Шет мемлекеттердің Қаржысы оқу құралы

Қазіргі дамушы капитал жағдайында мемлекеттік қаржы бірқатар маңызды, өзекті мәселелердң шешуімен тығыз байланысты. Капитал дамуының қазіргі сатысы, өндіріс және шаруашылық өмір интернационалдауын жедел дамуымен сипатталады.

Интеграциялық процестерде қаржының алатын орны зор. Ол жекелеген елдердің ғылыми – техникалық әлеуетін күшейтуде ерекше орын атқарады.

Батыс Европадағы интеграция өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, сауда және ақшалай несиелік қатынастардың біртектілігімен ерекшеленеді. Экономикалық процестермен қатар батысевропалық интеграция мәдени және діни дәстүрлерге сүйенді.

Қаржы – тарихи категория. Қаржы өз табиғаты жағынан мемлекетпен тығыз байланысты. Мемлекетке керек қаражатты жинақтауды мемлекет ұлттық табысты қайта бөлуге дәнекер болатын және еңбеккерлерді сыртқы экономикалық және саяси мәжбүрлікте қосымша пайдалануды көрсететін экономикалық процесінде жүзеге асырады.

Мемлекеттік қаржы мәні, ролі және міндеті мемлекеттің табиғаты мен қызметі арқылы, өндіріс әдістері өндірістік қатынастар сипатымен анықталады.

Әр түрлі мемлекеттің қаржылық жүйесінің құрамы олардың мемлекеттік құрылысымен, территориялды - әкімшілік бөлінуімен, экономиканың даму деңгейіне және оның құрылымдық элементтеріне байланысты.

Бюджеттік жүйе сияқты, салықтық жүйе де мемлекеттің құрылымына байланысты.

Оқу құралының мақсаты – қазіргі кездегі халықаралық экономикалық интеграцияның дамуының жағдайында шетел мемлекетерінің қаржысының мәні және маңызын қарастыру болады,

Қазақстан қаржы жүйесінің оптималды ұйымдастыруына шетел дамыған елдердің қаржылық жүйесінің дамуының тәжірибесі өз әсерін тигізеді.

Оқу құралы құрамы әр мемлекеттің қаржылық жүйесін ұйымдастыру концепциялық негізі, сонымен қатар дамыған елдердің қаржы жүйесін ұйымдастыруда АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Германия және Жапония, Қытай Халық Республикасы қарастырылады. Мемлекеттік қаржы жүйесінің құрамы: мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісі құрылымы; мемлекеттік қарыз және бюджеттік тапшылық сұрағы; салықсалуды ұйымдастыру; басқа да каржылық аппарат; жергілікті қаржы мәні; қазіргі кезеңдегі қаржы саясатының есебі және мәселелері қарастырылған.

Сонымен қатар, мемлекет қаржы жүйесінің тән ерекшеліктерін құрамын ашып айқын көрсетілген. Тақырып соңында білімді бекіту үшін сұрақтар берілген. Авторлар терминологиялық сөздік те құрастырған.

«Қаржы – несиелік» экономикалық категориясына қаржылық жүйенің және несиелік жүйенің жекеленген, бірақта өзара байланысқан элементтерінің жиынтығы кіреді. Қаржылық несиелік жүйесінде өзіне тән құрылу механизмдері және қызмет ету ерекшеліктері бар. «Қаржылық жүйе» түсінігі «қаржы» түсінігінің қисынды жалғасы болып табылады.

Қаржы мемлекеттің қызметтерін және кеңейтілген өндіріс үшін қолданылатын орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларды қалыптастыру және таза табысты бөлу мен қайта бөлу жөніндегі ақшалай қатынастарды бейнелейді және бірқатар сипаттарға ие:

- қаржының пайда болуының қажетті шартына тауарлы-ақшалай қатынастардың бар болуы жатады;

- қаржының императивті сипаты. Бұл белгі қаржы мәнінің дискуссиялық мәселелердің бірі. Осы сипат мемлекеттің белсенді араласуы арқасында қаржылық қатынастарға міндеттілік негізінен пайда болуынан көрінеді.

- бөлу процестерінің жанасуы. Қазіргі ғылымда қаржының бірқатар айқын емес түсініктері келтіріледі, ал жоғарыда айтылған сипаттамалар жиынтығы көмегімен қаржының объектісін ажырытуға болады. Қаржының классикалық анықтамасына сүйеніп, қаржының объектісі өндірістік қатынастар жүйесінде түзілетін қосымша өнім болып табылады. Қаржының мәнін ашатын негізгі қызметтері бөлу және бақылау болып табылады.

Шет мемлекеттердің қаржылық жүйесі келесі элементтерден тұрады:

• 
  мемлекеттік бюджет;
  
• 
  жергілікті қаржы;
  
• 
  бюджеттен тыс арнайы қорлар;
  
• 
  мемлекеттік кәсіпорындар қаржысы.
  

Қаржы – несиелік жүйесінің екінші ажырамас құрамдас бөлігі несиелік жүйе байланысы табылады. Несиелік жүйе, қаржы жүйесі сияқты несие түсінігін дамытып нақтылайды. Несие бұл экономикалық қатынастардың жиынтығы, олар несие берушімен несие алушы арасында ссудалық капиталды ақылық, қайтарымдылық, мерзімділік, қамтамасыз етілгендік, мақсатты сипаттылық және дифференциалдық принципі негізінде алып – беру кезінде пайда болады.

Әр түрлі мемлекеттің бюджеттік құрылысы олардың мемлекеттік құрылысымен территориялды - әкімшілік бөлінуімен экономиканың даму деңгейіне және оның құрылымдық элементтеріне байланысты.

Жалпы мемлекеттік бюджетінде кіріс және басқа да маңызды саяси, әлеуметтік – экономикалық қатынастар қалыптасады. Соның ішінде негізгі қаржылық институттар – салық, ішкі зайемдер және шығыстар.

Мемлекеттік бюджеттің негізгі кірісі бұл салықтар, олардың мөлшері 70-90% құрайды. Бастапқы салықтар – жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорациялар табысына салынатын салық, акциздер, қосымша құн салығы, кедендік баждар болады.

Мемлекеттік қаржы барлық звенолары арқылы үкіметтің қоғамның әлеу-меттік-экономикалық дамуының барлық сатысындағы экономикалық қызметтерін атқаруына мүмкіндік береді.

Мемлекеттік кіріс - мемлекет меншігіне оның қызмет етуінің материалдық базасын құруға қажет қаржаттар жиынтығы түсетін экономикалық қатынастар жүйесі. Кіріс – қаржымен тығыз байланысты күрделі экономикалық категория, қаражат шығындарымен байланысты белгілі қызмет нәтижесі және өндіріс, коммерциялық, делдалдық, басқадай мақсатты қызмет нәтижесі, қайта құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында туындайды. Кіріс диалектикасы олардың аралық сипатта болатындығында, яғни олар қалыптастқаннан кейін бөлудің жаңа сатысына түседі немесе ұдайы өндірістің жаңа сатысы айырбасқа түсе отырып, ақырғы табыс болады.

Мемлекеттік кірістің экономикалық табиғаты тауар-ақша қатынастары-ның дамуына, өндіріс тәсіліне, мемлекет табиғаты мен қызметтеріне негізделе-ді. Мемлекеттік кірісті қалыптастырудағы мемлекет рөлі: бюджетке орталық-тандырылған және кәсіпорын, ұйым қалдырған таза табыстың үлесін анықтай-ды; халық пен қоғамның басқадай мүшелерінің жеке табыстарын тартады.

• 
  мемлекеттік меншіктен түскен кіріс, оған пай-да түріндегі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың таза табысы, ҚҚС, ак-циздер, кедендік табыстар жатады;
  
• 
  мемлекеттік мүліктен түсетін табыс; мемле-кеттік мекемелер мен ұйымдар көрсеткен ақылы қызметтен түскен табыс;
  
• 
  бюджеттік мекемелердің арнаулы қаражаттары, оған ғимаратты жалдағаны үшін алынатын арендалық төлем, қосымша кәсіпорындар табысы жатады.
  

- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;

- қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;

- денсаулық сақтау;

- әлеуметтік сақтандыру;

- тұрғын үй коммуналдық шаруашылықты қамтамасыз ету;

- жылу-энергетикалық кешен;

- ауыл, су және орман шаруашылығы;

- балық аулау, аң аулау және табиғат қорғау;

- көлік және байланыс.

Жергілікті қаржы қаржылық жүйенің құрамына кірмейді, оның өзіндік қасиеті бар.

Мысалы, АҚШ- та жергілікті қаржыға штат, графстволар, муниципалитеттер бюджеттері, оларға қарасты кіріс және шығыс статьялары, ГФР-да – жерлер және қауымдар бюджеті кіреді. Жалпы мемлекеттік қаржылық жүйеде жергілікті бюджеттің федералдық мемлекетінде 40-тан 50% дейін, унитарлық мемлекетінде - 30% құрайды.

Қазіргі кезде қаржылық жүйенің бұл буыны экономикалық мақсатта қолданылады, сондықтан жергілікті бюджеттің біраз бөлігі экономикалық және әлеуметтік инфраструктураны дамуына жұмсалады.

Бюджеттен тыс арнайы қорлар – мемлекеттің қаржылық жүйесінің маңызды буыны. Қорлардың түрі, классификациясы және қорлардың жұмсалу бағыттары кесте 1 келтірілген.

Кесте 1 - Шетел мемлекеттерінің арнайы мемлекеттік қорлары

Сонымен қатар қоғамда бюджеттен тыс арнайы қорлар көмегімен әлеуметтік-экономикалық тепе-теңдік пен тұрақтылыққа қолдау көрсетіледі, өйткені адамдардың жекеленген топтарына әлеуметтік қолдау көрсету, экономика немесе аймақтың мүддесіне белгілі мақсатты бағдарламаларды орындау, әлеуметтік-экономикалық дамуды теңестіру бойынша локальдық және жалпы мемлекеттік масштабтағы мәселелерді шешу мүмкін болады. Сонымен бюджеттен тыс арнайы қорлардың қызмет етуінде топтық және қоғамдық мүдделердің қарама-қайшылығы көрінеді. Бюджеттен тыс арнайы қорлар қоғам мүддесіне қызмет етеді, оны нығайтуға бағытталады және қаржылық қатынастардың бұл формасының әлеуметтік-экономикалық мәні де осында.

