Монетный тип – монетаның жалпы түрінің жиынтығы.
Проба монеты - монетаның жалпы массасына құнды металдың қатынасы.
Европада орта ғасырда-ақ коллекция жасау дамып, оларды анықтау, сыныптау, сақтау мәселелері қолға алынды, коллекциялар саны дамыған сайын оларды зерттеу қажеттігі туды. Коллекцияның иелері өздері, болмаса ғалымдар көмегімен монеталарды зерттеп олардың сипаттамасын жазып, каталогтар жасай бастады. Сонымен қатар үлкен коллекцияларды сақтайтын қоймалар – «мюнцкабинеттер» пайда болды. Келесі этап ол монеталардың ғылыми сыныпталуы болды, нумизматикалық материалдардың зерттелуі веналық коллекционер және ғалым И.И.Эккель (1737-1798) атымен байланысты.
Россияда монеталарды жинау, коллекция жасау ХVІІ ғасырдың екінші жартысына қатысты. ХVІІІ-ші ғасырдың басынан бастап ол үлкен модаға айналады.Петр І-нің ұйымдастырған Кунсткамерасында монеталар мен медальдардың үлкен коллекциясы болды, кейін ол Эрмитажға беріледі. 1834-ші жылы А.Д.Чертковтың «Описание древних русских монет» деген кітабі жарық көрді. А.В.Орешниковтің «Русские монеты до 1547 г.» деген кітабі әлі күнге маңызын жойған жоқ.
Метал монета шыққанға дейін әр елде әр түрлі ақшаның эквиваленті болды: ХVІІІ-ші ғасырға дейін Үнді мұхиты жағалауында каури раковинасы, Меланезияда – акуланың тісі, Калимантанда – сиыр бас сүйегі, Солтүстік америка үндістерінде – вампум белбеуі, Африкада – піл сүйегі мен тұз кесегі, Вирджинияда – табак, Монғолияда – шай (кирпичный чай),... Ағылшынның impekunius (кедей) сөзі латынның – pekuniа (деньги) деген сөзінен шыққан, ал ол өз кезегінде pekus (мал) сөзінен пайда болған. Демек, impekunius сөзі – «малсыз» деп аударылады. Ал «капитал» сөзі де – caput – capita «бас» деген сөзден шыққан, яғни дүние мүлік мал басымен өлшенген кезде пайда болған.
Ал метал монетаның отаны Кіші Азиядағы Лидия мемлекеті болып табылады Онда б.з.д. VІІ-ші ғасырда алғашқы монеталар шыға бастаған. Россияда ақшаның орнына алғашында тері, кесек метал, мал болса, кейін – рим монеталары – динарий, антониандар, сонымен қатар – сасанидтік Иранның драхмалары болды (ІV-VІІ ғғ.). VІІ-ші ғасырлардан бастап шығыстың әр түрлі мемлекеттерінің күміс монеталары – диргемалары кең утараййды. Оның екі беті арабтың «куфи» жазуымен көмкерілгендігіне байланысты бұл монеталарды «куфилік» деп те атайды. ХІ-ші ғасырдан бастап оның көлемі тоқтап, византиялық монеуталар кең тарайды. Күміс – милиарисия мен алтыннан – солидтер, сонымен қатар батыс европалық күміс динарийлер тарайды. Х-ХІ-ші ғасырларда орыстың – златниктері мен серебренниктері де (византиялық монеталарға ұқсас) қысқа мерзімге шығады. Монғол шапқыншылығынан соң, ХІІІ-ХІV ғасырларда Алтын Орда мемлекеттерінің татарлардың күміс диргемдері мен мыс пұлдары айналымға түседі. Монғол дәуіріне дейін Русьта әр түрлі салмақутағы күміс құймалар – гривналар айналымда болған. Кең тарағандарының бірі – киевтік гривна, алтыбұрышты, 160 г. салмақты және новгородтық таяқша – 200 г. Сонымен бірге шетелдік күміс монеталармен қатар жүрген. Ал ХІV-ші ғасырдан бастап Москвалық княздікте (князь Дмитрий Иванович тұсында) алғашқы монеталар соғыла бастайды, бұл кезде татар легендалары, мыс пұлдар да жасалған. Москва княздігінде гривнагың салмағы қабылданып – рубль жасалы, оның құны 200 деньгаға тең болды. Москвада сонымен қатар – полуденьга (полушка), Новгородута төрттің біріне тең – четверица құйылатын болды. Ал. 1534-1535 жылдары қаржы реформасы жүріп, елде монетаның бір хүйесіне ауысу жүрді: копейка шығарыла бастады, москвалық деньгадан екі есе ауыр, ал оның аты бейнеге байланысты болды – копейкада атты адам найзамен тұрған болатын. Бұл кезден бастап тек – копейка, деньга, полушка ғана жасалатын болады. Шыққан жерлеріне байланысты оларда «М», «П», «Н» (Москва, Псковь, Новгород қалаларының атына байланысты.) деген белгілер басылатын. Копейкада суреттермен қоса легендалар болды, онда «Князь велики гдрь всея Руси», кейінірек «Царь и великий князь Иван всея Руси»деп өзгертілді. ХVІІ ғасырда І Петр заманында копейка екі есе кеміп, салмағы – 0,28 г болды. Оның ыңғайсыздығына байланысты 1610-шы жылы, Василий Шуйский тұсында, алтын копейка (10 күміске тең) шығара бастады. 1654 жылы Алексей Михаилович патша рубль мен полуполтина (күмістен) шығара бастайды, ол рубль батысевропалық монета – талерге (28 г) тең болды.Сонымен қатар мыс монеталар да шығады, полтинадан – деньгаға дейін. (И.Г.Спасский. Русская монетная система. М., 1970.).
Достарыңызбен бөлісу: |
