Сүлейменова м. Ж. «МӘҢгілік ел» ҰҒымының тарихи аспектілері

Аэропорттан Астана қаласына бағытталған жолмен өткен қалаға келген әр бір адам кіре берістегі «Мәңгілік Ел» салтанатты қақпасының куәгері болады. Бұл керемет ескерткіш әр адамды түпкі тарихын ойлап, өз Отанына деген махаббат сезімін рухтандырады. Бұның себебі де бар. «Мәңгілік Ел» атауы қасиетті мағынаға ие, өйткені ол біздің тарихымызды толық қамтып мөлдір бұлақ сияқты алғашқы түптамыры сонау өткен уақытқа кетеді.

Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050» атты қазақ халқына жолдауындағы «Мәңгілік Ел» идеясы бұл – ортақ мақсат, ортақ мүдде, ортақ болашақ, сонымен қатар патриоттық терең сезімді, тәуелсіз біздің Отанымыз Қазақстанның гүлденуі мен нығайуын көрсетеді. «Мәңгілік Ел» - бұл қазақ және Қазақстан халқының, Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы өткен тарихы тәжірибе жолы.

Президент Қазақстанның болашағын «Мәңгілік Ел» идеясымен айтқанда, ұлттың тарихи санасына қатысты сұрақтарды күн тәртібінде бірінші орынға қояды. Әлеуметтік - мәдени категория ретінде сипатталатын тарихи зерде мен тарихи сана тамыры тереңдеген сайын, жеке адам және жалпы қоғам рухани бай бола түседі.

Бұл Жолдау бүгінгі күні тәуелсіздікті күшейтетін ұлттық саясаттың стратегиялық бағытын анықтайтын, еліміздің тұтастығын сақтайтын, оның егеменді мемлекет ретінде және барлық қазақстандық қоғамды одан әрі дамытатын,мемлекеттік маңызды құжаттардың бірі болып саналады.

Өздеріңізге белгілі, тарихи ғылымның негізгі ұстанымы – ол бүгінгі уақытты түсініп және болашақты болжау үшін, өткенді білу қажет. Егер адам алдыңғы ұрпақтардан жинақталған әлеуметтік - мәдени тәжірибенің мәнін терең түсінетін болса, оның өмірлік және азаматтық принциптері айқын анықталар еді.Тарихи ғылым адамның ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға ықпал етіп, және ондағы гуманитарлық мұраттарды тәрбиелеуге әсер етеді.

Тәуелсіздіктің жиырма жыл ішінде Қазақстан отаршылдық және тоталитаризм заманында болған рухани құлдырау салдарын төмендетіп ғана қоймай, сонымен қатар өз мемлекетін қалыптастырудағы жаңа кезеңге кірісті. Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстан ұлттық сәйкестілік пен мәдени тұтастығын қалыптастырған, толық, шынайы тәуелсіздікке жеткенімен, жаһандану дәуіріндегі қатал бәсекелестік жағдайында «Мәңгілік Елді» құрудағы ниетісаяси, әлеуметтік - экономикалық егемендікпен қатар рухани тәуелсіздікке жетуін талап етеді. Осы мақсатта ұлт болып табылатын кешенді жүйенің өмір әрекетін қамтамасыз ету үшін, осы қоғамның тарихи санасына тән, ұлттық дүниетанымын жаңғыртып, төл тарих және мәдениет мәнін құрайтын рухани көздерін қалыптастыру қажет.

Тарих өткен шақпен, адамның жадымен, әлеуметтік санамен байланысты болғандықтан, тарихи сананы төл тарихты оқып, зерттеу арқылы жандандыруға болады.

Ұлт көшбасшысы «Қазақстан-2050» жолдауындағы «Мәңгілік ел» ұғымының философиялық-саяси негізі өзінің бастауын сақтар, ғұндар, көне түркілер, Шыңғыс хан империясының, Алтын Орда мемлекетінің уақытынан басталады, яғни «Мәңгілік Ел» идеясы Қазақстанға ата – бабадан мұраға қалған. Осы идеяға қызмет ету барлық уақыттарда біздің жерімізді басқыншылардан сақтап қалуға көмектесті және бұл байланыс уақыт пен тарихта үзілмеуі тиіс. Өйткені, Президент Жолдауында аталғандай, «біз тек қана бүгінгі табыстармен болашақ ұрпақтың жарқын келешегімен батыр бабаларымыздың әрекеттері арасындағы сабақтастықты сақтай отырып қана, біз «Мәңгілік ел» бола аламыз».