Қаржы бірінші реткі ортада – материалдық құндылықтарды өндіру кезінде пайда болады.

Кәсіпорын қызметін ұйымдастырудың акционерлік нысаны нарықтық экономикасы дамыған елдерде кең ауқымға ие. Бұл акцияларды шығару - ақша жинақтарын өндірістік инвестицияларға тасымалдауға мүмкіндік беретін капиталды мобилизациялаудың мықты формаларының бірі болып табылуымен тығыз байланысты.

Акцияларсыз, облигацияларсыз, банк несиелерінсіз және қаржы нарығының басқа да элементтерінсіз корпорациялар өзін-өзі қаржыландыруда болуы керек еді, бұл болса олардың өсімін жылдам шектейтін еді.

Сондықтан дамыған шет елдерде қаржы қатынастарының маңызды сферасы жеке ұлттық трансұлттық операциялардың қаржылары болып табылады, өйткені өздерінің ұйымдастырушылық құрылымы бойынша корпорациялар акционерлік қоғамдарға тән келеді.

Ақша - ерекше тауар, жалпы эквивалент және ол бірнеше қызметтерді орындайды:

- құн өлшемі - әр түрлі тауарлар мен қызметтің құнын өлшеу және салыстыру болып табылады. Ақшамен белгіленген тауардың құны оның бағасын білдіреді. Бағаның масштабы - бұл механизм, ол арқылы мемлекет ақшаның қызметін жүзеге асырады;

- жинақтау - ақша өзінің номиналды құнын жоғалтпай кез - келген кезде төлем құралы ретінде қолданылуы;

- айналым құралы - тауар мен қозғалыс кезіндегі делдал ролін атқарып, сондай – ақ басқа төлем операцияларын жүзеге асыру үшін қолданылады;

- төлем құралы - бұл тауар мен қызметті несиеге сатқанда пайда болады. Бұл қызметтің көзі болып несие және осы экономикалық қатынастардың негізіндегі қарыз міндеттемесі;

- әлемдік ақшалар - халықаралық тауар, қызмет және капитал айналымында қолданылып, барлық функциялардың орындалуы бір мемлекеттің ішінде ғана шектелмей, әлемдік қоғамдастықта да орындалады

1.3 Мемлекеттің бюджеттік және салық жүйесі

Мемлекеттік бюджет – бұл қаржы сферасындағы бөлу процестерін қамтитын, өзінің қаржылық көзі бар, кіріс пен шығынды қамтитын елдің негізгі қаржылық жоспары, төмендегі қағидаларға негізделеді:

• 
  біртұтастық қағидасы бюджеттік жүйенің ұйымдық-экономикалық орта-лықтану дәрежесін білдіреді (яғни бірыңғай бюджеттік жүйеде, ел территориясын-да қызмет ететін мемлекеттік кіріс пен шығынның ортақ жүйесінде, қаржылық құ-жаттардың, бюджеттік топтастырудың бірлігінде көрініс табады) және бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастырылуының біртұтастығына кепілдік береді;
  
• 
  толықтық қағидасы бюджетте үкіметтің барлық қаржылық операция-ларының, яғни ақша-қаражаттарының түсуі мен жұмсалуын білдіреді;
  
• 
  нақтылық қағидасы бюджетте қаржылық операциялардың нақты көрін-уін, есеп негізінде бекітілген бюджеттік ұсыныстардың әлеуметтік-экономика-лық саясатты шешуге арналған болжамның сәйкес келуін қарастырады;
  
• 
  жариялылық қағидасы бюджет кірістері мен шығындары туралы, бюд-жет құрылымы, тапшылық мөлшері мен бұқара үшін оларды басуды басқару әдістері туралы ақпарат жариялау талаптарын білдіреді.
  

Мемлекеттік басқарудың екі түрі бар: унитарлық – басқарудың 2 буыны – орталықты және жергілікті; федеративтік - басқарудың 3 буыны - орталықты, федерация мүшелері және жергілікті.

1) заң түрінде бекітілуі;

2) бюджеттің толықтылығы;

3) бюджеттің біртұтастығы;

4) жариялылық қағидасы;

5) нақтылық қағидасы бюджетте қаржылық операциялардың нақты көрінуі;

6) бюджетті жыл сайын бекіту;

7) бюджеттің тепе-теңдігі.

Экономикалық категория ретіндегі мемлекеттік бюджеттің мәні бөлу және бақылау қызметі арқылы жүзеге асырылады. Дамыған елдерде ұлттық қордың 40 пайызы бөлініп, қайта бөлінеді.

Мемлекеттік бюджеттің маңызды сипаттама:

• 
  бюджет түрі - қаржылық жоспар;
  
• 
  материальдық мәні – орталықтындырылған қор;
  
• 
  экономикалық мәні - экономикалық қатынастар құрамдастығы;
  
• 
  заңдық түрі - заң.
  

Салықтық жүйе – бұл салықтар, жинау және баж, белгіленген рет бойынша алынатын, олардың принциптерін және ретін орнату, өзгерістер, есептеу және төлеу, салық төлеушінің бекітілген құқықтары мен міндеттері, салық органдары мен басқа да қатынастардың мүшелері, салық құқығы мен бақыланатын, сонымен қатар салықтық бақылау мен салықтық заңды бұзғаны үшін міндетін өзіне көрсетеді.

2 Шетел мемлекеттерінің қаржылық жүйесіне сипаттама береңіз.

3 Бюджет жүйесінің негізгі қағидалары қандай?

4 Бюджет жүйесінің кезеңдерін атаңыз.

5 Ақшаның көрсететін қызметтері қандай?

6 Ақшалай, қаржылық, бюджеттік, салықтық, несиелік, валюталық жүйелердің арақатынасы қандай?

7 Мемлекеттік басқарудың қандай екі түрі бар, атаңыз.
2 Мемлекеттiк қаржының концептуалдық негiзі

2.1 Қаржы ғылымының дамуы және даму бағыттары

Қаржы ғылымы – ежелгi ғылым, қоғамдық қатынастардың өрлеуi бар өзара байланысында тарихи дамиды. Әртүрлi даму кезеңдерiндегі орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қорлардың қалыптасу, үлестірілу және қолдану жөнінде экономикалық қатынастарды зерттейтін қаржы ғылымы ғалым-экономистер мен өткiзiлетiн зерттеулердiң ықпалымен қалыптасты.

Қаржы теориясындағы классикалық жолы А.Смиттiң атымен, содан кейін Д.Рикардо аттарымен байланысты, олар мемлекеттің табысы, шығысы сияқты қаржы категорияларына сипаттама беріп, олардың ұдайы өндірістік сипатын және капитал жинақталуы мен ұлттық кіріс өсiміне кері әсерін тигізеді деп есептеді. Олар, негізінен, салықтарға терiс сипаттама бердi, "салықтар – ұлы зұлымдық" деп санады.

Ағылшын экономисі Джеймс Стюарт салықты мемлекеттік шығындармен байланыстырып, "Салық қызмет көрсетулер теориясын"өңдей отырып, салық салынбайтын минимумның кiрiспесi бойынша ұсыныс енгiзді. Кейіннен бұл идея американдық ғалым П.Самуэльсонның оқудың негiзі болды – салықтардың өсуi мемлекеттiк қызмет көрсету қажеттiгiнiң өсуiмен бірге болуы керек.

Швед экономистер К.Виксель, Э.Мендаль және швецария экономисі Жак Симсонды атап өтуге болады, олар мемлекеттік шығындарға екпiн жасап, мемлекеттiк қаржы саясатты сынады (протекционизм).

Неміс ғалымдар (М.Веберг, А.Вагнер) өмірін мемлекеттік қаржыны оқуға арнап, салық салу қағидаларын толықтырды (9 қағида). Қаржылар мемлекетпен елдегi табыстар мен байлықтың әділ бөлінуіне жету үшiн қолданыла алатынын санады.

19-ғасырдың ортасынан соңына дейін қаржы ғылымы К.Маркстiң және Ф.Энгельстің атымен байланысты. Мемлекеттік бюджеттің жоспарлы сипаты, мемлекеттік қарыздар мен салықтардың арасындағы байланыс дәлелденген болатын. Қаржы әдiстерiнiң рөлi анықталды – мемлекеттiк табыстар, мемлекеттiк қарыз, капиталдың бастапқы қорланудағы салықтар. Мемлекеттiк бюджеттiң тепе-теңдiгi мақсат ретінде қаралды және К.Маркс тек бюджеттік сальдо (дефициті немесе артығы) салық салудың қысқартылуы мен үлкеюін анықтайды деп санады. 20 ғасырдың басы мен ортасына дейін мемлекеттiк реттеу танылатын, ол қаржы тұжырымдамасын жасауда және қаржы саясатты қалыптастыруда ықпал тигізгені туралы жаңа теория бекітілді.

Ағылшын экономисі Дж.М.Кейнстiң (1883-1946 жж.) атымен байланысты қаржы ғылымының бағыттары мен негізгі тұжырымдамалары 40-шы және 70-шi жылдардың бiрiншi жартысының бастап барлық капиталистік елдерде мемлекеттік, экономикалық, жеке алғанда, қаржы саясатының құрылуына үлкен әсерін тигізді. Кейнс мектебiнің тұжырымдамаларындағы қаржы 2 кестеде ұсынылған.

Дж.Кейнстiң қолдаушылары 1950-1960 жылдары оның теориясына, экономикалық өсу теориясын және қаржы тұжырымдамасын (А.Ханс, С.Харрис - АҚШ, Р.Харрод - Англия, Ф.Перу - Франция) жасауға мүмкiндiк берген, динамикалық элемент енгiздi. Оның мәні - экономикалық даму тепе-теңдігінің мақсатында мемлекеттік кірістер мен шығындардың өзгерісіне тірелетін циклға қарсы қазыналық теорияның жасалуын аяқтады.

