Т. М. Блисов Топырақ экологиясы Тәжірибелік жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

1 Топырақтың антропогендік ластану процесінің азайтатын қандай жолдары бар?

2 Ауыл шаруашылық өндірісінде топырақтарды жасанды түрде азот, фосфор және калиймен қанықтырудың қандай зардаптары бар?

3 Ауыл шаруашылығында улы химикаттарды пайдаланудың проблемасы неде?

9.1 Радиоактивтік ластану ұғымы

9.2 Топырақтың радиоактивті ластану табиғи және техногендік көздері

9.3 Радиация және тіршілік

Радиоактивті сәуле шығару – биосферада барлық тірі организмдер үшін табиғи фактор, сонымен қатар организмдердің өзінің де радиоактивтілік қабілеті бар. Биосфералық объектер үшінде топырақтың радиоактивтілік қабілеті ең жоғары дәрежеде болады. Бұл жағдайларда табиғат көптеген миллион жылдар рақатта болған, тек радиоактивті тау жыныстары кенорындарына байланысты, мысалы уран рудалары, ерекше геохимиялық ауытқулар жағдайлары болмаса.

Топырақтардың радиоактивтілігі олардың құрамында радионуклидтердің болуына байланысты болады. Радиоактивтілікті табиғи және жасанды деп айырады.

Радиоактивтілік (табиғи) — бұл бір химиялық элементтің тұрақты емес радиоизотоптарының өздігінен басқа бір изотопқа -, - және - сәуле шығарып айналу құбылысын айтады. Табиғатта химиялық элементтердің көптеген табиғи және жасанды радиоактивті изотоптары (радионуклеидтер) кездеседі. Табиғи радионуклидтер деп адамның қатысынсыз пайда болған және қайтадан пайда болатындарды атайды. Бұлар ең алдымен ұзақ өмірсүретін, немесе жартылай ыдырау кезеңі үлкен, бәлкім жермен бірдей пайда болған радиоактивті элементтер (⁴⁰К, ⁴⁸Са, ⁸⁷Rb және басқалар). Бұларға барлық үш радиоактивті отбасыларының: уран-радий (²³⁸U), торий (²³²Th) и актиноуран (²³⁵U). радионуклидтері (ауыр) де жатады. Оларды алғашқылар деп атайды. Барлық қалған табиғи радионуклидтерді жеңілдер деп атайды, бұларға ғарыштық сәулелену арқасынан пайда болған радионуклидтер (³Н, ⁷Ве, ¹³С, ¹⁴С, ³²Р, ³³Р, ²²Na, ³⁵S, ³⁵C1) де жатады. Барлығы топырақта кездесуі олардың табиғи радиоактивтілігін бейнелейтін 300 ден астам табиғи радионуклидтік белгілі.

Жасанды (техногендік) радионуклидтердің пайда болуы адамның іс-әрекетімен байланысты. Олар шартты үш топқа бөлінеді: бөлінудің радиоактивті өнімдері (олардың маңыздылары ⁸⁹Sr, ⁹⁰Sr, ¹³⁷Cs, ¹³⁴Cs, ¹³¹Ce, ¹⁴⁴Ce), бағытталған активтілік өнімдері (оның ішінде ⁵⁴Mn, ⁶⁰Co, ⁵⁵Fe ⁵⁹Fe, ⁶⁵Zn) және трансуранды элементтер (оның ішінде ең ұзақ өмір сүрушілері ²³⁷Np, ²³⁹Np, ²³⁹Pu, ²³⁸Pu, ²⁴⁴Pu, ²⁴¹Am, ²⁴³Am, ²⁴²Cm, ²⁴³Cm, ²⁴⁴Cm).

А. П. Виноградов, топырақтың табиғи радиоактивтілігі тау жыныстарындағы радионуклидтер мөлшерімен анықталады деп тұжырымдаған болатын. Максималды радиоактивтілік қышқылды магмалық тау жыныстарында пайда болған тапырақтарды байқалды, ал радионуклидтердің ең жоғарғы концентрациясы топырақтың ұсақ дисперсті фракциялары – сазбалшықты бөлшектерінде байқалады.

Топырақта табиғи радионуклидтер мөлшері горизонталды және вертикалды бағытта болсын өзгереді. Горизонталды (меридианалды) бағытта олардың концентрациясы күлгінді топырақтардан боз немесе құба (сероземы) топырақтарға артады (батпақты топырақтар—> күлгіндеу—> шымды күлгіндеу —> орманның сұр топырағы—> қара топырақтар—> қара қоңыр топырақтар (каштановые )—> боз).