Ежелгі түркілер өздерінің мемлекеттерін құрып, оны «Мәңгілік ел» деп атады. Үш ғасыр бойы (V–VIII ғғ.) қағанаттың атауының осы өңірге таңылғаны соншалық, түркілер Батысқа көшкеннен кейін де (алайда қоныс аудару жалғасын таба берді), атақты аймақта қалған, маньчжурлық одақтастар, елдің атауын өздерінің этнонимі ретінде қабылдай бастады. Осылай, түркі елінің мемлекеттік Ұлы қайраткері Күлтегіннің құрметіне қойылған тас жазба ескерткіштерінде жүздеген жылдар бойы өшпеген, әскери-саяси маңыздылығын, экономикалық жеткіліктілігін, ұлттық құндылықтарға деген айнымастық пен адалдығын, айналадағы адамдарға толеранттылықты, тұрақтылығын, түркі халқы мен мемлекетінің аймақтық және саяси бірлігін білдіретін «Мәңгілік ел» идеясы көрініс тапқан. Түрік басқарушы элитасының өздерінің қол астындағылар санының көбеюіне, жалпы дәулеттілікке қол жеткізуге, басқа мәдениет пен өркениетке деген толеранттықты қалыптастыруға, мүмкін болатын және анық қауіп-қатерлер алдындағы халықтың бірлігі мен бірауыздылығына, қағандар мен қарапайым адамдардың арасындағы өзара түсіністікке, мемлекеттілікті сақтау үшін белсенді күш пен еңбекті қосу қажеттілігі сияқты үндеулері сол уақыттағы «Мәңгілік Елдің» өзегін құрады.

Мысалы, Күлтегіннің құрметіне арналған кіші жазбада бірінші рет қағандар мен атақты жырау Тоныкөктің айтуында мәңгі ел мен мемлекет идеясы көрініс тапқан. Егер Өтүкенде басқарсаң, өзіңнің тайпалық одағыңды тудырып және онда орда жасасаң, табгачтарға керуен жіберіп отырсаң, халықта ешқандай мәселе болмайды делінген. Өтүкенде басқарма құрсаң, үнемі Мәңгі ел туралы ойлайсың, сонда сені ешқандай жау ала алмайды. Мәңгілік ел – біздің ең басты мақсатымыз.Ал Бумын қағанның құрметіне арналған Онғұн ескертіштерінде түркі халқының мәңгілігіне деген үндеу мен сенім бар. Осы ұлы идеяның арқасында ұлы түркілер мен олардың түркі тілдес ата-бабалары және ұрпақтары еуразиялық кеңістікте ең «бірінші скрипкада ойнады.

Мысалға, олар өздерін мүмкін болатын шабуылдар мен шапқыншылықтардан қауіпсіздендіруге ұмтылуға, көршілес халықтармен белсенді қарым-қатынаста болуға, гуманистік дәстүрге, салауатты өмір салты тәжірбиесіне, тұрақты мал шаруашылығы экономикасына негізделген жылдам және атты әскермен оңтайландырылған сол уақыттағы бірегей әскери өнерінің негізін қалады. IX ғасырдың араб шежіресіші аль-Джазих түркілердің орасан зор арынды қуатын және күшін айрықша баса айтты. Осылайша, Ұлы жазықтың ойшылдары мен ұлдары Мәңгі түркі елі-«Мәңгілік Ел» туралы ойлауды ұмытпады.