20ғ. ортасында Р.Слоу, Дж.Кендрик (АҚШ), Роббинс, Дж.Мид (Ұлыбритания) еркiн кәсiпкерлiктiң идеясын мемлекеттiк реттеудi шектеу шарттарында дамыта бастады. Мемлекеттік шығындардың жалпы көлемін қысқарту жобаланды, сонымен бiрге, құрылымдағы "бiлiмнiң", "ғылымның" шығындарын "адам капиталын" ұлғайтуға ұсынылды. Салықтарды төмендету мен дефицитсiз бюджетке жетуді қолдады. Неоклассиялық қаржы теориясы өндіріс факторлардың тұжырымдамасына негізделген, ол бойынша өнiмнiң құны келесі үш басты өндiрiстiк факторларымен жасалады: капитал, еңбек, жер.

Американдық экономист А.Лаффердiң ерекше салық тұжырымдамасын ерекшелеуге болады - жоғары салық мөлшерлемелерi экономикалық өсуді баяулатады. Бұл ұсыныстар Батыста 1980 жылындағы салық реформаларында қолданған. Посткейнсиандық бағыттар қаржы механизмі көмегiмен мемлекеттiк кiрiсудi кеңейту идеясымен байланған, ал қаржы саясаты монополиялар қызметін шектеуге және әскери шығындарды қысқартуға, әлеуметтiк мұқтаждықтарды үлкейтуге бағытталуы керек.

Шетел авторларының тұжырымдамаларының қаржылық талдауы келесі қорытынды қатарын жасауға мүмкiншiлiк бередi:

Әлемдегi және дамудың әр түрлі деңгейдегі елдерде қалыптасатын қаржы қатынастарын қамтып көрсететiн ғалымдардың қазiргi тұжырымдамалары қаражы мәселелерді түсiнуде өте көкейкесті болып табылады.

Дербес блок болып 19-ғасырда өз бастауын алатын ресейлiк экономистердің (Н.Тургенев, И.Озеров және т.б.) оқуларын құрайды. Қаржы ғылымы танымал батыс экономистердің негізгі бағыттары, концепциялары, классикалық тәсілдер ықпалында дамыды.

Ресейлiк қаржы ғылымының таң атауы 19-шы ғасырдың соңы мен 20-шы ғасырдың басына тура келдi. Бұл кезеңде ресейлік экономистер мен заңгерлердің ең танымал жұмыстары жарияланды - И.Янжула, И.Озерова, И.Кулитер, Л.Ходский, В.Лебедев, С.Иловайскийдің және т.б. Ресейлік ғалым-қаржыгерлері өз жұмыстарында қаржы ғылымының теориялық та, тәжірибелік те сұрақтарын әзірледі. Төңкерiлiске дейiнгі ресейлiк қаржы мамандарының қаржы қатынастар тәжiрибесiнiң зерттеуi теориялық ұсыныстардан шықты. Негiзгi орынды мемлекеттік шығындарды зерттеулер алды.

Өз дамуындағы кеңестік қаржы ғылымы өз алғышарттарын, негiздерін және даму мерзiмдерiн иеленді. В.Лениннің қаржы мәселелерiн зерттеулерi, негізінде, мемлекеттiң алдында пайда болған тактикалық міндеттермен байланды. Қаржы бақылауының мәселелері жасалды, жаңа қаржы аппараты, мемлекеттің қаржы жағдайын күшейту, ақша реформалары, төнкерiстен кейiн дамудың әр түрлi кезеңдерiндегі мемлекеттiң қаржы саясаты жүзеге асырылды.

В.Дьяченко, К.Плотников, А.Зверев, Э.Вознесенский, А.Александров сияқты кеңес кезіндегі ең ірі экономистер қоғамның дамуының социалистiк кезеңдегі қаржы теориясын iс жүзiнде жасады. Олардың еңбектерi iргелi болғаны атап өтілді, бірақ олардың еңбектерінде субъектілердің тар жолдары негізделмеді, қаржының категориялық негiздерi, олардың мәндерi еленбедi.

Кеңес Одағы кезеңінде, негізінде, қолданбалы қаржы зерттеулердің дамуы алады, қайта қаржы мәселелердің iргелi зерттеулерi тіпті, жаңа биіктікті алған, ол ҚСРО кезіңінде қаржы ғылымының дамытуына үлес қосқан экономистер мен ғалымдар дәлелдейді: А.Бирман, С.Ситорян, П.Бунич, В.Федосов, В.Сенчагов, В.Родионова, В.Федосов және т.б.

ҚСРО ыдырауынан кейін нарықтық қатынастарға өтуі және жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы қаржы ғылымының саласында пайымдама теорияларының дамуы жалғастырылып, құндылықтар, пайда, қаржы ресурстары, кіріс, мемлекет шығындары, салықтар, баға, мемлекеттік реттеу сияқты катоерияларды қолдану жолдары қайта мағыналанды.

Қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлуі, олардың тиімді қолданылуы бойынша қазiргi Қазақстан қаржысының ұйымдастырылуы мен жаңа бағыты жасалуда, яғни стратегиялық жоспарлау, нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру теориялары. (БОР – Бюджетирование ориентированное на результат) (Сурет 1).

Нәтижеге бағдарланған бюджеттендіру Қазақстанда келесі мақсаттар мен міндеттерді шешеді:

1) Мақсаттар:

- әлеуметтiк салада ғана емес, аймақтардың экономикасында да қаржылармен тиiмдi басқару;

- мемлекеттiк шығыстардың жұмсауын тиiмдiлiкке бақылауды күшейту;

- қаржы ресурстарды игеру мен бөлу үдерісінің тиiмдiлiгi мен айқындылығын жоғарылату;

- бюджеттік құралдарды қолдану мен орналастыру бойынша әр түрлi деңгейлердегі мемлекеттiк органдарға көбірек дербестiктi беру;

- нақты нәтижелердiң табысына мемлекеттiк органдар жетекшiлерiнiң жауапкершiлiгiн үлкейту.

2) Мақсатқа жетудің әдістері:

- бюджеттiк бөлініске және ҚР-ның Бюджеттiк Кодексiне өзгерiстер енгiзу;

- есепке алу және басқарудың мемлекеттiк басқару органдардың есеп пен қаржылық есептілік стандарттарын бекіту;

- ҚР "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заңына сәйкес заңды тұлғаның мәртебесін беруімен аудандық маңызы бар қалалар, кенттер, ауылдардың әкiм аппараттарын құру;

- жергілікті бюджеттердің меншікті кіріс көздерін құру және меншік мәселелерін шешу мен бәсекелестiк ортаға объектілерді беру (СПК - Социально – предпринимательская корпорация – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациясы).

Мемлекеттік қаржы теориясын дамыту және Қазақстанның қаржы жүйесінің құрылуы бойынша және бюджет аралық қатынастарды жетілдіру жөнінде жұмыстарының негізгі авторлары: К.Сагадиев, В.Мельников, Г. Сейткасимов, К.Жуйриков, С.Сахариев, В.Ли, Н.Кучукова, З.Искакова және т.б.

Осылайша, Қазақстанның қаржы жүйесін жетілдірудің қазіргі кезеңінде БОР-ды енгізу бойынша стратегиялық жоспарлауға үлкен мән беріледі, олар мыналарға мүмкіндік береді:

• 
  қысқа мерзімдік бюджеттік жоспарлаудан орташа мерзімдікке өтуі;
  
• 
  қызмет нәтижелерінің жетістіктер мониторингі;
  
• 
  қызмет нәтижелерінің бағасы;
  
• 
  стратегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың гармонизациясы;
  
• 
  «шығындарды басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» өту, яғни мемлекеттік органдар қызметінің бюджеттік құралдарды формальді игеруден соңғы нақты нәтижелерге жетуге қайта бағдарлау;
  
• 
  мемлекеттік қызметтер сапасын жоғарлату;
  
• 
  бюджет шығындар тиімділігін жоғарлату.
  

2 Дж.Кейнстің қаржылық тұжарымдамасы негізінде не жатыр?

3 Неоклассикалық қаржылық теория неге негізделген?

4 Қаржы мәселелері бойынша экономистердің қазіргі заман тұжырымдама-ларын атаңдар.

5 Қазақстанда қаржылық ғылым дамуының негізгі бағытттарын атаңдар.

6 Қазақстанда мемлекеттік қаржы теориясның дамуы және қаржылық жүйенің құрылуы бойынша еңбектерінің авторларын атаңдар.

7 Қазақстанда қаржылық ғылым теориясын жетілдірген ғалым – экономистерді атаңыз.

3 Мемлекеттік қаржы сферасындағы интеграциялық үрдістер

3.1 Жахандық экономикадағы интеграцияның теориялық негізі

Әлемдік экономикада интеграцияның дамуы өндірісті интеграциялаумен, яғни халықаралық масштабта өндірісті қоғамдастырумен байланысты. Алдымен, өндірісті қоғамдастыру үдерісі жекелеген мемлекеттер ішінде дамыды. Ортақ өндірістің пайда болуы жекелеген өндірушілер қызметінің бір өзара байланысты өндірістік процеске бірігуін білдірді.

Өндірісті қоғамдастыру жекелеген мемлекеттер шеңберімен шектелмей, оның шегінен шығып, халықаралық мәнге ие болды. Екі немесе одан да көп елдердің әр түрлі өндіріс процестерінің ортақ өндірістік процеске бірігуі басталды. Бұл құбылыс экономикада өндірісті қоғамдастыру деген атқа ие болды.

Өндірісті қоғамдастыру – адамдардың табиғат күштеріне қатысын, материалдық игіліктерді өндіру, тарату, айырбастау және пайдалану процесінде адамдар арасындағы байланысты білдіретін күрделі процесс.

Барлық елдердің даму тарихы өндіріушілер арасындағы шаруашылық байланыс негізінен екі бағыт бойынша жүзеге асырылатынын көрсетеді:

- біріншіден, еңбектің қоғамдық рөлінің өсуі жекелеген өндіріс бірліктерін жаңашылдандыру арқылы жүргізіледі;

- екіншіден, өндірістің қоғамдық рөлінің өсуі еңбекті бөлу әсерінен жүзеге асады.

Бірақ өндіріс концентрациясы өндірісті қоғамдастырудың дербес бағыты болып табылмайды. Бұл жекелеген кәсіпорындар шеңберінде өндірістік масштабының кеңеюін білдіреді.