Топырақта радионуклидтердің барлығын оның радиоактивті иондайтын сәулелену көзі деп қарастыруға болады. Әртүрлі радиоактивті изотоптардың жартылай ыдырау кезеңі үлкен ендікте құбылады – миллиард жылдан секундтың бөлігіне дейін. Сонымен, олардың ыдырау жылдамдылығы өте әртүрлі, олай болса активтілігі де.

Топырақтардың радиоизотоптардан табиғи өздігінен тазару жылдамдығы олардың радиоактивті ыдырау жылдамдығы, вертикалды және горизанталды миграциясына байланысты болады. Радиоизотоптың жартылай ыдырау кезеңі – оның атомдары жартысының ыдырауына қажетті уақыт.

Радиацияның әсері сәулелену энергиясына байланысты болады, былайша айтқанда уақыт бірлігенде ұшатын бөлшектер саны. Сәулелену күші беккерель немесе кюримен өлшеленеді. Өлшеу бірлігі - беккерель (1 Бк = секундына 1 ыдырау) немесе кюри (1 Ки = 3,7 • 10¹⁰Бк). Сәулеленудің организмдерді залалдау дозасын олардың сіңірген энергиясы арқылы есептейді. Радиоактивтілік бірлігі ретінде сонмына қатар пайдаланады: Кл/кг (1 Кл/кг = 3,9 • 10³ рентген); грей (1 Гр = 100 рад); зиверт (1 Зв = 100 бэр). Адамға бірнеше әсер ету жағдайындағы залалсыз максималды дозалары аптасына 3 • 10³ Гр (0,3 рад) тең және бір жолғы жағдайында - 0,25 Гр (25 рад). Топырақтың дозиметрінде келесі ұғымдарды пайдаланады: меншікті немесе өзіндік (Бк/кг), көлемдік (Бк/м³) және бетіндегі немесе үстіндегі (Бк/м²) радиациялық қарқындылығы. Радиоактивтілік деңгейін практикада көбінесе гамма-сәуле шығаруы арқылы анықтайды, оның қоршаған ортада ең үлкен өтімділігі мен таралуына байланысты. 1 рентген – бұл 1 см³ ауада ионизация процесінде әр белгілірден 2,079 • 10⁹ пар иондары пайда болатын фотондық сәуле шығару дозасы.

Тірі организмдердің радиоактивті жиналу эффекті қабілеті болады. Адамға ЛД₅о өлшемі (өлімділік дозасы, биообъектердің 50% өлуіне әкелетін сәулелену) 2,5-3,5 Гр құрайды.

0,25 Гр дозасы сыртқы сәулеленуде шартты нормалды деп саналады. Радиоактивті йод ¹³¹I –тан адамның бар денесінің 0,75 Гр сәулеленуі немесе қалқанша безінің 0,25 Гр сәулеленуі халықтың радиациядан қорғау шараларын талап етеді.

Топырақ жамылғысының радиоактивті ластануының ерекшелігі мынада: радиоактивті қоспалар мөлшерінің төтенше аз болуы олардың негізгі қасиеттері -рН, минералдық қоректену элементтерінің ара қатынастары, құнарлылық деңгейін өзгертпейді. Сондықтан, ең алдымен өсімділік өнімдеріне топырақтан түсетін радиоактивті элементтер концентрациясын нормалау керек.

Ионданған сәулелену әсерінен организмдерде қан тасушы органдардың функциясы тежеледі, иммундік жүйе мен жыныстық бездер тұншықталады, асқазан- ішек жолы, зат алмасу және канцорегендік функциялары бұзылады. ,

Теріс биологиялық әсердің дәрежесі сәулелену дозасына, сәулелену уақытына, оның түріне және организмдердің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты. .

Зақымданудың алғашқы белгілері: терінің құрғауы, жаралардың пайда болуы, шаштың түсуі, тырнақтардың сынуы. Қолдардың басы өте сәулеленуден күлдірейді, ісіктер, ткандардың жансыздануы, жаралар пайда болады соңынан рак ісіктері байқалады.

Организмдердің ішіне радиоактивдік ыдырау өнімдерінің түсу көздері: тыныс алу жолдары, тамақ ішу және шылым шегу.

Тірі организмдер ылғыйына табиғи фондар арқылы да сәулеленеді (ғарыштық сәулелену, Жер кендерінің радиоактивтік сәулеленуі, атмосфера, гидросфера, литосфера және т.б. радионуклидтері).