Шыңғыс ханның түркі тайпаларымен әскери іс-қимылдары, «XI ғасырдың ежелгі моңғол - түрік империясын қалпына келтірудегі ниеті» қағанның Мәңгі ел мемлекетін қайта жаңғыртудағы ниеті болып табылады. Сондықтан «бұл есімнің тамаша болғаны соншалық барлығы жанданған ұлттық сезіммен мақтана бастады», өйткені Шыңғыс хан 1206 жылғы құрылтайда барлық шығыс – түркі тайпаларын - Қият, Жалайыр, Керей, Найман, Қонырат және т.б. VІ-VІІІ ғасырларда ата – бабалары құрған мемлекетті, яғни Түрік қағанатын жаңғыртуға шақырады. Сол кезде қолданылған әліпби Мәңгі ел сөзін дұрыс жеткізе алмағандықтан, шамасы ол моңғол сөзіне айналып кеткен. Түркі және маньчжур тілдерінің арасындағы фонетикалық айырмашылық мөңгі ел > мнгл > моңғол сөзіне айналуға әсерін тигізді.

«Түріктердің көпшілігі қазір моңғолдар» деп кезінде айтылған сөзді, түріктердің көп бөлігі дереу игеріліп басқа этносқа – моңғолдарға айналды деп түсіну қате, түрік тайпаларының көп бөлігі бірігіп «Мәнгі ел» одақ – мемлекетінің халқы болғанын түсіну қажет (мысалы, КСРО сияқты, бірақ «Мәңгі ел» шығыс түріктерінің бірігуі болса, ал КСРО әр түрлі ұлттан құралды). Үндесу үшін, ұзақ жылдар бойы үстем ұлттың құрамында болу керек. Одаққа кіру арқылы жаңа атау қабылдау әлдеқайда жылдам процесс. 1991 жылы 8 желтоқсанда КСРО күйрегеннен кейін, оның құрамында болған елдер жаңа одақ құрып, 12 күннен кейін ТМД болып атала басталғаны мысал бола алады. Осыған ұқсас тағы бір мысал, татарлар жеңіске жеткеннен кейін, барлығын татарлар деп атай бастаған, себебі, бұл екі атау ұлттың атын емес, ал шығыс түрік тайпаларының одағын білдірген. Осы себептен басқа адамдардың есінде жеке түрік тайпаларының есімдері емес, ертеде «татар» ал XIII ғасырдан бастап – «моңғол», яғни «Мәңгі ел» деп аталған одақтың атауы қалған. Кейіннен «Мәнгі ел», ал ертеде татар одағын құраған Қият, Керейіт, Найман, Жалайыр, Қоңырат және т.б. шығыс – түркі тайпалары ешқашан өздерінің асыл тұқымды атауларын жоғалтқан емес, және «Мәңгі ел» бірлестігі құлағаннан кейін, олар қазақтар, өзбектер, ұйғырлар, ноғайлар деген сияқты бірлестіктер құрап, ұзақ жылдар бірге болу салдарынан ұлттарға айналды.

Шыңғыс хан мен оның ізбасарларының 25 жылдың ішінде территориясы 400 жыл бойы құрылған Рим империясының территориясынан екі есе үлкен империяны құрғандары шетелдік ғалымдарды қатты таң қалдырады. Осындай жетістікке жету үшін халықты біріктіретін күшті идеологияның қажет екені айтпаса да түсінікті. Егер Күлтегін жазбасындағы «бенгу ел» (мәңгі ел) сөзіне мән берсек, оның қағанат атауына емес халықтың идеологиясына көбірек келетінін аңғаруға болады. Бірінші кезекте, XIX ғасырда Европаны кезген коммунизм елесі сияқты, түркі әлемінің «Мәңгілік ел» құрудағы идеясы олардың көп ғасырлық армандары мен ұмтылысы болды. Шыңғыс хан шығыс түркілерін біріктіріп, мемлекетті «Мәңгі ел» (Монгол) деп атады.

Қазіргі жазушы – зерттеушілер Шыңғыс ханның тарихи хроникасында түркі сөздерінің өте көп екенін айтады. Бұл табиғи нәрсе. Себебі, Түркі қағанатының уақытында халық түркі тілінде сөйлеп, кейін сол аумақта «Мәңгі ел» мемлекеті құрылған да сол тілде сөйлеуді жалғастырған. «Шыңғыс хан мен оның халқы Моңғол мемлекетін құрып, моңғол тілінде сөйлескен», деген тұжырым «Ленин және халық, КСРО – ны құрып КСРО тілінде немесе коммунизм тілінде сөйлесті» дегенге пара – пар және бұл тұжырым қате. Сондай-ақ, неліктен Шыңғыс ханның әйелдері мен оның ұлдарының әйелдері моңғол ұлтынан емес деген мәселе бар.