Тәжірибе жүзінде кез келген елдердің бірлескен өндірістік қызметінің дамуының екі негізгі бағыты бар: халықаралық өндірістік еңбек кооперациясы және халықаралық еңбек бөлінісі.

Өндірісті формалды халықаралық қоғамдастыру немесе өндірісті интернационализациялау – елдер халықаралық еңбек бөлінісіне қатысатын, олар бір біріне қызмет ететін, бірақ жекелеген елдердегі бір тауар түрін өндіруге кеткен шығындар әр түрлі болып табылатын халықаралық қоғамдастыру.

Бұл елдер арасында еркін сауда, жұмыс күші және капитал қозғалысы үшін шекара жабық болған жағдайда іске асады. Басқа сөзбен айтқанда, өндірісті интернационализациялау елдер арасында тұрақты экономикалық байланыстарды орнату нәтижесінде жүзеге асады.

Халықаралық экономикалық интеграцияның дамуы Батыс Европада кең етек алды. Батыс Европадағы интеграция өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, сауда және ақшалай несиелік қатынастардың біртектілігімен ерекшеленеді. Экономикалық процестермен қатар батысевропалық интеграция мәдени және діни дәстүрлерге сүйенді.

Батысевропалық интеграцияның дамуының алғышартын Францияның сыртқы істер министрі Р.Шуман қалады. Ол ГФР мен Франциядағы көмір және болат өндірісін ортақ жоғары билікке беруді ұсынды.

Бұл ұсынысты европалық елдердің саяси және іскери ортасы қолдап, 1951ж. сәуірінде көмір мен болат өндірісін Европалық біріктірудің Париж келісіміне қол қойылды. Бұл келісім 1953ж. күшіне енді.

Мессин конференциясының шешіміне сәйкес итальян астанасында 25.03.1957ж. Европалық экономикалық қауымдастықты дамыту туралы Рим келісіміне қол қойылды. Бұл келісім 1958ж. күшіне енді. Осылайша күшіне енген Рим келісімі батысевропалық 3 үлкен ұйымдарды біріктірді: ЕОУС, ЕЭҚ және Евратом.

- жылдық инфляция деңгейі ЕО-қа мүше құн тұрақтылығы неғұрлым жоғары 3 елдің орташа деңгейінен 1,5%-дан аспауы керек;

- мемлекеттік бюджет дефициті ЖІӨ-нен 3%-дан артық болмауы, ал мемлекеттік қарыз 60%-дан төмен болуы тиіс;

1995ж. Мадридте өткен ЕО -қа мүше 15 ел өкілдерінің отырысында ортақ европалық валютаны евро деп атау және оны енгізу шарттары туралы шешім қабылданды.

01.01.1999ж. бастап ортақ европалық валюта евро ЕО елдерінің банкаралық есептемелеріне енгізіліп, ал 01.01.2002ж. ұлттық валюта банкноталары жойылып, евро банкноталары айналымға енгізілді.

Европалық еркін сауда Ассоциациясы. Алғашында батысевропалық интеграция еркін сауда аймағы шеңберінде дамыды. 1958-1968жж. аралығында Европалық Одаққа 6 ел мүше болды: Франция, ГФР, Италия, Бельгия, Нидерланды және Люксембург.

Интеграцияның осы кезеңінде мүше елдер арасындағы Рим келісімі негізінде кедендік баждар, екіжақты саудаға сандық шектеулер жойылды. Бірақ сонымен қатар интеграциялық блоктың әрбір мүше елінің үшінші бір елге қатысты ұлттық кедендік тарифі сақталып қалды.

Нәтижесінде батысевропалық елдер қысқа уақыт мерзімінде ауыл шаруашылығы өнімдерін импорттаушылардан ауыл шаруашылығы тауарларымен өздері өздерін қамтамасыз ете алатын, тіпті сыртқа экспорттайтын деңгейге жетті.

Еркін сауда аймағы елдерінің аграрлық саясаты тек аграрлық экономикада ғана емес, сонымен қатар онымен байланысты көптеген салаларда интеграциялық үдерістің дамуының алғышарты болды.

Еркін сауда аймағына мүше елдер арасында кедендік бажды жою мемлекеттік шекарадағы бақылаудың жоқтығын білдірген жоқ. Бұл интеграцияның қатысушылары валюталық бақылауды іске асырып, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етті, контрабандамен күресті, өнеркәсіптік стандарттарға бақылау жүргізіп, салықтар мен статистикалық көрсеткіштерді жинады.

Батысевропалық интеграцияның екінші кезеңі Кедендік одақ атауына ие болған және ең ұзаққа созылған: 1968-1986жж.

1973ж. Интеграциялық блоктың алғашқы 6 мүшесі - Ұлыбритания, Дания, Ирландия елдері болды , 28.05.1979ж. Греция, ал 01.01.1986ж. - Испания және Португалия қосылды. 1986ж. интеграциондық одақта барлығы 12 батысевропалық елдер болды.

Кедендік одақтың қызмет етуі кезінде интеграциялық топқа мүше елдердің экономикалық қауымдастығы жедел қарқынмен дамыды. Олар тек өзара еркін бажсыз сауданы ғана сақтап қалған жоқ, сонымен қатар, ортақ кеден тарифін енгізді.

ЕО шеңберінде қаржылық профильдегі түрлі институттардың саны көп. Олардың ішінде келесілер кең тараған:

Глобалдық және аймақтық қаржылық институттардан басқа арнайы халықаралық қаржылық институттар қызмет етеді. Олар: Африканың экономикалық дамуының Араб банкі, Араб экономикалық және әлеуметтік даму банкі, Кариб даму банкі.

Халықаралық қаржылық институттардағы жекелеген елдердің қатысуы мен әсері олардың капиталға салған салымдарының көлеміне байланысты анықталады.

Жеке ұлттық және трансұлттық корпорациялардың қаржысы – елдің қаржылық жүйенің құрамдас бөлігі, ЖІӨ мен ұлттық табысты қалыптастыру мен тарату процесінде қызмет атқаратын дербес экономикалық категория. Жеке ұлттық және трансұлттық корпорациялардың қаржысы ресурстар мен табыстарды қалыптастыру, тарту, тарату және пайдалану бойынша өндірістік шаруашылық қызметті жүзеге асыратын қаржылық қатынастар.

Жеке ұлттық және трансұлттық корпорациялар нарықтық экономикасы дамыған елдерде экономикалық жүйенің базалық негізі және бизнесті ұйымдастырудың басты формасы болып табылады. АҚШ-та жалпы фирмалар саны 5%-дан аспайтын корпорациялар санында өткен ғасырдың 90-ыншы жылдарында сату көлемі 80%-дан асты. АҚШ-та алғаш рет холдингтік компаниялар пайда болды. Қазақстанда холдингтік компаниялар және олардың еншілес компаниялары ашық акционерлік қоғамдар формасында құрылады.

Глобалды масштабта іскерлік операцияларды іске асыру корпорацияның өндіріс шарттарын жеңілдетіп, оның қаржылық жағдайын жақсартады. Бұл әсіресе қызмет көрсету саласында жұмыс жасайтын компанияларға, банктерге, жарнама агенттіктеріне, бухгалтерлік фирмаларға қатысты.
Бақылау сұрақтары:
1 Интеграциялық үдеріс дегеніміз не?

2 Батысевропалық интеграцияның дамуына не себеп болды?

3 Батысевропалық интеграцияның даму кезеңдерін атаңыз.

4 Интеграциялық дамудағы халықаралық еңбек бөлінісінің рөлі мен мәнін атаңыз.

5 ЕО дегеніміз не? Европалық валюталық жүйенің мәнін ашып береңіз.

6 ЕО мүше елдердің Маастрихт келісімінің мәні, рөлі мен шарты.

7 Халықаралық қаржылық институттар мен ұйымдарды, интеграциялық үдерістегі олардың міндеттері мен мақсаттарын атаңыз.
4 АҚШ-ның мемлекеттік қаржысының ұйымдастыруы

4.1 АҚШ-ның мемлекеттік қаржысының құрылымы

АҚШ - негiзгi әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштер бойынша әлемдегi жетекшiлiкті ұстап тұратын, жоғары деңгейлі ғылыми –техникалық прогресс ҒТП мен жоғары технологиялы экономикасы бар ел.

Мемлекеттiк құрылымы бойынша АҚШ - 50 штаттан және елдiң астанасы - Вашингтон орналасқан Федералды Колумбия округiнен тұратын федерациялық республика.

Ақша бірлігі – доллар (100 цент).

Қаржы жүйесiнiң өзара әрекеттесетін субъектілер

- федералды бюджет жалпы мемлекеттік қызметтің кең ауқымымен иеленді;

- федералды бюджетiндегi әлеуметтiк шығындардың меншiктi салмағы едәуiр көтерiлдi;

- әскери шығындар едәуір өсті;

- федералды бюджеттің тапшылығы созылмалы өсімі көрініс тапты;

- мемлекеттiк басқару мұқтаждықтарының шамадан тыс шығындарына қоғамдық сынағыштығы күшейді.

- өкiмет деңгейлердiң арасындағы бюджеттi - салықтық қызметтерінің өте тиiмдi қайта бөлінуі;

- үкiмет шығындарын оңтайландыру;

- президенттiк әкiмшiлiктің бюджеттiк - атқарушы қызметтері және конгресстiң өкiлеттiктерiмен бақылануы арасындағы нақтырақ балансты айқындау.

- американдық бюджет жүйесiнің, оның бюджеттік-салық саясатының өзгерісіне жоғары икемділігінің тұрақтылығын көтеру;

- жергілікті бюджеттер маңыздылығының жоғарылуына әкеген федералды бюджет шығындарының қарқынды өсімін бәсеңдету;

- экономикадағы нарықтық күш мәні күшейді.

- қаржылық шаралар (бюджеттік тапшылықты қысқарту, салық ауыртпалығын төмендету),

- экономикалық (өндірісті жаңартужәне жаңа технологияларды енгізу).

Осы кезеңдегі экономикалық саясаттың жетістігі бұл инфляцияның төменгі қарқыны болып табылады.