Фондық радиоактивті сәулелену негізінен үш құрауыштан тұрады: биосфераның радионуклидтерінен құралған табиғи фон; техногендік фон адамның іс-әрекетінен; рентгендікдиагностика.

Фондық радиоактивтік сәулеленудің орташа жылдық эквивалентті дозасы жобамен 240-250 мбэр болады:

— ішкі сәулелену— жобамен 135 мбэр;

— жердегі көздерден— 35 мбэр;

— ғарыштық сәулелену — 30 мбэр;

— рентгендікдиагностика — 35-=-40 мбэр;

— басқалар— 2-5 мбэр.

Иондайтын сәуле шығару әсерінен пайда болатын ауруларды екі топқа бөледі: асқынданған және қайталанатын немесе мезгілденетін.

Асқынды сәулелену залалдануы аз уақытта үлкен дозалармен сәулеленгенде байқалады.

Асқынды сәулелену ауруының жүру процесі негізінен төрт сатыдан тұрады:

- алғашқы реакциясы (бірнеше сағат сәулеленуден кейін лоқсу, бас айлану, тамыр соғуының жиіленуі, лей­коцитоз, әлсіздік және т.б.);

- жасырын сатысы (неғұрлым бұл саты қысқа болса, соғұрлым ауру соңы ауыр);

- аурудың қызған сатысы (лоқсу, құсу, ауыр сырқаттық, жоғары температура (40 — 41 °С), мұрыннан және ішкі органдардан қан кету, лейкоциттердің күрт азаюы);

- саурығу немесе өлімділік сатысы. Қайталанатын сәулелену ауруы шамалы дозалармен ұзақ уақыт сәулеленгенде байқалады, сонымен қатар жалпы және жергілікті түрі болады. Олардың дамуы жасырын түрде жүреді.

1 Топырақтардың табиғи радиоактивтілігіне анықтама беріңдер және ол неге байланысты болады?

2 Жасанды радиоактивтілік қандай құбылыстарға байланысты жүреді?

3 Ауыл шаруашылық өнімдерін радиоактивті ластану қауіптілігін қамтамасыз ететін шараларды атаңыз.

4 Радиоактивтіліктің тірі организмдерге әсері.

10 Тақырып Топырақ экологиясының проблемалары және топырақ жамылғысын қорғау жолдары
Мақсаты: студенттерді негізгі топырақты қорғау тәсілдері және әдістерімен таныстыру.

Жоспар:

10.1 Топырақтарды экологиялық ауртпалықтар мен олардың зардаптарынан қорғау

10.2 Топырақтың гумустық күйін қорғау

10.3 Топырақтарды қоршаған ортаға шығарылатын индустриалды және тұрмыстық қалдықтардан қорғау

Өсімдік үлкен топырақты қорғау рөлін атқарады, ол топыраққа деген жаңбыр тамшылары соққыларын әлсіретеді және осыған орай топырақ түйірлерін ұсақтанудан қорғайды. Өсімдік желдің жылдамдығын төмендетеді және майда үлбір топырақтардың ұшыуына және тасымалдануына жол бермейді. Өсімдік тамырлары топырақ бөлшектерін біріктіреді, топырақ құрылымының қалыптасыуына қатысады, осыған орай олардың шайылуы мен ұшырылуына кедергі болады.

Өсімдік қардың жиналуына, оның топырақ үстінде бірдей бөлінуіне мүмкіншілік жасайды. Бұл оны қыста тереңге мұздануынан қорғайды және көктемде жақсы сіңірілуіне жағдай жасайды, сонымын қатар судың ағынын кемітеді және оның эрозияға шалдығуынан қорғайды. Шымды қабаттың ылғал сыйымдылығы жоғары және тым ылғалданған жағдайда судың көп мөлшерін ұстайды, осыған байланысты оның ағынын болдырмайды.

Судың болсын, желдің болсын эрозиясының пайда болуында жер бедерінің барлық формалары: мега-, макро-, мезо-, микро- және тіпті наноформалары қатысады. Олардың рөлдері әртүрлі және көп себептерге байланысты. Бұл жағдайларда ең маңызды рөлді суайрығы беткейлері, олардың ылдилығы және экспозициялары атқарады. Су эрозиясы әсіресе ерекше беткейлерде байқалады.