Осы түсініспеушіліктердің барлығы «Мәңгі ел»мемлекет атауы мен идеологиясының этнос атауымен шатастырып қабылдауында болды. Сондықтан сегіз ғасыр бойы, тарихшылар мен қоғам Шыңғыс ханның басшылығымен құрылған ірі мемлекетінің халқы мен «моңғол» сөзінің мағынасына қатысты бір пікірге келе алмады.

Сонымен қоса б.э.д 552 жылы Түркі қағанаты құрылып, ал 1206 жылы Шыңғыс хан Түркі қағанатын қайта қалпына келтіріп, оны Мәңгі ел деп атаған, өлке мен осы жерге қоныстанып, кейінірек «моңғол» атауын алған халық жайлы соңғы ғасырлар тарихы ақпараттың толық зерттелмегені де өз ықпалын тигізеді.

Л. Гумилев «Древние тюрки» кітабында: «Ғұндардың ұрпағы түркілер, Шыңғыс ханның моңғолдары түркілерді білмеген сияқты, өз ата – бабасы жайлы ештеңе білмейді. Егер біз екі дәстүрдің бөлінгенін ескермесек, Орта Азия тарихын түсіну мүмкін емес» деп жазған. Бірақ, Өтүкен жайлы жазылған «Сокровенное сказание» мен «Алтын топшыдағы» жолдардан, Шыңғыс хан мен аталған еңбектердің авторлары Түркі қағанаты заманындағы жазбаларды, демек Мәңгі ел идеясымен таныс болғандығын дәлелдейді.

Бұдан басқа, «Мәңгі» сөзінің идеология және шығыс түркілер хандығының атымен бірге, осы халықты біріктіретін үшінші мағынасы бар. Хорезм шахы Мұхаммедтің ұлы Жәлел-ад-диннің есіміне Мәңгіберді лақап аты( Рашид-ад-дин бойынша – «Манкгуберти» қосылған. Ол қазіргі қолданыстағы Құдайберген, Тәңірберген (немесе Тәңіріберген), Аллаберген (түркімендер «Кұдайберді, Тәңірберді, Аллаберді деп айтады») деген есімдермен мағыналас болып келеді. Шыңғыс хан дәуірінің жазбаларында байқағанымыздай «Мёнкэ-Кёкё-Тенгрин» (Мәңгі Көк Тәңірі) деген сөз жиі кездеседі және «Мәңгі» сөзі «Тәңірі», «Құдай», «Аллах» деген сөздерге синоним келіп құдіреті шексіз Құдайдың аты болып табылады. Сондықтан «Мәңгі ел» сөзі мемлекет атауы мен түркі идеологиясы атауымен қатар «Ел, Тәңірінің елі» деген сөзді білдірген.Сондықтан Шыңғыс хан ұсынған Мәңгі ел мемлекет атауының керемет болғаны соншалық барлығы ұлттық сезіммен мақтана бастады. Әрине түркілердің бір ірі мемлекет болып бірлесуіне қарсы болғандар да болды. Бұл жалғыз билік жасап үйренген ірі түркі тайпаларының билеушілері болды. Бірақ үздіксіз өзара қақтығыстардан шаршаған түркі халықтарының көпшілігі Шыңғыс ханның Мәңгі ел мемлекетін құрудағы идеясын қолдады.Солтүстік – Шығыс Түркістанның тарихи сахнасында түркілердің ірі мемлекеті, дұрысын айтқанда Үшінші Түркі қағанаты қайта пайда болды.