- бюджет жобасын әзірлеу (құрастыру);

- оны конгресспен қарастыру және қабылдау;

- федералды бюджеттің атқарылуы;

- бюджеттi орындау туралы есеп беруді құрастыру және оны конгресспен бекiту.

Федералды үкіметтің бюджеттік жылы 01.10 басталып, 30.09 аяқталады, штаттардың көпшілігінде - 01.07-ден 30.06 дейін; жергілікті бюджеттер үшін бюджеттік жыл күнтізбемен сәйкес келеді.

АҚШ-тың қазіргі бюджеттік үдерісін реттейтін негізгі заңдар: «Бюджет пен есептілік» (1921ж.,1950ж. өзгерістермен); «Бюджеттiк бақылау және қорлардың тұрақталуы туралы» (1974ж.); «Теңдестірілген бюджет пен бюджеттiк тапшылықты бақылаудың төтенше шаралары туралы» (1985ж.); «Бюджетті бақылау туралы» (1990ж.).

Әкiмшілік-бюджеттiк басқару (ӘББ) президенттің басқарудың атқарушы экономикалық бөлiмшелерiнiң ең iрiсi болып табылады. Экономикалық стратегияны құрастыру және мемлекеттiң экономикалық саясатының ең маңызды шараларын өткізу негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын ӘББ президент маңындағы экономикалық кеңеспен тұрақты тығыз байланысуда жұмыс iстейдi.

Атқарушы үкіметтің басшысы балып табылатын американдық президент, заң бойынша - заң шығарушы билік алдында федералды бюджеттi әзірлеу және орындау үшін жауапты негiзгi заңды тұлға.

- конгресс бюджеттiк әрекеттiң құқығына ие болады, яғнибюджет жобасын қайта қарауға, бірақ, әлеуметтік сақтандыру қорының шығындары, мемлекеттік қарыздарды басқару шығындары, соғыс ардагерлерге төлемдер, халықаралық міндеттемелер бойынша төлемдер сияқты шығындарды қайта қарастыра алмайды;

- конгресс 2 құжатты мақұлдайды:

1-ші қарар табыстар мен шығындардың, профицит пен дефициттің, мемлекеттік қарыздың тексеру санын, жаңа шығындар немесе табыстар үшiн өкілеттікті, функционалдық дәрежелер және кейбір басқа көрсеткіштер бойынша шығындарды бекітеді (Конгресс комитеттерге олардың юрисдикциясы шектерiндегi шығындарды қысқартуға сiлтей алады);

2-ші қарар нұсқаушы сипат алады және конгресстiң екі палаталарымен 15.09 кешiктiрмей қабылданатын бюджет болып табылады (егер бюджет қабылданбаған болса, онда үкімет белгіленген мерзімде (күн, апта, ай) шығындарды қаржыландыруға құқығы болады);

- конгресс әрбір қаржылық жылда бюджеттік шығындардың көлемін анықтамайды, тек өкілеттікті бекітеді, сәйкесінше, олардың әрқайсысынан нақты бар бағдарламаларға қаражат бөлінеді.

Негiзгi көздер бойынша АҚШ-тың федералды бюджетiнiң кірістері, штаттар бюджеттер кірістерінің құрамы және жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс көздерi 4 кестеде көрсетілген.

• 
  жергiлiктi салықтардан түсімдердiң жартысын құрайтын- жылжымайтын мүлiк салығы;
  
• 
  саудаға салынатын салық;
  
• 
  әр түрлi алымдар және түсімдердің басқа түрлері; табыстардың үштен бiрiн құрайтын штаттардың қаржы көмегi;
  
• 
  федералды үкіметтің қаржы көмегі.
  

- инфляция деңгейiне дейiн ортақ дискрециялық шығындардың өсуiн баяулату;

- дискрециялық шығындардың қорғалмаған бөлiгiн қысқарту;

- нәтижесiз болған 154 үкiмет бағдарламаларының қысқартылуы туралы ұсыныс.

Кесте 6 - Абсолютті өрнектелген АҚШ-тың мемлекеттік қарызы

2 АҚШ-тың бюджет жүйесiнiң қалыптасу және дамуды кезеңдерге бөлу нелiктен XX ғасырдан басталады?

3 АҚШ-тағы бюджеттiк үдерістің ерекшелiктерi неде?

4 АҚШ бюджеттерiнiң әртүрлi деңгейлердегі салық кірісінің құрылымының ерекшелiгi неде?

5 Қандай топтар бойынша федералды бюджеттiң шығындары классификацияланады?

6 Штаттар және жергiлiктi өзiн-өзi басқару оргаңдарының бюджеттер шығындарының құрылымы қандай?

7 АҚШ-тың мемлекеттiк қарызы және оны басқарудың негiзгi бағыттары.

5 Германияның қаржылық жүйесі және саясаты

5.1 Германияның мемлекеттік қаржысының құрылымы

Ресми атауы: Германия Федерациялық республикасы. Аумағы: 356854 км².

Астанасы: Берлин. Европа елдерінің ішінде Германия экономикалық қатынастар жағынан бірінші және халқы тығыз орналасқан ел болып саналады.

Мемлекеттік құрылымы : Федеративті республика, 16 жері бар, соның 5-і 1990ж. Германияға біріктірілген.

Ақша бірлігі: евро.

Германияның экономикалық даму негізінде ерікті нарықтық қатынас экономикасы мен әлеуметтік әділеттік принциптері жатады. 7 кестесінде елдің негізгі әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштері келтірілген.

Германия әлемдік экономика көшбасшыларының бірі болып табылады, ол ЖҰӨ бойынша 4 орында тұр. ЖҰӨ өзгерісі және оны құраушылар 8 кестесінде көрсетілген.

Германияның Конститутциясында мемлекеттік қаржы, бюджеттік механизм, аралық бюджеттік қатынастарға байланысты үлкен бөлім арналған. Қаржылық жүйенің қағидаттарын өзгерту үшін парламенттегі көпшіліктің және жерлердегі үкіметтің квалификациясы қажет.

Германияның мемлекеттік қаржы жүйесінің құрамына кіреді:

- бюджеттік жүйе;

- арнайы қорлар;

- орталық басқарманың қарамағында болатын бюджеттен тыс қорлар;

- мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысы.

Сонымен қатар, Германияның бюджеттік жүйесі құрамына келесі элементтер кіреді:

- федерация бюджеті;

- арнайы мемлекеттік қорлар;

- 16 жердің бюджеті (сонымен қатар 5 шығыс Германияның жері);

- 10 мыңнан астам қауымдастықтар.

Германия Конститутциясында мемлекеттік басқарудың екі деңгейі қалыптасқан:

– федерация деп аталатын "федерациялық республика"

– федерация мүшелері болып табылатын "жерлер".

Жерлер, унитарлық мемлекеттік аймағы ретінде емес, тек нақты федерацияға біріктірілген, жеке мемлекет болып саналады.

Қауымдардастықтар үшiншi мемлекеттiк деңгейдi құрастырмайды. Олар қауымдастықтарды тиісті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге жауап беретін жерлердің бөлігі болып саналады.

Германияның қаржылық жүйесін одан әрі жетілдірудің мәні кірістер мен шығыстарды экономикалық және әлеуметтік мақсаттарға жұмсауға арналған.

Германияның Конститутциясымен анықталатын, бюджеттік үрдіс федеративтік сипатқа ие болып, 4 сатыдан тұрады:

I - саты – федералдық бюджет жобасын құрастыру;

I - саты – бюджетті парламентпен құрастыру мен бекіту;

III - саты – федералдық бюджеттің орындалуы;

IV - саты – бюджеттің орындалуы жайлы есеп беру мен оның орындалуын бақылау.

Бюджеттік жыл күнтізбелікпен сәйкес: 1 қаңтардан басталып 31 желтоқсанмен аяқталады. Федералдық бюджет жоспары алдымен министрлер кабинетімен талқыланып, мақұлданады. Үкімет мақұлдағаннан кейін бюджеттік жобаны парламентке талқылануға жіберіледі, сонымен қатар, бундесрат пен бундестагқа жіберіліп, олар оны заң жүзінде қолдайды.

Конституциядағы 82- бапқа сәйкес, федералдық бюджетке Германияның федералдық канцлері мен қаржы министрі қол қойып, содан кейін ресми түрде заңды қолдайтын президентке жіберіп, ол өз қолын қояды. Бюджеттiң жариялауларынан кейiн ол сөзсiз орындалуға тиісті заң болып қалыптасады.

Германияның федералдық бюджетінің орындалуының ұйымдастыру процесі, ең алдымен, федералдық үкіметке, Германияның қаржы және экономика министрлігіне, басқа ведомстволарға, сонымен қатар, жерлердің үкіметіне жүктелген. Осындай мерзім мен тізбек бойынша жерлер мен қауымдастықтардың жобалары құрылады.

Жерлердің бюджеттері ландтагтармен бір жылға бекітіледі. Біркелкі салықтық түсім болмаған жағдайда пайда болатын кассалық үзілістер кезінде жерлер қысқа мерзімді қарыздар беруге құқылы. Алайда қарыздарға жүгінуге рұқсатты федералдық үкіметтен алады.

Бюджет табыстарының құрастыруында басты рөлді салық саясаты көлемді болып келеді, бұл қаржы саясатының ең маңызды iшкi жүйесі.

Салық саясатының жалпы мәселелерін бақылайтын мемлекеттік актімен қабылданған «салықтар мен төлем»болып табылады және 1977ж. іске асырылды. Германияның қазіргі салық жүйесі Л.Эрхардтың төменде келтірілген қағидаттарымен айқындалады:

• 
  салықтар минималды болу керек;
  
• 
  салық мөлшері мемлекет жүргізіп жатқан қызметтерге сай болу керек;
  
• 
  салықтар бәсекелеске кедергі жасамауы керек;
  
• 
  салықтар құрылымдық саясатқа сәйкес келуi керек және табыстар қоғамындағы әдiл үлестiрiлудi қамтамасыз етуі керек;
  
• 
  салық жүйе қосалқы салық салуды шығаруы керек;
  

1) меншікке салынатын салық – табысқа байланысты салықтар (табыс салығы, корпорацияның табысына байланысты салық); мүлікке салынатын салық (мұрагерлік салығы, жер салығы, көлік салығы және т.б.);

2) үндеу салықтары –жанама салықтар: ҚҚС, сақтандыру операцияларына байланысты салынатын салық;

3) тұтыну салығы - акциздер.