Эрозияның топырақ жамылғысына теріс әсері оның сол жылғы өнімінің шығындануы емес, топырақ қимасының бұзылуында және оның маңызды құрауыштарының жоғалуында болады. Бұл шығындарды қайтарып алу өте ұзақ уақыт қажет етеді. Солтүстік Қазақстанда топырақ қимасының үстіңгі 1 см қабаты 100—230 жылдар арасында қалыстасқан, топырақтың жылда жиналуы 0,6—1,3 т/га. Қазіргі кезде беткейге кесе-көлденең қалыпты өңдегенде суайрығы кеңістігінен 4—7 т/га, ал беткейлерден 8-18 т/га шайылады. Олай болса, қалыптасуына бірнеше он жылдар кеткен топырақтың құнарлы массасы бір жылда жоғалады.

Эрозиямен күресу шаралары үш топқа бөлінеді: агротехникалық, орманды­мелиоративтік және гидротехникалық.

Эрозияға қарсы агротехникалық шаралардың ең тиімділері болып сүдіге жырту, культивациялау, қатарлап себу немесе беткейге кесе-көлденең себу. Өсімдіктер қатары, қарықтар, аздаған кедір-бұдырлар егістікте суду жақсы ұстайды және эрозиялық процестерді азайтады.

Эрозиямен күресуде органикалық және минералды тыңайтқыштарды пайдаланудың да зор маңызы бар, үйткені көң және шымды компосты енгізу өсімдіктердің жақсы өніп-өсуін және күшті тамырлар жүйесінің қалыптасуын, осыған орай құрылымы жақсы болуын қамтамасыз етеді.

Эрозияға шалдыққан жерлерде арнаулы топырақ қорғау ауыспалы егістерін игеру, оның ішінде оларды көп жылдық шөптермен қанықтырып себудің маңызы өте зор болады. Бұл жағдайларда шөп егілген танаптар шабындық және жайылымдар ретінде пайдалынады.

Эрозиямен күресуде көп жылдық және бір жылдық өсімдіктерден тұратын буферлік жолақтар, сүдігерге ықтырма себу, қар тоқтату, құрғақшыл аудандарда ықтырмалы парлар, ал ылғалдылығы жеткілікті аудандарда екпелі парларды пайдаланады.

Жақсы нәтижелерді көрсетеді: топырақты саңыраулау, тышқан ініндей жыралау, егістікке су әкелетін жырасайларды шымдау, жырмаларды тегістеу.

Эрозиямен күресуде агромелиорацияның да маңызы өте зор.

Гидротехникалық эрозияға қарсы шараларды негізінен таулы жағдайларда пайдаланады. Бұл жағдайларда табаны кең үлкен террастар, арнаулы үйінділер, су ұстайтын жырақтар, канавалар және т.с.с. құрайды.

Топырақтың шамадан тыс тығыздануын болдырмау шаралары және олармен күресу жолдары төмендегілер:

- топырақты өңдеуді минимализациялау, жер өңдеу терңдігін азайту, операцияларды бірлестіру, агрегаттардың алым енін үлкейту;

- ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудегі барлық жұмыстарды топырақтың физикалық пісіп – жетілген күйінде жүргізу, оның ылғалдылығы 20—22 % болғанда;

- далалық жұмыстарда К-700 типті дөңгелекті тракторларды пайдалануды шектеу, шынжыр табан тракторларды басымырақ пайдалану, әсіресе ауыр топырақтарда;

- агрегаттарды тұқымдар, тыңайтқыштар, пестицидтер және жанар-май материалдарымен толтыру танаптың шетінде, жолдарда жүргізу;

- агрегаттардың танап бойынша жүруін реттеу үшін технологиялық іздерді қолдану;

- трактор және ауыл шаруашылық машиналары дөңгелектер іздерін қопсыту және тегістеу;

- тракторлардың іздерін кеңітетіндерді қолдану;

- жүріс жүйесінің топыраққа ұсынылған меншікті қысымын бұзбау: 0,8—1,0кг/см² негізгі өңдеуде, 0,4—0,6 кг/см² себуде және қатараралық өңдеулерде;

- өңдеу ұлтанын бұзу, жыртатын жердің астынғы қабатын 30—40 см қопсыту;

- органикалық тыңайтқыштарды енгізу;

- топырақтың бетін жабу және с.с.

Сонымен қатар арнаулы тәсілдер де бар: суару режимін бұзбау, суармалы егіншілікте топырақтың тым ылғалдану және кеуіп кетуін болдырмау, аралық дақылдарды себу және б.