Тарих пен «моңғол» сөзінің мағынасын зерттеп отырып, қытай тілінде жазылған «Тан шу» кітабындағы б.э. VIII ғасырында сипатталған оқиғалар арасында ең бірінші «мен-гу» сөзінің кездесетінін айтқан тарихшылардың пікіріне тоқталмау мүмкін емес. Көптеген елдердің тарихшылары осы дерекке сүйене отырып, «моңғол этносының көнелігі» жайлы өз қорытындыларын жасайды. «Мэн-гу» (моңғол) тайпа атауы өте ежелден шыққан, бірақ қайнар көздердер де өте сирек кездеседі », – деп жазады Л.Н. Гумилев «Древняя Русь и Великая степь» кітабында. Бұл сөз («мен гу») қытайлықтар екі иероглифпен белгілеген, ол чжуршыларға қорқынышты болған, басқарушы өзін император етіп жариялаған «мәңгі» мэнгу дегенді білдіреді. Одан кейін олардың көзі жойылды, алайда Шыңғысхан империяның негізін қалады, оған жүгіріп өткен Цзинь құзырындағылар оған Цзиньдердің қорқынышын ояту үшін осы халықтың атын қабылдауға үйретті.

Л.Н. Гумилев қытай трактаттарында тағы бір моңғол мемлекеті жайлы мағлұмат барын айтады. Ол чжурчжендерден солтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Татарлар олардың есімін иеленіп Ұлы Моңғол мемлекеті болып аталды. Бұрынғы моңғол мемлекеті жойылып, қазіргі моңғолдардың татарлар екені белгілі. Оның пікірінше қытайдың басқа шежірелерінде ертеректе Монгус мемлекетінің болғаны жайлы мағлұмат кездескен. Енді татарлар өздерін Ұлы Моңғол мемлекеті деп атайды және шекара қызметшілері оларды «мэн-да» («мен гу-дада» яғни моңғол-татарлар сөзінен қысқартылып алынған) деген. Бірақ осы екі мемлекет бір-бірінен шығыстан батысқа қарай бірнеше мың лиға қорғайды. Олар неліктен бір атаумен біріктірілгені белгісіз.

Шыңғыс хан өзінің жол салушылары түркі және манчжур қағандарының мемлекетті басқарудағы саясатымен жете танысып, сонымен қатар олардың идеологиясына толықтай талдау жасап, болашақта сол тәжірибені үлкен пайдамен өзіне қолданды. Нәтижесінде ол шағын манчжур тайпалары мен Орталық Азия аумағындағы түркі тілдес тайпаларына толықтай қуатын жеткізді. Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің қатаң саяси идеологиясының нәтижесінде, түркілер өз атауларын пайдалануды тоқтатып моңғол аталып ғана қоймай, бұны неғұрлым беделді деп санады. Мысалы, Алтын Орданы жаулау барысында, Еділ жағалауындағы түркі тайпалары татар этнонимін қабылдаса, оңтүстікте Балқаш көліне дейін, шығыста Ертіске дейін, қазіргі Қазақстанның үштен бір бөлігін қамтитын Орталық Азияның көп бөлігіндегі түркітілдес халықтар өз мемлекеттерін Моғолстан (Моңғолыстан) деп атап, нәтижесінде осындай этносаяси процеске енгізілді.

«Мәңгі ел» ұғымы Қазақ хандығынын аумағында неге тарамаған деген сұрақ туындайды. Қазақ хандығының құрылуынан біренеше ғасырлар бұрын моңғол Үстірті аумағы мен Еуразия аумағында Түркі қағанатына еліктеген Шыңғыс хан жаңа мемлекет құрып оны «Мәңгі ел» деп атады. Яғни, моңғол мемлекетінің пайда болуымен «Мәңгі ел» пайда болды. Әрине қазақтар өз мемлекетін құра отырып оны «Мәңгі ел» деп атай алмады, себебі Шығыс және Орта Азия аумағындағы моңғол мемлекеті «Мәңгі ел» деп аталды.

Нәтижесінде «Мәңгі ел» мәңгілік мемлекет құруды армандаған қазақтар өз мемлекеттерін «Қазақ елі» деп атауға мәжбүр болды. Кеңес үкіметі кезінде «Қазақ елі» термині негізінен орысша еңбек көздерінде қолданылса, ал парсы және басқа да ортағасырлық еңбектерде «ел» сөзі қолданылды. «Қазақ елі» ол уақытта болмады. «Қазақ елі» орыс мемлекеті мен Қазақ хандығының қарым – қатынасы уақытында тарала бастағандықтан, орыс еңбектерінде Қазақ хандығын «Қазақ елі» деп жаза бастады.Ал кеңес үкіметі кезіндегі еңбектерде олай жазбады, себебі «қазақ» сөзі идеологиялық себептермен стан жалғауымен бірге қолданылды. «Ел» стан ретінде қабылданды.

