Жоспарлау әдістері
Жоспарлау әдістері (құралдары)-белгілі бір мақсатқа жету, нақты мәселені шешу тәсілдері.
Жоспарларды әзірлеудің негізгі әдістеріне мыналар жатады (сурет 1.3)
Сурет 1.3 Жоспарлау әдістері
Жоспарлау әдістерінің әрқайсысын толығырақ қарастырамыз.
1. Нормативтік әдіс
Жоспарлаудың осы әдісінің мәні алдын ала белгіленген нормалар мен техникалық-экономикалық нормативтер негізінде шаруашылық жүргізуші субъектінің ресурстарға және олардың көздеріне (шикізат пен материалдарды, отынды, аяқталмаған өндірісті жұмсау нормалары, өндіру және қызмет көрсету нормалары, еңбек сыйымдылығы, сан нормалары, машиналар мен жабдықтарды пайдалану нормативтері, өндірістік циклдің ұзақтығы, кредиторлық берешек нормалары, қаржы ресурстары мен пайданы бөлу нормативтері, резервтік қорға жыл сайын таза пайданың 5% - ын аудару нормативі).
Бұл әдісті прогрессивті нормативтік база қолданылған жағдайда ғана, яғни жаңа техника мен технологияны енгізу, сондай-ақ өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру жөніндегі жоспарланған іс-шараларды ескере отырып, нормалар мен нормативтер қайта қаралған кезде сәтті қолдануға болады. Бұл әдістің кемшілігі-шаруашылық жүргізуші субъектінің барлық қызмет салаларына қатысты экономикалық негізделген стандарттарды белгілеу мүмкін еместігі.
2. Есеп айырысу-талдамалы
Бұл әдістің мәні база ретінде қабылданған көрсеткіштердің қол жеткізілген шамаларын және олардың жоспарлы кезеңдегі өзгеру индекстерін талдау негізінде осы көрсеткіштердің жоспарланған шамалары есептелетіндігінде. Жоспарлаудың бұл әдісі техникалық-экономикалық стандарттар болмаған кезде кеңінен қолданылады және индикаторлар арасындағы байланыс олардың динамикасы мен байланыстарын талдау негізінде жанама түрде белгіленуі мүмкін. Бұл әдіс сараптамалық бағалауға негізделген. Бұл әдіс пайда мен кіріс мөлшерін жоспарлауда, пайдадан жинақтау, тұтыну қорларына аударым мөлшерін анықтауда кеңінен қолданылады.
Бұл әдістің артықшылығы техникалық-экономикалық стандарттар болмаған жағдайда және индикаторлар арасында жанама байланыс болған жағдайда қолданудың ыңғайлылығы болып табылады.
Әдістің басты кемшілігі-шешім қабылдаудың субъективтілігінің жоғары деңгейі, өйткені әдіс сараптамалық бағалауға негізделген.
3. Баланстық әдіс баланстарды құру арқылы қолда бар қаржылық ресурстарды және олардағы нақты қажеттілікті байланыстыруға қол жеткізетіндігінде. Ол пайда мен басқа қаржылық көрсеткіштерді бөлуді жоспарлау кезінде қолданылады. Бұл әдісті қолданған кезде баланстың келесі түрлері жасалады:
- материалдық (отын, электр энергиясы, жабдықтар, құрылыс материалдары және т. б. баланстары);
- еңбек (жұмыс уақытының балансы);
- қаржылық (ақшалай кірістер мен шығыстардың балансы, бухгалтерлік баланс, кассалық жоспар және т. б.);
Әдістің артықшылығы-олардың тепе-теңдігіне қол жеткізу үшін өзара тәуелді көрсеткіштерді үйлестірудің қарапайымдылығы. Әдістің кемшіліктері: тез өзгеретін жағдайларда жоспарланған көрсеткіштердің мәндерін болжау қиын, өйткені әдіс салыстырмалы түрде тұрақты жағдайға бағытталған.