Бюджеттердің әр түрлі деңгейдегі жүйесі 9 кестеде көрсетілген.

Салық реформасының негiзгi мазмұны - бұл тарифтi реформа және кәсiпкерлердiң салық салу реформасы. Тарифтi реформа барлық салық төлеушiлерге салық жүктемесiн баяулатты. Салық айырбасы олардың арасындағы табыстардағы қауымдардың табыстарының күшейтуi, айырмашылықтардың кiшiрейтуiне мүмкiндiк туғызды. Тiкелей қаржы теңестiруi бюджет жүйесi деңгейлердiң арасындағы табыстар үлестiрiлу арқылы болады — федерациямен, жүктелген өкiлеттiктерге сәйкес жермен және жер қауымдастықтарымен.

Сонымен бiрге ұзақ уақыттық негiзде бюджет жүйесiнiң нақтылы деңгейiне табыстардың бекiтуi толық немесе жартылай қолданылады.

Қаржы теңестiру жүйедегi басты құрал - ҚҚС, мұнда көлденең және тікелей қаржылық түзетулер байқалады.

Қаржылық түзету жүйесі Федералды мемлекетте өте қиын, бірақ ол жарамды екенін көп жыл бойы дәлелденді, соңғы 40 жылда айрықша көрсетілді. Әсiресе, бұл Германия мемлекеттiк бiрлiктiң қалпына келтiруiнен кейiн байқалды. Федерациялық мемлекеттiң тұрақтылығы үшiн орталықтың және өлкелердiң арасындағы қарым-қатынас балансын қолдау өте маңызды. Германдық үкiмет барлық субъекттердiң бюджеттiк федерализмның жаңартуын өте қолайлы жолдарын iздейдi.

Шығындар. Қашан да Германия үшiн экономикаға тән мемлекеттiң рөлi өте маңызды болды. Әлеуметтiк нарықтық шаруашылықтың үлгiсi экономикалық өсумен және байлықтың бiр қалыпты үлестiрiлуiнiң аралығында ымыраласу болады.

Бюджет есебiнен қамтамасыз етiледi, ең алдымен, федерацияның дәстүрлi жұмыс салаларының қаржыландыруы, жер және қауымдастықтар.

Орталық үкіметке барлық әскери шығындар мен сыртқы шығындар, көп бөлігі әлеуметтік шығындарға, сонымен қатар қаржылық қатынастарға жұмсалады. Шығындар жүйесінде мемлекеттік бюджеттің шамамен 1/3 бөлігі әлеуметтік шығындар (46-48% - әлеуметтік қорларды қоса алғанда), келесідей жалпы қаржылық шығындарға жұмсалынады, саяси басқару және орталық аппарат, мектептер мен мектепке дейінгі оқыту бөлімдеріне арналып жұмсалынады.

5.4 Германияның мемлекеттік қарызы және оны басқару

Соңғы 30 жылда мемлекеттік шығындардың өсуі мемлекеттік үлкен қарызға айналды. 1997ж. кейін бюджеттік дефицит азая бастады, бірақ 2005ж. ол одан әрі шиеленісті, Осыған орай, Германия елі Маастрихтті келісіміне қол қоюына мәжбүрлі болды.

Германияда әлі де мемлекетті қаржылық қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде (салықтық реформа басталды, бюджеттік шығындар қысқартылды).

Осындай жұмыстардың нәтижесінде мемлекеттік бюджеттердің дефициті 65 млрд-тан 46 млрд-қа қысқартылды. Бірақ та мемлекеттік қарыздың ҚЖТ жылдық мөлшері сол деңгейінде қалды, яғни — 61%. Германияның қаржылық саясаты өте қатаң қарастырыла бастады және 2010ж. қарай ҰЖТ деңгейін 42-45% дейін қысқартуға жоспарлауда.

Германияның ақша-кредиттік саясаты 3 суретінде көрсетілген. Сайып келгенде, қаражатты қайта бөлiсу мемлекеттiк бюджет және әлеуметтiк қорлар арқылы ұдайы қысқартылып отырады.

Біруақытта осымен бірге мемлекет өз саясатын өзгертті:

1. 
   мемлекеттiк шығыстардың инвестициялық бағытталғандығын күшейту;
   

Олардың басты мақсаты - жастардың өз ата-аналарынан тәуелсіз болуы.

2 Германияның жүйесiнiң қаржы буындарының салыстырмалы сипаттамасын берiңiз.

3 Германияның бюджеттiк процессiнде ерекшелiктер барма, оларды атаңыз?

4 Бюджет жүйесiндегі деңгейлердiң арасындағы салық табыстары қалай жiктеледi?

5 Германияның бюджет жүйесiнiң Ортақ салықтық табыстарының құрастыруының мәнін түсiндiрiңiз.

6 Салықтардың қандай түрлерi ортаққа жатады?

7 Бюджеттiк тапшылық және мемлекеттiк қарызының өсу факторлары қандай?

8 Бюджет тапшылығы және мемлекеттiк алашақтың Маастрихт белгiлерiн атаңыз және олардың сәйкестiктерін анықтаңыз.

Франция сыртқы сауда операцияларының көлемi бойынша дүниежүзілiк жетекшiлер санына кiредi және дүниежүзілiк инвестициялық қызметтегi бастаушы позицияларын сақтайды.

Ақша бірлігі: евро.

- бюджеттiк жүйе;

- арнайы қорлар;

- мемлекеттiк сектордың қаржысы.

Франция бiртұтас мемлекет болғандықтан, оның бюджеттiк жүйесi 2 деңгейден тұрады: орталық үкiметтiң бюджеті және коммуналардың бюджеттерi, ол жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың төменгi жақ буыны болып табылады. Францияның әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнуi 26 өлкелермен көрсетілген, 100 департамент, және 36 мың коммуналар. Унитарлы мемлекетте мұндай әкiмшiлiк-аумақтық жүйе жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының тікелей құрамында болады, және оның иерархиясын анықтай алады. Өлкелер, департаменттер және коммуналардың өзінің бюджеттерi болады.

Францияның бюджеттiк жүйе елдердің ортадан жоғарғы қарай «салық автономиясына» жатады (мысалы Ұлыбританияда ортадан төменгі қарай). Орташа дамыған елдердiң арасында бұл жергiлiктi бюджеттердiң үлкен дербестiгін бiлдiредi. Сонымен қатар, жергiлiктi бюджеттердiң дербестiк деңгейi жоғары емес, бұл бiртұтас мемлекеттер үшiн тән. Францияның жергiлiктi бюджеттері өзінің 40% табысын үкiметтің орталықтандырылған бюджеттерінен алады.

1. 
   кесiмдi сипаттағы операциясы (қаржыландырудың қайтарымдылығы), ағымдағы, азаматтық және әскери шығыстарға бөлініп 90% құрайды;
   
2. 
   уақытша сипаттағы операция (несиелік операциялар) - 10%.
   

• 
  қаржы мекемесiнiң арнайы есептерi мемлекеттiк ұйымдарға ашылады, (заңды тұлғаның құқықтарын және қаржы автономиясы қолданылмайтын ұйымдарға);
  
• 
  қосылған бюджеттерге келесі ұйымдар ие болады, және қаржы автономияларымен қолданылады, пошта, телеграф, телефон және әлеуметтiк жәрдемақылардың, ауылшаруашылық қызметтiң бюджеттерi;
  
• 
  қаржы-несиелiк ұйымдардың қорлары заңды тұлғаның құқықтарына ие болады (Францияның банк қорлары, мемлекеттiк сақтандыру қоғамдары, коммерциялық банктер, депозиттық – сақталу кассасы, конъюнктура қоры ерекше орынға ие болады, ол экономиканы реттеп, елдiң экономикалық жағдайларында қолданылады);
  
• 
  әлеуметтiк қорлар ауруға шалдыққандарға арналған сақтандыру қорын қамтиды, мүгедектерге және аналарға, зейнетақы қоры, жанұяларға көмек қоры, жұмыссыздықтарға ұлттық көмек қоры және т.б. (бұл қорлар автономды және мемлекеттiк бюджетке қосылмайды, олардың қаржыландыру көздері кәсiпкерлердiң жарналары болып табылады (60%), сақтандырылған (18%), мемлекеттiң түсуi (20%).
  

Бюджеттi орындауды бақылау 3 түрге жiктеледi:

1. 
   Әкiмшiлiк бақылауы- иерархиялық құрылым бойынша есептеледі, жоғарғы деңгейі есепшiлер өте төменгі деңгейді бақылау жүргізгенде, олар өздерi басты қазыналарына бағынады.
   
2. 
   Сот бақылауы - есептiк палатамен iске асады, ұйымдағы есеп пен есеп беру жағдайын тексереді.
   
3. 
   Парламенттiк бақылау - талқылау барысында бюджеттi орындау туралы заң қабылдауы есептiк палата баяндама негiзiнде жүзеге асырады және есеп шоттарының орталық органдары туралы жалпы декларациясы мен жеке министрліктің есептілігі болып табылады.
   

Францияның бюджет жүйесінің негізгі көзі салық болып келеді, 95% табысты қамсыздандырады, олардың 2/3 мемлекеттік бюджетке түседі. Францияның салық жүйесi дәстүрлi және жанама салықтардан тұрады, сонымен бiрге әлеуметтiк сақтандырудың қорларға жарналар. Көптеген дамыған елдерге қарамастан Францияда мемлекеттiк табыстардағы жанама салықтар және жергiлiктi бюджеттер басым болып келеді. Жанама және тiкелей салықтар мемлекеттiк бюджетiнде байланысты 60:40 құрайды, жергiлiктi бюджеттердегi - 55:45.

Францияда мемлекеттiк салықтарды 3 топқа бөлінеді:

- тұтынуға арналған салықтар - ҚҚС, кеден баждары, акциздер;

- табыстарға салынатын салықтар - табыс салығы, кәсiби салығы, пайдаға салық;

- капиталға салынатын салық – мүлік салығы, көлік құралдар салығы, кәсiби салығы.