Мүмкін, Кеңес идеологтарының ойынша, стан орысша сөзден шыққан, яғни орыстандырылуға жақын, сол себепті кеңес құжаттарында тек қана «Қазақстан, Қазақ ССР» деп жазылды. «Қазақ елі» буржуазиялық ұлтшылдық деп тұспалданғандықтан болар, мемлекеттік шығармаларда қазақ сөзін айрықшалауға, яғни жазуға тыйым салынды. Егер кеңес үкіметі заманындағы барлық тарихи зерттеулер мен монографияларда «Қазақстан» орнына «Қазақ елі» деп жазылған болса, онда ол буржуазиялық ұлтшылдық деп бағаланып, бұндай еңбектердің авторлары, яғни тарихшылар, ұлтшылар деп қудаланды. Барлық өзгешеліктерге қарамастан «Мәңгілік Ел» құдыретті идеясының тұрақты шарықтауының арқасында Қазақстанның құдай берген жері өздерінің батылдығы мен даңқы шыққан сақтар мен ғұндардың, сонымен қатар Ұлы түрік қағанатының және ортағасырлық ірі державалары құрылған және тіршілік еткен орнына айналды, олармен сол кезде әлемде тіршілік еткен Еуропа, сондай-ақ Азия империлары санасқан. Тап сол кезде ежелгі қазақ даласы дарынды қолбасшылармен ғана емес, Еуразия мемлекеттерінің басшылары үшін жеке ұландармен де қамтамасыз етті, әйтсе де, тіпті «түркі елінен» тыс, Болгария, Венгрия, Индия, Мысыр, Иран, Әзірбайжан, Осман империясы сияқты мемлекеттерде билеуші әулеттің негізін сала білді.

Қазақстан Республикасы Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев бес институционалды реформасының «Болашағы біртұтас ұлт» 4-бөлімінде қазақстандық бірегейлікті әріқарай нығайтудың қажеттігін атап өтеді және «Мәңгілік Ел» идеясының негізінде шоғырландыратын құндылықтар – азаматтық тепе-теңдік; еңбекқорлық; шыншылдық; ғалымдыққа және білімге табыну; зайырлы ел – толеранттық ел болып табылады. Президент Н.Ә.Назарбаевпен құрылған ұлттық идеяның ең маңызды тасы егемендік жылдарындағы полиэтникалық Қазақстанда этнос үстіңгі қоғам – Қазақстан халқы, біртұтас құндылықтар жүйесіне, ортақ тарихқа, ортақ тағдырға ие және бір мақсатпен байланыстырылған: «Біз, қазақстандықтар, бір елміз! Барлығымызға ортақ тағдыр ол – біздің «Мәңгілік ел», біздің лайықты, құрметті, беделді және ұлы Қазақстан! «Мәңгілік Ел» – ол біздің ортақ қазақстандық үйіміздің ұлттық идеясы, ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы», қазақстандықтардың құрылуын мойындау болып табылатынын атап өту маңызды. Еліміздің Президентінің бұл сөздері оның жариялаған ұлттық идеясының тереңдігін, негізін толықтай көрсетеді және де бүгінгі таңда қазақстандықтарды біріктіретін бір мақсат бар екендігіне сендіруге мүмкіндік береді: молшылық, бірлік және достық орнаған ортақ үйінің - Қазақстан Республикасының құрылысы.

2. Л.Н. Гумилев. Древние тюрки. М., 1993.- с. 377.

3. Л.Н.Гумилев. Древняя Русь и Великая Степь. М., 1993.- с. 412.

4. Из истории казахов: Алматы: ТОО «Жалын» баспасы», 1999.- с. 528.

5. З. Кабульдинов. Великой степи достояние. Международный научно-популярный исторический журнал «Мәңгілік Ел» № 1(3) 02.2014.- с. 32-34.

6. А. Куркчи, С. Примбетов. Великий Тюркский Эль. / Казахстанская правда, 28 февраля 1997.