4. Экономикалық-математикалық модельдеу индикаторлар мен оларды анықтайтын факторлар арасындағы сандық қатынастарды орнатудан тұрады. Бұл байланыс Экономикалық-математикалық модель арқылы көрінеді. Экономикалық-математикалық модель-бұл экономикалық процестің нақты математикалық сипаттамасы, яғни математикалық символдар мен әдістерді (теңдеулер, теңсіздіктер, кестелер, графиктер және т.б.) қолдана отырып, осы экономикалық құбылыстың құрылымы мен өзгеру заңдылықтарын сипаттайтын факторлардың сипаттамасы. Әдістің артықшылықтары: экономикалық көрсеткіштердің динамикасын болжау, әртүрлі техникалық-экономикалық параметрлер арасындағы қатынастарды сипаттау үшін қолданудың ыңғайлылығы. Әдістің кемшіліктері: көптеген болжамдарды енгізу модельдеу нәтижелерінің шындықтан айтарлықтай ауытқуларына әкелуі мүмкін; модель құрудың негізінде жатқан экономикалық жүйелердің даму заңдары уақыт өте келе өзгеріп, модельдің жеткіліктілік деңгейіне әсер етуі мүмкін.
5. Жоспарлаудың бағдарламалық-нысаналы әдісі белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін экономикалық бағдарламаны әзірлеуді, бұл үшін талап етілетін ресурстарды бағалауды, мерзімдер мен жауапты тұлғаларды белгілеуді (мысалы, бюджетті жоспарлаудың бағдарламалық-нысаналы әдісі) көздейді. Әдістің артықшылықтары: белгілі бір бағытқа назар аударуға мүмкіндік береді, орындалатын жұмыстарды бақылауды, оларды ресурстық қамтамасыз етудің ашықтығын және жауапкершіліктің нақты механизмін жеңілдетеді. Әдістің кемшіліктері: ұйымның барлық қызметін бағдарламалар мен жобаларға бөлу мүмкін еместігі осы әдісті қолдануды шектейді; дәстүрлі функционалды жоспарларға қарағанда бағдарламаларды әзірлеу мен іске асырудың жоғары шығындары.
6. Сценарийлік жоспарлау-экономикалық жүйені дамытудың бірнеше (әдетте үш) сценарийін әзірлеуді және әрбір сценарийге қатысты жоспарлы көрсеткіштер кешенін есептеуді көздейді. Бұл әдісті 1940 жылдары RAND Corporation және Хадсон институтында (Hudson Institute) жұмыс істеген атақты футуролог Герман Кан ұсынған. Кан ядролық соғыс сценарийлерімен және "мүмкін емес ойлау"деген тәждік сөйлеммен танымал болды. К. Хейдер және К. Сунтер сияқты ғалымдардың айтуы бойынша, "сценарийлік жоспарлау арқылы, мысалы, энергетикалық дағдарысты, мұнай компаниясының даму стратегиясын немесе болашақта қандай да бір оқиғаның нәтижесінде елдің даму сценарийін болжауға болады".
Әдістің артықшылығы-бизнестің әлеуметтік – экономикалық жағдайлары күрт өзгерген жағдайда қолданудың қарапайымдылығы-ұйым жоспарланған көрсеткіштердің барлық кешенін қайта есептемей, бір сценарийден екіншісіне салыстырмалы түрде ауыртпалықсыз ауыса алады. Әдістің кемшіліктері: сценарийлік жоспарлар кешенін әзірлеуге көп уақыт пен қаражат жұмсалады. Бұл шығындардың тиімділігі кез-келген сценарий бойынша кәсіпорынның даму ықтималдығының жоғарылауымен төмендеуі мүмкін.
Әдетте, кәсіпорында жоспарлау кезінде жоғарыда көрсетілгендердің бір әдісі емес, олардың бүкіл кешені қолданылады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
