131
сөйлемде тіліміздің басқа тілдерден ерекшеліктері елен-
бейтіні. Əсіресе, санды жазу мен оқуда қызық жайттарды
байқаймыз. Араб алфавиті əдетте оңнан солға қарай жа-
зылып, сол ретпен оқылады ғой, ал сан керісінше солдан
оңға қарай жазылады. Ұзақ санды жазып, оны оқу мүлде
қиын. Алдымен санап алмасақ, қанша орын алатынын мөл-
шерлеу де мүмкін емес. Алгебра, геометрия, химия, физи-
ка пəндеріндегі белгілері латын алфавиті де, оның мəтінін
жазғанда араб əріптері араласып əбден бытысып кетті.
Ал интернационалдық терминдерді жазуда, тасымал жа-
сауда да талай машақатқа баттық. Алайда араб алфавиті
төңкеріске дейін өзіне жүктелген біраз міндетті өтеді. Бір-
ден бірге көшіріліп, Шығыстың поэзия үлгілері, қиссалар,
шежірелер жазылды. Юсуф Баласағұнның «Құтадғу білігі»,
«М. Қашқаридің сөздігі» жəне орта ғасыр ескерткіштерінің
бəрі де осы араб алфавитінің үлгісінде жазылған.
XІX ғасырдың екінші жартысында қазақ жерінде араб
жазуымен қатар, ептеп орыс графикасы да пайдаланыла
бастайды. Орыс мектептерінде бірен-саран қазақ балала-
ры оқыды. Жер-жерде орысша-қазақша сыныптар ашы-
лып, олардың оқу жүйесінде де аздаған жаңалықтар бой
көрсетті. Оқыту əдістемесі, үлгісі орыс жазуы бойынша
жүргізілді. Дін исламды уағыздаушы молдалармен қатар
қазақ даласында жаңа бір ілімнің жолын нұсқаушы жандар
пайда болды. Тұңғыш мектеп ашып, дала қоңырауын соққан
Ы. Алтынсарин ғасырлар бойы білімге сусап, ындыны кеп-
кен қазақ жұртшылығын сауаттануға бастады. П.М. Мелио-
ранский, В.В. Радлов сынды орыс оқымыстылары қазақ тілі
мен мəдениетіне көңіл бөліп, оны ғылыми-зерттеу объек-
тісіне айналдырды.
Қазақ тілі көптеген басқа түркі тілдері сияқты XVІІІ ға-
сырдың екінші жартысында ғана зерттеу объектісіне ай-
нала бастаған. Н.А. Кононовтың
48
көрсетуі бойынша, бұл
48
Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрьский
период. Л., 1972. С.215–217.
132
тіл жайындағы алғашқы деректер «Сравнительные сло-
вари всех языков и наречий» мен Федор Павлович (Фри-
дрих) Аделунгтың мұрағатынан кездеседі. Қазақ тілі
жайындағы мəліметтер Г.Ю. Клапрот, М. Бекчурин (Беще-
рин) еңбектерінде де бар. Г. Клапрот тіпті қазақтар жайын-
да аздаған түсінік бере келе французша-қазақша сөздікше
де береді. XVІІІ ғасырдың екінші жартысындағы азды-көпті
еңбектің бар болғаны осы. XІX ғасырдың орта шенінде
қазақ тілін зерттеу жайы біршама ілгерілеген тəрізді. Мұнда
негізінен практикалық мақсат көзделген. Қазақ тіліне байла-
нысты əрқилы практикалық құралдар шыға бастады. Азда
болса ғылыми мазмұндылығымен көзге түсетін сол кездегі
айтулы еңбектің бірі ретінде Н.И. Ильминскийдің «Мате-
риалы к изучению киргизского (казахского) наречия»
49
деп
аталатын еңбегін атауға болады. М.А. Терентьев өзінің грам-
матикасын осы еңбектің материалы негізінде жазған. Мұнда
қазақ тіліне қатысты бөлім бар.