Қазақстанда 25 млн. га тың және тыңайған жерлерді игеру және тиімсіз пайдалану аз уақытта деградацияланудың өзіндік түрі - топырақтардың дегумификациялануына әкеліп соғады, бұл процесс барлық жыртылатын топырақтарда байқалады және гумус мөлшері 20-30 % кемиді.

Шөлдену – бұл топырақ пен өсімдіктердің орнына келмейтін өзгерісі және биологиялық өнімінің төмендеуі. Бұл кейбір экстремалды жағдайларда биосфераның потенциалын бұзуға және территорияны шөлге айналуына әкеліп соғады.

Әлемде оның барлық континентінде шөлденуге 1 млрд га артық жерлер шалынған. Шөлденудің себептері және негізгі факторлары әртүрлі. Көбінесе шөлденуге бірнеше факторлардың қабысуы әкеледі және олардың біріккен әсерлері экологиялық жағдайды шиеленістіреді.

Шөлденген территорияларда топырақтардың физикалық қасиеттері нашарлайды, өсімдік құрыйды, грунттық сулар тұзданады, биологиялық өнім күрт төмендейді, осыған орай қалпына келу қабілеті үзіледі. Егер эрозияны ландшафттың ауруы деп атасақ, шөлдену – бұл өлім. Бұл процесс кең тарала бастады, оның айғағы «Шөлдену» атты халықаралық бағдарламаның мазмұны болды. ЮНЕП баяндамысында (БҰҰ-ның қоршаған орта туралы ұйымы) былай делінген «шөлдену – бұл ұзақ тарихи процестің нәтижесі, оның жүрісі барысында табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен адамның іс әрекеті бірін-бірі күшейтеді де табиғи ортаның өзгеруіне әкеліп соғады.

Гумустың шығындануын толтыру үшін өңделетін топырақтарға органикалық тыңайтқыштарды енгізеді. Гумустың сақталуына және оның құрамының жақсартуға топырақты әктеу мүмкіншілік жасайды, сонымен қатар минералдық тыңайтқыштар да керек.

Педосфераның биологиялық өнімін арттыру мақсатында минералдық тыңайтқыштарды өндіру – топыраққа бағытталған адамның техногендік іс әрекеті болып саналады. Сонымен қатар топырақ жамылғысына оған тура бағытталмаған оның өндірістік процестерінің зардаптары әсер етеді. Әсіресе атмосфераға маңызды мәселе болып техногендік шығарындылар саналады, олардың 10 мкм- ден және одан да үлкен бөлшектері ластау көздеріне жақын жерде шөгеді, одан ұсақтары газ құрамында алыс жерлерге тасылады. Олардың ішінде басымды ластағыш болып күкірт саналады.

Сонымен қатар күкірт тасты және қоңыр көмір, мұнай, шымтезек құрамында болғандықтан оларды отын ретінде жаққанда атомосфераға шығады. Тотықтанған күкірттің көп мөлшері атмосфераға металлургиялық процестерден кейін, цемент өндірісінен және басқалардан түседі. Күкірттің технлгендін шығарындыларын 95% артығы күкірт оксиді (IV) SO₂ болып саналады, ол тез SO₃ дейін тотығады, содан кейін сумен қосылғанда күкірт қышқылын құрайды. Ақырғы аммиакпен тез әрекеттеседі де аммо­ний сульфатына және басқа сульфаттарға айналады. Топырақ жамылғысына қауіпті болып ластаушы көздерге жақын түсетін ластаушылар да саналады. Дәл осылай ластаушылар болып ауыр металлдар мен күшала саналады. Сонымен қатар олар техногенді геохимиялық ауытқулар пайда болады немесе топырақ ерітінділері мен өсімдіктерде металлдардың жоғары концентрациялы учаскелері.

Ауытқулар шегінде екі аймақты бөлуге болады. Бірінші, ластау көзіне жақын, бұнда топырақ жамылғысы өте күшті бұзылады, өсімдіктер мен жануардар жойылады. Бұл аймақта ауыр металлдар концентрациясы өте жоғары болады. Екінші, көлемі үлкен аймақта топырақтар өзінің құрылысын сақтаған, бірақ микробиологиялық іс әрекеттер қысым көрген. Ластағыш-металлдардың таралуы топырақтардың белгілі типтеріне тән заңдылықтарына бағынбайды. Топырақтар қимасында металлдар мөлшері астынан үстіне қарай артуы жақсы байқалады және оның ең жоғарғы мөлшері қиманың үстіңгі бөлігінде.