Франция елінде жанама салықтың 4 түрі қызмет етеді: ҚҚС, акциздар, кеден салығы, фискалды монополды салықтар.

- муниципалды меншіктен түсетін кірістер - 2-3%- өндірістік қызметтен жалға беру;

Францияның шығындарының көлемі (басқарудың орталық және жергілікті органдары) 1950ж. ЖІӨ 31%, 1993ж. 54,2% дейін. Орталық басқарманың шығындары 1994ж. бюджеттің жетіспеушілігі 4,2% болғанда 1270 млрд франк шамасында болды; жергілікті басқару органдарының шығындары 600 млрд франк шамасында.

Жергілікті органдардың қызметі Конституциямен және ағымдағы заңнамен реттеледі. Кеңестер (аймақтық, департаменттердің, коммуналардың) бюджеттерді құрады және жергілікті қорларды басқарады. Францияда бюджеттік жүйенің бірлігі жоқ. 1981ж. бастап басқарудың орталықтандырмау реформасы жүргізіліп келеді, осымен байланысты жергілікті органдарға мемлекеттік субсидия көлемі ұлғайтылды және қаражаттардың жұмсалу құқықтары кеңейтілді. Мақсатты бағытталған мемлекеттік субсидия үлесі олардың кірістерінің 25-30% дейін көтерілген. Жергілікті басқармалар шығындарда жаңа жұмыс орындарын ашуда көп көңіл бөледі.

Француз бюджеттерінің негізгі мәселесі болып жетіспеушіліктің айтарлықтай көлемі болып табылады (Кесте 12). Үкімет әлеуметтік міндеттемелердің жоғары болуына байланысты неғұрлым қолайлы көлемге қол жеткізе алмады.

Франция Үкіметі 25 жыл бойы бюджеттік жетіспеушілікті жоюға тырысады, алайда әлі де болса қолынан келер емес.

Негізгі кредиторлар болып Францияның банктері, арнайы қорлар мен жеке несиелік мекемелер табылады. Инфляция мемлекетке қарыз ретінде берілген қаражаттарды құнсыздандырады.

Өте көп мемлекеттік қарыз пайыздарды төлеуде және қарыздарды өтеуде көптеген шығындарды талап етеді.

Францияның Үкіметі реформаларды өткізу қажеттігін атап көрсетеді, ірі мемлекеттік компанияларды жекешелендіреді, бірақ көптеген экономистер ең алдымен мемлекеттік шығындарды азайту керек деп санайды. Осы жағдайда федералды деңгейде бюджет шығындарын азайтқан Германя елі үлгі ретінде қойылады.

Францияның ішкі қарызы ЖІӨ 66% құрайды, ал ЕО нормасы бойын бұл көрсеткіш 60% межеден аспауы қажет. Сауда-саттық балансында ел тарихындағы ең ірі деген 25 млрд евро жетіспеушілігі орын тапты, бұл мұнайға деген бағаның өсуімен, импорт тауарларын қолдануының өсуімен түсіндіріледі.

Үкімет 2007ж. бюджетті дайындарда қарыздың шамадан тыс көбеюді назарға ала отырып мемлекеттік шығындарды инфляция деңгейінен 1% төмен деңгейде қысқартуы қажет. Шығындарды қысқарту мен экономиканы өсіру есебінен Францияның мемлекеттік бюджет сальдосы келесідей өзгеретін болады: 2,6%- в 2007ж., 1,9 - в 2008ж., 1,0 - в 2009ж. және 0,1% — 2010ж.
Бақылау сұрақтары:
1 Францияның әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттаңыз.

2 Францияның қаржылық жүйесінің құрамын сипаттаңыз.

3 Елдің қаржылық жүйенің құрамына кіретін арнайы қорларды атап өтіңіз.

4 Францияның бюджеттік үдерісінің ерекшеліктері мен кезеңдерін сипаттаңыз.

5 Францияның мемлекеттік кірістерінің ерекшеліктері қандай?

6 Францияның жергілікті бюджеттеріне мемлекттің қаржылық көмек көрсету формасын атаңыз.

7 Франциядағы әлеуметтік- экономикалық дамуын түзету механизмі қандай?

7 Ұлыбританияның қаржылық жүйесі

7.1 Ұлыбританияның әлеуметтік – экономикалық жағдайы

Ұлыбританияның ресми атауы – Ұлыбритания және Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігі (ауданы 244820 км²). Әкімшілік-аумақтық құрамы жағынан Ұлыбритания Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландияға бөлінеді. Жергілікті билік органдарының реформасынан кейін екі деңгейлі басқару жүйесі әрекет ете бастады (56 графтық және 482 округ).

Мемлекеттік құрылысы – парламенттік монархия.

Ақша бірлігі: 100 пенске тең фунт стерлинг.

Маңыздылығы бойынша британ шаруашылығында 2 орынды өнеркәсіп иеленеді. Ол ЖІӨ-нің 22%-ын құрайды. Одан кейін көлік құралдары- 10% және құрылыс - 5%. Ұлыбританияның өнеркәсіптік құрылымында өңдеуші сала (79%) артықшылыққа ие, одан кейін өндіруші сала (12%). Ұлыбритания экономикасы салыстырмалы тұрақтылықпен ерекшеленеді. Британдық өндіріс өсімінің тенденциясы сақталады (Кесте 15).

ЕО шеңберінде Ұлыбритания біртұтас европалық нарықты құруды көздейтін Маастрихттік және Амстердамдық келісімдерді толықтай жүзеге асыруға тырысады. Көпшілік британдық экономистердің болжамы бойынша Ұлыбритания үкіметі жүргізіп отырған әлеуметтік-экономикалық саясат британдық экономика өсімінің орта мерзімді перспективада (2005-2008жж.) тұрақты динамикасын қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде Ұлыбританияның негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің динамикасы келесідей болады: ЖІӨ-нің жылдық орташа өсімі 2,6%-ды, ішкі сұраныстың жылдық орташа өсімі 2,4%-ды, инфляцияның жылдық орташа өсімі 2%-ды, Англия банкінің ставкасы 4,8%-ды құрайды.

- бюджеттік жүйе,

- бюджеттен тыс арнайы қорлар,

- кәсіпорын қаржысы.

Қаржылық жүйенің 1 деңгейі – бюджеттік жүйе. Ол 2 деңгейден тұрады: мемлекеттік бюджет және жергілікті билік органдарының бюджеті. Бұнда мемлекеттік бюджетке ерекше мән беріледі. Ол арқылы елдің ұлттық табысының 40%-ы қайта бөлінеді. Ұлыбританияның бюджеті елдің экономикалық дамуының орта мерзімді бағдарламалары мен бір жылға арнап жасалатын жекелеген ведомствалық бағдарламалары негізінде қалыптасады.

Бюджеттік жүйенің 1 деңгейі – мемлекеттік бюджет 2 бөлімнен тұрады:

• 
  консолидаттық қор;
  
• 
  займдардың ұлттық қоры (Сурет 5).
  

С
урет 5 – Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетінің құрамы

• 
  елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының кең спектрлі бағыттарын қамтамасыз ету;
  
• 
  макроэкономикалық тұрақтылық;
  
• 
  еңбек өнімділігінің өсімі;
  
• 
  жұмысбастылықтың жоғары деңгейі;
  
• 
  өмір сүру деңгейін жоғарылату;
  
• 
  білім беру, денсаулық сақтау, көлікті модернизациялау мен қылмыспен күрес стандарттарын жоғарылату мақсатында қоғамдық қызмет көрсету секторына инвестиция тарту;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау.
  

Қаржылық жүйенің 3 буыны – мемлекеттік кәсіпорындар (мемлекеттік корпорациялар, аралас кәсіпорындар, ведомствалық кәсіпорындар).

Осылардың ішінде мемлекеттік корпорациялар кең таралған. Оларға өнеркәсіптің ұлттық салалары – көмір, электроэнергетика, газ, болат өндірісі, сонымен қатар, темір жол құралдары, әуе авиажүйелері, пошталық ведомствалар жатады.

Мемлекеттік корпорациялар орталық үкіметтің иелігінде болады, сондықтан олардың қаржылық қатынастары мемлекеттік бюджетпен іске асырылады. Жергілікті бюджеттермен олар тек жергілікті салықтарды төлеу жүйесі арқылы байланысқан. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі мемлекеттік стратегиялық қызығушылықтарына негізделіп, көп жағдайда нарықтық экономика қағидаларына арқа сүйемейді.

Мемлекеттік корпорациялармен қатар коммуналды қызмет көрсету саласында қоғамдық пайдалануға арналған («public utilities») кәсіпорындар да бар. Қоғамдық кәсіпорындарды жекешелендіруге қарсы қозғалыс бойынша Ұлыбритания алғащқы орында.

Жекешелендіру үдерісін жүргізу барысында мемлекет арнайы реттеуші органдарды тағайындайды. Олар тиімділікті арттыру тек жаңа иелерге ғана емес, сонымен қатар белгілі бір деңгейде тұтынушылар үшін де пайдалы болуына қадағалау жасайды. Сөйтіп мемлекет бағаға шектеу қою нәтижесінде жекелеген монополияларға бәсекелестіктің болмауы арқасында пайда табуына мүмкіндік бермеуге тырысады.

7.3 Ұлыбританиядағы бюджеттік үдерісі. Бюджет жүйесінің кірісі және шығысы

Англияда бюджеттік жыл 1 сәуірде басталып, 31 наурызда аяқталады. Ұлыбританияда бюджеттік үдеріс 4 кезеңнен тұрады:

- жеке табыс салығы - 29%;

- пайдаға салынатын салық - 11%;

- әлеуметтік сақтандыру үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің төлемдері - 6,6%, кәсіпкерлер төлемдері - 10,6%;

- тұтынуға салынатын салық - 17%;

- акциздер - 12%;

- өзге салықтар - 14%.

Тікелей салықтардың ішінде негізгі орынды жеке табыс салығы алады. Ол тікелей салықтардың 2/3 бөлігін құрайды.

