ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ

Ағынды сулар шаруашылық-тұрмыстық, өндірістік және нөсерлік санаттарға бөлінеді. Қызмет нәтижесінде пайда болатын шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулар кәріз желілеріне және одан әрі қалалық тазарту құрылыстарына ағызылады. Шаруашылық-тұрмыстық ағындар құрамында нитраттар, нитриттер, аммоний азоты, СПАВ, фосфаттар бар, өлшенген заттар, органикалық ластану. Канализациялық желілерге жіберу үшін қолданылады.

«Павлодар Су Арнасы» ЖШС кәсіпорны шаруашылық тұрмыстық ағынды сулар канализациялық желіге ағынды суларды қабылдау шарттарына жауап береді. Өндірістік ағынды сулар «ТЖО» мен «АОО» қалыптасады және жергілікті тазарту құрылыстарында тазартылғаннан кейін жиналады және айналмалы сумен жабдықтау жүйесінде пайдаланылады. Нөсерлі ағындардың құрамында алюминий, темір, кремний оксидтері, мұнай өнімдері және т.б. болуы мүмкін. «ПАЗ» құрылымдық бөлімшелерінің қызметі барысында қалдықтардың келесі түрлері пайда болады: өңделген қалыптау қоспалары, майланған шүберек, резеңкеден жасалған кесінділер мен ескі бұйымдар, өңделген автомобиль шиналары, ағаш қалдықтары, өнеркәсіптік-құрылыс қоқысы, металл қалдықтары (қара), электродтардың қалдықтары мен өртенуі, пайдаланылған майлар, Сазбалшық өндірісінің үйінді шламы, пайдаланылған сынап шамдары, коммуналдық қалдықтар (қатты тұрмыстық), аумақтан смета. Бұл тізбеден шлам болады.

Глинозем өндірісінің үйінді шламы, ведомстволық қоқыс үйіндісінде коммуналдық және құрылыс-өндірістік қалдықтар, майланған шүберек, пайдаланылған аккумуляторлық батареялар мен пайдаланылған резеңке жиналады. Сынапты пайдаланылған лампалар беріледі ЖШС фирма «РЕЗОН» тазарту үшін. «АО» «ЖЭО» ак құрылғы алюминий зауытының, Павлодар басқа да өнеркәсіп кәсіпорындары мен тұрғын үй секторының қажеттіліктері үшін электр және жылу энергиясын өндіруге арналған. Алғашқы екі қазандық 1964 жылы пайдалануға берілді. Кәсіпорынның соңғы құрылысы 1989 жылы аяқталды.

Кәсіпорынның құрамына:

- отын беру цехы;

- қазандық;

- турбиналық;

- электр.

Жөндеу-механикалық учаске және қосалқы бөлімшелер. «ЖЭС» үшін отынның негізгі түрі Екібастұз кен орнының жоғары көмірі болып табылады. Қазандықтарды жағу үшін мазут қолданылады. Кәсіпорынның отын балансының жалпы құрылымындағы мазут үлесі 5 % кем. Турбина цехында турбиналар орнатылған: ПТ-60-130/13; P-50-130; Т-50-130; ПТ-80-130. Орнатылған турбиналардың жалпы қуаты 350 МВт. «ЖЭС» келіп түсетін отынды қабылдау, сақтау және оны сақтау орындарынан қазандық цехының жабдықтарына дейін тасымалдау отын беру цехымен жүзеге асырылады. Отын беру цехының жабдықтарының құрамына көмір қоймалары, кран шаруашылығы, конвейерлер, ұнтақтау жабдықтары, мазут шаруашылығы және т.б. кіреді. Вагон аударғыштан көмір тиеу-кран арқылы көмір қоймасына түседі. Осы кран қайта тиегіш көмірді қазандық агрегаттарға түсетін ұштық галереяға береді. Қойманы қалыптастыру және Көмірді тиеу үшін кран қайта тиегіш терезесіне бульдозерлер қолданылады.