Қорғасынмен ластаудың ең басты көзі – автомобил көлігі, онда бензинге детонацияны жою үшін қорғасын алкилдерін қосады.

Топырақтан өсімдіктерге одан жануарлар организмдеріне түсетін ауыр металлдардың бірті- бірте жиналу қабілеті бар. Адам бұл тізбекте ақырғы буын болып саналады, сондықтан топырақтардың ауыр металлдармен ластануы қатал бақылануы қажет. Ең улы болып сынап, кадмий, қорғасын, күшала саналады. Олармен улунудың зардаптары ауыр болады. Мырыш, және мыстың улылығы шамалы, бірақ олармен топырақтың ластануынан микро­биологиялық іс әрекеттері басылады және биологиялық өнім төмендейді. Көптеген ластағыштардың біріккен әсері ерекше күшті болады, мысалы: күкірт қышқылы, сынап, қорғасын және б.

Металл-ластағыштар биосферада аз таралуы топырақтың еңбегі немесе қызметі. Металлдардың көптеген суда жеңіл еритін қосылыстары топыраққа түскенде органикалық заттармен және жоғары дисперстті балшықты минералдармен мықты байланады.

Дегенмен, топырақтың қорғалу қабілеті шектелген, сондықтан топырақты қорғау өте актуалды міндет болып саналады. Металлдар шығарындыларының атмосфераға түсуін қысқарту үшін өндірісті бірте-бірте тұйықталған технолгиялық циклге көшіру керек.

1 Топырақты қорғаудың негізгі міндеттері қандай?

2 Топырақтардың техногендік ластануы дегеніміз не және қандай зияны бар?

3 «Биогеохимиялық айналымға қалдықтарды қайтару» деген ұғым нені білдіреді?

1 Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. -М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001.-384 с.

2 Ковда В.А. Основы учения о почвах. Т.1.2.-М.: Наука, 1972.

3 Кузнецов М.Е., Глазунов Г.П. Эрозия и охрана почв . –М.:МГУ, 1996.- 332 с.

4 Панин М.С. Экология Казахстана: Учебник для вузов. – Семипалатинск: Семипалатинский государственный педагогический институт, 2005. – 548 с.

5 Реймерс Н.Ф. Природопользование.-М.: Мысль, 1990.

6 Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. -Алма-Ата: Ана-Тiлi, 1991.

7 Топырақтар географиясы /Жалпы редакциясын басқарған Т.Т.Тазабеков. – Алматы, 2000. – 180б.

8 Тазабеков Т.Т., Тазабекова Е.Т. Топырақтану түсіндірме сөздігі. – Алматы, :Ана тілі, 1994, 200б.

Қосымша:

9 Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология: Учебник. - М.: ЮНИТИ, 1998.- 455 с.

10 Вальков В.Ф., Казеев К.Ш., Колесников С.И. Экология почв: Учебное пособие.- Ростов- на-Дону: УПЛ РГУ, 2004. – 144с.

11 Ковда В.А. Почвенный покров, его улучшение, использование и охрана. – М. : Наука, 1981. – 182 с.

12 Кононова М.М. Органическое вещество почвы. - М..:АН СССР, 1963. – 314 с.

13 Курманова Г.К. Мониторинг земель: Учебное пособие.- Астана: Казахский агроуниверситет им. С.Сейфуллина, 2003. – 84 с.

14 Мамыров Н.К., Тонкопий М.С., Упушев Е.М. Экономика природопользования: Учебник. – М.: Финансы и статистика; Алматы: Экономика, 2003. -464 с.

15 Муха В.Д., Картамышев Н.И., Муха Д.В. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – 528 с.

16 Научно-методические указания по мониторингу земель Республики Казахстан.- Алма ты, 1994. – 108 с.

17 Почвоведение/ Под ред. И.С.Кауричева. – М.: Колос, 1982. – 496 с.

18 Почвы Казахской ССР ( по областям ), выпуск 1-14.- Алма-Ата, 1961-1984.

19 Тазабеков Т.Т., Дурасов А.М. О почвенных исследованиях в Казахстане.- Алма-Ата: КазСХИ, 1981. – 35 с.

20 Дурасов А.М., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. – Алма-Ата: Кайнар, 1981, 152 с.

21 Экологический кодекс Республики Казахстан: Официальный текст. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 496 с.

22 Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Қазакстан топырағы және оның экологиясы. – Алматы: Санат, 1995. - 128 б.

23 Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Жалпы топырақтану және топырақ