethno-genetic processes on the territory of historical-ethnographic region from ancient times to the late medieval;
  
• 
  description and comparative analysis of funeral-memorial customs and rites of the regional people with the aim of detection of historical-phased, religious, ethnical and ethno-cultural background of these traditions;
  
• 
  semantic studying of separate family customs and rites of this people’s historical-ethnographic region and their connections with the same customs of neighboring historical-ethnographic regions of ethnoses;
  
• 
  detection of separate familial-marriage customs and rites of origin connections with phased historical-ethnographical traditions and economic-cultural types.
  

• 
  Traditionally people of Central Asia had two forms of families: an undivided large patriarchal family and small nuclear family. Particularly small, divided family is typical for people with long-standing traditions of clan-generation division and prior cattle-breeding occupation (Kazakh, Kirghiz and Kara-kalpak people). Their small family coexisted with numerous survivals of a large patriarchal family. For Tajik, Uzbek and part of Turkmen people the tradition of a large patriarchal family still continued to dominate. Saving of the large patriarchal family for former agricultural people alongside with other secondary reasons is connected mainly with unwillingness of land partition.
  
• 
  People with strong traditions of clan-generation division, the familial-marriage relationships were mainly built according to the exogamy principle (Kazakh, Kirghiz, part of Kara-kalpak, Uzbek people with clan-generation division). The exception were only Turkmen people. Though exogamy till the seventh generation was kept only by Kazakh people. People who didn’t practice clan-generation division married mainly according to the custom of endogamy. Tajik, Uzbek without clan-generation division and most Turkmen people belonged to them.
  
• 
  Such traditions and customs as matchmaking, bride price, “uryn baru”, “kaitarma”, wedding in a bride’s village, ceremonial fighting for a bride, Muslim marriage, marriage train of a bride, marriage in a bridegroom’s side, “betashar’, “zhar-zhar”, bride’s virginity, communion of a bride to the fiance’s family, avoidance take place almost in every people of the region being studied. There is a lot in its content and there is some national-specific as well in the fulfillment of these customs and rites, in the composition of the things taking part in different ceremonies. According to ethno-cultural and ethno-genetic origin these customs and rites were classified by our predecessors and by us into the following groups: Turkic and Iranian, the Turkish in turn were subdivided into Kipchak and Oguz.
  
• 
  Customs and rites of so called childish cycle were also described and analysed in the following order: pregnancy, different kinds of prohibitions while being pregnant, ceremonies accompanying childbirth, Umai godess’s cult, “chillya” and all connected rites with it, naming, ceremonies of placing into cradle, “tusau kesu” ceremony etc. As a result of comparative-historical analysis we detected their ancient Indian-Iranian, Turkic roots, indigenous cattle-breeding or agricultural things of fetishism, wizardry and other cults. Almost all main cycles of children customs and rites for the first time were classified according to the phase of their origin, to their ethno-cultural belonging, to the economic-cultural type of the people-executives of these customs.
  
• 
  In a funeral-memorial part of family customs and rituals we described and analysed ideas of people about soul, customs accompanying approach of death and pre-funeral period, funerals, mourning, ritual lamentation on a dead – “zhoktau”, tradition of a “dead substitute” –“tul”, funeral repast. As most of funeral customs have religious and superstitious origin, in this sphere we discovered Zaroostric, Tengrian and Islamic layers of world outlook, ideology and rituals. Traditional customs and ceremonies also in this field of ceremonial life trace certain differences, which is also connected with ethno-genetic and economic-cultural features of their historical development and relationships with other cultures.