Атмосфералық ауаға өлшенген заттар бөлінеді, бульдозерлер көміртегі оксиді, азот (IV) оксиді, формальдегид. Мазутты шаруашылықтың құрамына мазутты цистерналарды қабылдауға және түсіруге арналған темір жол эстакадасы, жүктелетін мазутқа арналған қабылдау ыдыстары, мазутты сақтауға арналған сорғылар мен ыдыстар кіреді. Мазут темір жол цистерналарынан қабылдау сыйымдылықтарына ағытпа арқылы түседі. Олардың ішінде сорғы станциясында орнатылған сорғылардың көмегімен мазутты сақтауға арналған сыйымдылықтарға айдалады. Мазутты түсіру және сақтау кезінде C12-C19 көмірсутектері, күкіртті сутегі бөлінеді. Электр цехында зиянды заттарды бөлу көздері аккумуляторлық батареялар, дәнекерлейді. Қышқыл аккумуляторларды зарядтау кезінде күкірт қышқылының буы, дәнекерлеу бекеттерінің жұмысы - марганец және оның қосындылары, темір (II, III) оксидтер, фторлы газ тәрізді қосылыстар бөлінеді. «ЖЭС» атмосфераға ластаушы заттарды бөлудің негізгі көздері бу қазандары болып табылады,онда қатты қож шығару арқылы жоғары күлді және төмен калориялы көмірді (алаулы тәсілмен) жағу жүргізіледі.

Алау тәсілі өлшенген күйде от жағу камерасының көлемінде көмір тозаңын жағу. Шаңкөмір қазандарында қатты отынды жағу принципі келесідей болады: диірмендерде ұнтақтаудан кейін алынған көмір шаңы, бөлшектер мөлшері 300–500 мм дейін полидисперсті ұнтақ болып табылады, ауамен бірге оттыққа арнайы жанарғылар арқылы беріледі. Отынның жануы оттықта бөлшектердің өте шектеулі болуы үшін жоғары температура кезінде оттық камерасының көлемінде болады. Көмір тозаңы алдымен термиялық дайындық кезеңінен өтеді. Ол қалған ылғалдың булануы және ұшпа заттардың бөлінуі. Отын бөлшектерін ұшатын заттардың (400‒600°C) қарқынды шығу температурасына дейін қыздыру процесі оныншы секундта болады. Содан кейін ұшатын заттар тұтанады, осыдан температура кокс бөлшектерінің айналасында тез өседі, aл жылыту тездетіледі. Қарқынды жануы ұшпа заттардың алады.

Ұшатын заттар көп шыққан кезде олардың жану жылуы кокс бөлшектерінің тұтануы үшін жеткілікті, ал ұшатын заттардың аз шығуы кезінде кокс бөлшектерін сыртқы көзден қосымша қыздыру қажеттілігі туындайды. Бұл гетерогенді процесс, оның жылдамдығы реагент бетіне оттегіні келтірумен анықталады. Кокс бөлігінің жануы уақыт бойынша ең үлкен ұзақтығы болады және бөлшектердің жануы үшін қажетті барлық уақыттың 1/2‒2/3 дейін құрайды. Бөлшектердің бастапқы мөлшеріне, жағылатын отынның түріне байланысты жанудың Толық уақыты 1‒2,5 секундқа дейін құрауы мүмкін. Отынның жоғары күлдігі және газ ағынындағы Ұшпа күлдің саны тиімді күл ұстағыш қондырғыларды орнатуды талап етеді. Бұл жағдайда конвекциялық газ құбырларында газдың жылдамдығын азайтады, ал беттердің күл бөлшектерімен ластануы жылу алмасуын нашарлатады. Отынның жұмыс массасының үлкен ылғалдылығы жағу кезінде көптеген қиындықтарды тудырады. Жану жылуы төмендейді, отын шығыны және жану өнімдерінің көлемі өседі, кететін газдармен жылу шығыны және түтін сорғыш жетегіне электр энергиясының шығындары артады. Отынның жану өнімдері болып қазандықтан қатты түрде шығарылатын шлак және құрамында: қатты бөлшектер (көмірдің ұшпа күлі), азот оксидтері, күкірт диоксиді кіретін түтін газдары табылады. Отынның жану аймағындағы жоғары температура және ауаның төмен коэффициенттері өз азотты отынның тотығуы нәтижесінде түтін газдарындағы азот оксидінің термиялық түзілуіне ықпал етеді. Қазандардан шығарындылары басқарылмайтын процеске жататын және тек қана отындағы күкірттің құрамына тәуелді күкірт диоксидінен айырмашылығы, түтін газдарындағы азот тотықтарының концентрациясы шешуші дәрежеде от жағу процесін ұйымдастыру арқылы анықталады. Осылайша, қазандық оттықтарында отын жанғанда қатты бөлшектер пайда болады:

- құрамында SiO₂ 70–20 бар бейорганикалық шаң;

- мазутты күл;

- күкірт диоксиді;

- көміртегі оксиді;

- азот (IV) оксиді.

Қазандықтардың түтін газымен ластаушы заттар атмосфераға түтін құбырлары арқылы түседі. «ЖЭС» шығарындылардың негізгі ұйымдастырылған көздері болып табылатын № 1,3 «ЖЭС» шығарындылардың негізгі ұйымдастырылған көздері болып табылады. Атмосфераға түсетін түтін газдарындағы ластаушы заттардың құрамы ең алдымен отынның сапасымен, күл ұстағыш құрылғылардың тиімділігімен, сондай-ақ отынды жағу тәсілінің өзімен камералық оттықта шаң тәріздес күйде анықталады. Қазандардан атмосфераға «ЖЭС» бойынша шығарындылардың барлық көлемінен 99,9 % жуық ластаушы заттар түседі. «ЖЭС» барлығы ластаушы заттар шығарындыларының 13 көзі бар. Күл үйіндісінің ашық жағажайында шаңды басу бойынша іс-шаралар өткізіледі, сондықтан онда шаңның болмайды. ЖЭС өнеркәсіп алаңдарына жақын жерде ластануға болатын жер беті су қоймалары жоқ. Ағынды сулар мынадай санаттарға бөлінеді: шаруашылық-тұрмыстық және нөсер. Қызмет нәтижесінде пайда болатын шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулар кәріз желілеріне және одан әрі қалалық тазарту құрылыстарына ағызылады. Шаруашылық-тұрмыстық ағындар құрамында нитраттар, нитриттер, аммоний азоты, фосфаттар, өлшенген заттар, органикалық ластанулар бар. «ЖЭС» өнеркәсіптік алаңынан нөсерлі ағынды сулар (үстіңгі ағын) өнеркәсіптік канализация жүйесіне жиналады және сорғы өнеркәсіптік ағынды сулар күл үйіндісіне айдалады, әрі қарай гидрозол жою жүйесінде қолданылады. «ЖЭС» өндірістік алаңдарының құрылымдық бөлімшелерінің қызметі барысында қалдықтардың келесі түрлері пайда болады: күл қалдығы мен қож, өнеркәсіптік-құрылыс қоқысы, коммуналдық қалдықтар (қатты тұрмыстық қалдықтар), аумақтан смета. Осы тізбеден күл үйіндісінде күл қалдығы мен қожды, ведомстволық қоқыс үйіндісінде жинайды - коммуналдық қалдықтар және құрылыс-өнеркәсіптік қоқыс. «ҚА» АҚ құрылғысында өндіріс және тұтыну қалдықтарының келесі жинақтағыштары бар: № 1 және № 2 «ПАЗ» шлам жинағыштар, «ЖЭС» күл үйіндісі және қалдықтардың ведомстволық үйіндісі. Талдау тұрақты өзгеретін және нашарлайтын қоспалық құрамы бар сапасы төмен шикізатты қайта өңдеудің жеткілікті тиімді және экономикалық орынды тәсілдерінің жоқтығын көрсетеді. «ҚА» АҚ құрылғысында өндіріс және тұтыну қалдықтарының келесі жинақтағыштары бар: № 1 және № 2 «ПАЗ» шлам жинағыштар, «ЖЭС» күл үйіндісі және қалдықтардың ведомстволық үйіндісі. Шлам жинағыштар «ҚА» АҚ машина алюминий зауытының Шығыс қақпағы бар. № 1 шлам жинағыш 870 м қашықтықта, № 2 шлам жинағыш – 1900 м қашықтықта орналасқан. Қалдықтарды жинағыштар елді мекендерден 10 км дейін, ауыз су және шаруашылық мақсаттағы көздерден 15 км, транзиттік жолдардан және орман отырғызудан үш км қашықтықта орналасқан. Шлам жинағыштар екі картадан тұрады, жазық түрдегі құрылыстарға жатады.Шлам жинағыш бастапқы дамбаны орынды топырақтарды себу жолымен құрылады, глинозем өндірісінің қалдықтары жиналатын шаю құрылғысы болып табылады.