Ана тіліміздің төңкерістен бұрынғы зерттелу тарихында
үлкен бір белес болып табылатын – П.М. Мелиоранскийдің
«Краткая грамматика казах-киргизского языка» атты еңбегі.
Бұл еңбектің құндылығы – өзінен кейінгі жұмыстарға үлгі
болғандығында. Сондай-ақ В.В. Катаринскийдің «Грамма-
тика киргизского языка. Фонетика, этимология и синтак-
сис» (Оренбург, 1897), И. Лаптевтің «Киргизско-русский
словарының» 107-148 беттерін еске саламыз.
А.Н. Кононов В.В. Катаринскийдің жасаған «Практиче-
ские уроки русского языка для киргизов» (Оренбург, 1895,
2-е изд. Казань, 1909) жəне «Первоначальный учебник
русского языка для киргизов» (Казань, 1909) еңбектерінің
қазақтардың орыс тілін оқып үйренуіне əжептəуір септігі
тигенін кейбір деректер ақиқаттайды. Қазақтарға арналған
49
Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. УЗКУ. 1860,
Кн.3,4;1861, Кн.1 и 3; Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргиз-
ского языка. Ч.1. Фонетика и этимология. СПб., 1894; Ч.2. СПб., 1897.
133
алғашқы «Əліппе» 1892 жылы Қазан қаласында басылып
шықты. Бұл қатарда біз Ы. Алтынсариннің «Киргизская
хрестоматиясын» (Оренбург, 1879, 2-е изд. 1906), А.А. Алек-
торовтың «Киргизская хрестоматиясын» (Оренбург, 1898),
Н.Н. Пантусовтың «Материалы к изучению казак-киргиз-
ского наречиясын» (Казань, 1809–1904. Вып. 7), М.Н. Бекте-
мировтың «Руководство к изучению киргизского языка»-
сын (Ташкент, 1909) ерекше атамауға болмайды.
Қазақ тілі мен фольклорына қатысты мол деректі
В.В. Радлов еңбектерінен де табамыз (Образцы народной
литературы тюркских племен. Т.2. СПб., 1870). XVІІІ–XІX ғ.
аралығындағы орыс оқымыстыларының еңбектерін жəне
діни наным-сенімнен арыла алмаған араб алфавиті негізінде
халыққа жеткен қисса, шежірелерді ой елегінен өткізсек,
бір қызық жайтты аңғарамыз. Бұл тұста ашық түрде
болмағанмен, араб алфавиті мен орыс жазу үлгісінің ара-
сында астыртын айқас күшейе түскен тəрізді. Молдалар кей
тұста құранның түсініксіз сүрелерін жаттатып, халықтың
шығармашылық ойын бұлыңғырлатып, əлдебір ертегіде-
гідей бұлдыр дүниені уағыздаса, орыс оқуын көксейтіндер
жаңа бір əлемге, жаңа бір өнерге жол бастап, елді білім-
сана жағынан есейе түсуге жетектейді. Осы бір жай көзге
елеусіз, бірақ халықтың ішкі дүниесіндегі бұлқынысты
кезінде Шоқан Уəлиханов дəл байқаған екен: «Қазіргі
кезеңде ескі мен жаңаның: мұсылмандық шығыс пен
орыс арасында жай көзге байқалмас күшті күрес жүріп
жатыр»
50
, – дейді.
Халқымыздың мəдениетін өркендетіп, сауатын арттыра
түсуде араб жазуының пайдасынан зияны молдау болғанын
қазақтың сауатты ер-азаматтары көптен-ақ байқаған. Əсі-
ресе, шала сауатты молда дамыллалардың балаларды оқыту
ісіндегі өнімсіз тірлігі көптеген көзі ашық адамдардың
50
Валиханов Ч. Соч. «Записки Русского Геогр. об-ва по отделу географии».
1909. 1, 29, 192.
Достарыңызбен бөлісу: |