Өндіріс қалдықтарының гидрокөлігі олардың қойыртпақтарын технологиялық процестен шлам соратын станцияның зумфына беру жолымен жүзеге асырылады. Сорғы станциясының ғимаратынан және одан әрі бөгеттің жотасы бойынша тарату шлам құбыры салынды. Шлам жинағыштың тоғанынан жарықтандырылған су ақшылған суларға беріледі, содан кейін суағар құдықтар арқылы өздігінен ағады, гидрошламды жоюдың айналым жүйесіне қайтарылады. № 1 шлам жинаушы 34 жыл бойы (1964-1998 жж.) жуылып, қазіргі уақытта консервацияланды. Жер асты суларының ластануының алдын алу үшін картаның барлық периметрі бойынша қабаттағы қабырға тәрізді сүзгілеуге қарсы үйінділер салынған. Шлам жинағыштардың шаңдануы болмайды, себебі олар дамбалармен қоршалған, ал олардың бұрышында цементтелетін қабық түзіледі, бұл құрғақ шламды шығаруды және атмосфералық ауаның ластануын болдырмайды. «ЖЭС» күл үйіндісі станция алаңының шығыс жағында орналасқан. Күл үйіндісінің карталарынан солтүстіктен «ПАЗ» шлам жинағыштары, шығыстан және оңтүстіктен – құрылыстан бос аумақ. Павлодар қаласына дейінгі қашықтық шамамен 5,5 км, Ертіс өзеніне дейін шамамен 10 км құрайды.

Күл үйіндісі гидротехникалық құрылыс ретінде, овраж типті құрылыстарға жатады және батыстан шығысқа қарай шамамен төрт км дейін созылады. Күл үйіндісінің жағажайын шаю бөгеттердің жотасына салынған бөлгіш қойыртпақ құбырлар жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады. Күл шлактарының қойыртпағын шығару арқылы жүргізіледі. «ЖЭС» жарықтандырылған су сорғы станциясының көмегімен суағар бойынша беріледі. Күл үйіндісінің ашық жағажайында шаң басу бойынша іс-шаралар өткізіледі. Құрғақ жағажайларды бұта (лохузколистый), қамыс және шаңданатын жағажайларды шлам қабатымен шаю, сондықтан шаңды онда толығымен жоқ. Ведомстволық қоқыс тастайтын жердің екі картасы 1980 жылдан бастап пайдаланылады. Құрылыстың периметрі бойынша қалың өсетін бұталар отырғызылды. Қоқыс үйіндінің негізінде саз қабатынан экран жасалған. Үйіндінің конструкциясы үйіндінің негізі мен қоршау білігінің балшықты және топырақ экрандарының болуы есебінен ыдырау өнімдерімен бірге су ерітінділерінің көшкінінің пайда болуын және су ерітінділерінің еруін болдырмайды. «ПАЗ» және «ЖЭС» өнеркәсіп алаңдарында шу, діріл, жылу бөлу, электромагниттік сәуле көздері болып табылатын технологиялық және жөндеу жабдығы орнатылған. Шу мен дірілдің негізгі көздеріне мыналар жатады: «ЖЭС» технологиялық жабдықтары (бу қазандары, турбиналар, вагон аударғыштар, көмірді ұсақтау жабдықтары және т.б.).және «ПАЗ» (желдеткіш, компрессорлық, сорғы және металл өңдейтін жабдық, галтовкалы және ұсақтайтын барабандар және т. б.). Қаланың тұрғын үй құрылысына кәсіпорынның физикалық әсерін шектеу мақсатында санитарлық нормалармен 3000 м тең қорғау аймағы орнатылған. Жылу бөлудің негізгі көздеріне: бу қазандары, балқыту пештері, күйдіру және кальцинация пештері және т. б. жатады. Жобаланатын цехтың негізгі өндірістік факторлары сілтілер, аэрозольдар, ылғалдылық, Кең жылу беретін беттердің болуы және аппаратуралық сілтінің тораптары мен құбыржолдарының толық герметикалығы ғимараттың, көп көлемдегі жылу, ылғалдылық және сұйық фазалы аэрозольдер мен сілтілердің атмосфераға түсуіне себепші болады. Жыл мезгіліндегі батареяларға қызмет көрсету аймақтарындағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы орташа есеппен 22,42 %, ал қоюландырғыштар үй-жайларында 28,51% құрайды.

Көптеген аппаратта жылу өткізгіштігінің болуы және ерітіндінің төгілу кезеңі қатты түрдегі сілтілі аэрозольдардың түсуімен негізделеді. Үй-жайлардың ауасында сұйық та, қатты да болуы мүмкін. Шудың басты көзі жабдықтың электр қозғалтқыштары мен айналу механизмдері болып табылады. Жоғарыда аталған зияндар кәсіби аурудың, атап айтқанда жоғарғы тыныс алу жолдарының ауруларының, созылмалы бронхиттің ықтимал себебі болып табылады. NaOH матаға күйдіргіш ретінде әсер етеді. Ерітінділер шырышты қабыққа түскен кезде теріні жуу керек. Күйгеннен кейін тыртық қалады. Жоғары концентрациялы және температуралы ерітінділермен тұрақты жұмыс істегенде қол саусақтарында жаралар жиі пайда болады. Тырнақ түсу, терісінен бөлінеді. Тіпті NaOH ең аз мөлшерінің көзге түсуі қауіпті. Қорытынды соқырлық болуы мүмкін. Na₂CO₃ натрий карбонаты. Онымен жұмыс істеу кезінде шырышты массаның пайда болуы байқалады. Дем алу тыныс жолдарының тітіркенуін тудыруы мүмкін. Онымен ұзақ уақыт жұмыс істегенде экземалар, терінің жарылуы мүмкін. Al₂O₃ алюминий оксиді, шаң немесе түтін жұтқан кезде алюминий негізінен өкпе зақымданады. Ауру алюмикоз немесе "алюминий лейкемия" деп аталады. Жұмысшылар құрғақ әдіспен құрғақ нервтің неврит жағдайлары сипатталған. Кейде мұрынға безеу, экзема, дерматит пайда болады. Шаңға арналған ШРК 0,9 мг/м³.CO аздаған концентрацияларды жұтқан кезде ауырлығы мен қысылу сезімі, маңдайдағы қатты ауырсыну, жүрек айнуы, құсу, тамыр соғуының жиілеуі пайда болады. Ең көп орталық жүйке жүйесі зардап шегеді. Даму шамасына қарай адам үнемі ойлау қабілетін жоғалтады. Содан кейін функция бұзылады және қозғалыс үйлесімі бұзылады. Ауыр жағдайларда ми нервтерінің сал болуы мүмкін. ШРК-20 мг/м³. Жұмыс үй-жайларының ауасындағы улы газдардың, булардың, шаңдардың және басқа да аэрозольдардың шекті рұқсат етілген шоғырлануы, мг/м³:

- аммиак 20;

- ацетон 200;

- отын бензині 100;

- күкірт қышқылы 1;

- хлор 1;

- шаң және аэрозольдер;

- кристалды модификация – 1 түріндегі 70 % еркін SiO₂ бар шаң;

- шыны және минералды талшықтың шаңы-3;

- 10% дейін еркін SiO – 4 бар көмір шаңы;

- металдар, металлоидтар аэрозолдары және олардың қосындылары;