Ұлыбританияда табыс салығының шедулярлық түрі, яғни табыстың түріне байланысты (табыс, дивиденттер, рента және т.б.):

А - мүліктен түсетін салық: жерге, құрылысқа жеке меншік, ондағы тұрғын үйлерді арендаға беруден алынатын төлемдер;

В - коммерциялық мақсатта пайдаланылатын орман массивтерінен түсетін салық;

С - мемлекеттік бағалы қағаздардан түсетін кірістер;

D - өндірістік-коммерциялық қызметтен түсетін табыс (саудадан, өнеркәсіптен, ауыл шаруашылығынан, көлік құралдарынан); еркін мамандық иелерінің табыстары; бағалы қағаздардан түсетін табыстар; процентпен берілген займ бойынша кірістер, шетелде алынып Ұлыбританияға аударылған кірістер;

Е - еңбек табыстары: еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы;

F - үлеспайдалар және серiктестiктердiң басқа үлестiрiлетiн табыстары.

Табыс салығының мөлшерлемесi - 10, 22, 40%.

Салық капиталдың өсуiне автокөлiктердi, тұрғын үйлерді, облигациялардан сату кезінде алынады. Салық жеке тұлғалар үшiн ең жоғары мөлшерлеме бойымен төленеді, негiзгi мөлшерлеме бойымен - заңды тұлғалар үшiн.

Кәсiпкерлердi қызметін қарқындату үшiн 40-нен 10%-ға дейiн төрт жылдардан кемдер емес артқа алған активтер бойымен капиталдың өсуiне салық азайтқан; иелiк активтер бойымен мөлшерлеме қысқа мерзiмнен астам кiшiрейткен.

Мұраға салық мұра және қойылған салық салынбайтын соманы асатын және бiр ставка бойымен 40% алынған сыйлық сол құнның бiр бөлiгiне тарайды.

Жанама салықтардың арасында ҚҚС-тің бәрiнен рөлi салмақты болып келедң - ол елдiң 17% бюджетiн бередi және табыс салығынан кейiн 2-шi орынға ие болады. ҚҚС еншiге барлық жанама салықтардан 50% түсулердi жанында дәл келедi; ол бiрiншi қажеттiлiктiң ұлттық және импорттық тауарлардың ендi ассортиментiне салынады, түрлi қызметтерінен (теледидарлар, пәтерлердiң жөндеу) алынады. Тек қана өте бiршама тауарлар (азық-түлiк тауарлары, бала киiмi, аяқ киiм және кейбiр басқалар) салық өндiруден босатылған.

Қойылатын тауарлар және салық мөлшерлемесiнiң қызметтерiнiң түрлерiнен тәуелдiлiкте айтарлықтай өзгередi. Осы шаққа мөлшерлемелердi үш санат бар болады:

- үйреншiктi мөлшерлеме деңгейде 17,5% орнатылған өлшемде төмендетiлген мөлшерлеме 5% отынға және үй шаруашылығында қолданылатын және қайырымдылық мекеме электр энергиясын қолданылады;

- «нөлдiк мөлшерлеме азықтарды көпшiлiкке, бала киiмi және аяқ киiм, кiтаптарға және газеттерге, қайырымдылық мақсат қолданылатын, жаңа тұрғын ғимараттарды сатуға және көпшiлiк пайданалатын көлiгiнiң, үй қызметтерi, дәрi-дәрмектерге және мүгедек тиiстiлiктерiне қолданылады.

Егер серiктестiк қызметтерді жүзеге асырса, дегенмен бұған жергiлiктi салық органдарының рұқсаты алуға керек, онда ол төлеу ҚҚС үшiн құқылы тiркелмеу.

Iрi түсулер жанармай, темекi, сыра және арақ-шараптарға акциздердi бередi. Ол (10-30%-шi мөлшерлеме) жанама салықтардың арасында 2-шi орынға ие болады. Жүгiрулермен жиын одан басқа жанама салықтарға кедендiк бажы, ойын бизнесiнен елтаңбалық алым, жол алымы, салығына жатады.

Ортақ нарыққа Ұлыбританияның кiруiмен кеден саясатының маңызды қайта құруы пайда болды: шiлдеден 1977ж. болған iстiң саудасы бойымен бәрi кеден кедергiлерi өзгертiлген және ел үшiншi елдерi бар саудада бiрлестiктiң бiртұтас сыртқы тарифына өттi.

Жергiлiктi салықтардың еншiсi бюджеттердiң соңғы он жылдықтарында жергiлiктi табыстардағы Шотландияда 50%-iрек құрайтын қаржы көмегiне еншi арзандатылып өстi.

Бюджеттер жергiлiктi табыстарды жүйе жергiлiктi үкiмет қаржыландыруы туралы заңы бар сәйкестiкте төрт көздерде негiзделедi:

• 
  шаруашылық қызметiне салықтар,
  
• 
  муниципалдық салықтар;
  
• 
  үкiмет дотациялары;
  
• 
  жарналар және жиындарда.
  

Ұлыбритания бюджетiнiң табыстарының құрылымы: табыс салығы - 28, 2%, әлеуметтiк сақтандырудан түскен - 17,4, ҚҚС-шы -, 5, бiрлескен салық - 7,2 және қалғаны - 31,7%

Ұлыбританияның бюджет саясаты дәл қазiр түбегейлi мәселелердiң экономиканың ұзақ мерзiмдi экономикасы реттелінген, шешiмiне бағыттаған: шаруашылықтың құрылымдық қайта құруы, жинау нормасының жоғарылауы, инфляциямен күреске және өздiгiнен энергетикалық қорлармен қамтамасыз етілуі.

Бюджеттiң бастаушы шығындар статьялары бойынша төлеу әлеуметтiк - бюджеттiң бағытталған баптарына - әлеуметтiк төлем, бiлiм және 55% мемлекеттiк шығыстар негiзiнен дәл келетiн денсаулық сақтау.

Бюджеттiң шығыс бөлiгi 42,7% ҰЖТ - ты құрады және 7,1% салыстырғанда алдыңғы жылда өстi. Келесi баптар бойынша шығындардың өсуi пайда болды: денсаулық сақтау - 13,8%-ке, бiлiм - 5,9-ға, әлеуметтiк төлем - 4,5%-ке.

Ағымдағы шығын бюджет 7,9%-ке жыл сайын өседi. Көптеген баптар динамикалық, көлік түрінде 25%ға өсті; әлеуметтiк төлемдер (13,7%); бiлiм (9,3%); денсаулық сақтау (8,5%).

Бюджеттiк Ұлыбритания шығындары ҰЖТ туралы 41,9% жеттi. Олардың бастаушы баптарымен бойынша шығындар әлеуметтiк - мемлекеттiк шығыстар дәл келетiн 57% (әлеуметтiк сақтандыру бойынша төлеу, бiлiм және денсаулық сақтау) бюджеттiң баптарына бағытталған (Кесте 16).

Инвестициялық бюджеттiң шығындары (шығындарсыз амортизация) 26%-ға өстi. Түбегейлi орынның мемлекет аралық шығындары жергiлiктi бюджеттер шығындарында - ортақ көлемнен 1/3 орынға ие болады. Әлеуметтiк мақсаттарға шығын, (жоғары бiлiмнiң жүйесiнен басқа) әсiресе білімге, жергiлiктi бюджеттердiң кең ауқымды шығындары болып табылады.

Одан басқа, жергiлiктi бюджеттерден табыстарды төменгi деңгеймен тұлғалар, тұрақтың жалдауына тұрғын-үй жәрдемақыларын төлеу үшiн, полиция және сот билiгi, көлiк, жол шаруашылығын мазмұнға, әлеуметтiк көмектiң көрсету шығыны бюджеттен қаржыландырады.

Ұлыбритания мемлекеттiк бюджет үшiн созылмалы қаржылық дефиті тән. Ұлыбританияның қаржы ахуалында сыну 1980 жылдың пайда болды -

- үкiмет мемлекеттiк шығыстардың өсуiн бiтiрiсудiң сәтi түстi - 0, 8%ке дейiн мемлекеттiк аппарат 20%-ке қысқартылды

- салық реформасы экономикалық өсудiң ынталандыруына жiберiлдi;

- жекешелендiру жаңа түбегейлi табыс көзiн мемлекет бердi (мемлекеттiк сектор үштен екiде кемiттi, мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру, ал өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарылатқан мемлекеттiк монополиялар орынына фирмалардың бәсекелес бөлiндiлерiн жасауды ескердi).

Ескеретiн жәйт, «қаржы тұрақтылығының кодымен» аталған қаржы актiсiмен қабылданды:

• 
  шығындарды өсудiң шектеуi және бюджет тапшылығының қысқартуын бес жылдық жоспар шеңберлерiндегi;
  
• 
  жүру «алтындай ережеге» - займ капитал жұмсау артық болуы керек және ағымдағы шығыстардың қаржыландыруы үшiн қолдануы керек;
  
• 
  шығындарды басымдылықтың қағидатына жүру: ақпараттық технологияларды бiлiм, ғылым, кәсiби үйрену, денсаулық сақтау, көпшiлiк пайданалатын көлiгi, ағылшын тауарларының бәсекеге түсе алатындығын жоғарылатуға бағытталған даму;
  
• 
  министрлiктерге және мекеме кепiлдеме үш жылдық мерзiмге үкiмет орнатылатын шығындарды шектi деңгей қатты ұстап тұру;
  
• 
  қаржының министрлiгiнде мөлдiрлiк, тұрақтылық және тиiмдiлiк қағидаттарында мемлекеттiк борышты басқаруға жауапкершiлiктiң қоюы.
  

Болған iстiң экономикалық саясаттың басым бағыттардың арасында анықталған:

- Ұлыбританияның банкiнiң тәуелсiздiгiнiң сақтауы;

- құнсызданудың үстiнде қатты бақылаудың жүзеге асыруы;

- ұзақ мерзiмдi және абсолюттi мөлдiр ақша-кредит саясатының өткiзуi;

- Европамен жақындау, евро аймағына кiруiмен қоса, атлантикалық экономикалық әрiптестiктiң кеңейтуi;

- халықаралық сауданың әдiл және еркiн жүйесiнiң жасауын жабдықтамасы, нашар дамыған елдердi қысым жасамайтын құқық үшiн Әлемдік сауда ұйымының (ВТО) шеңбер3нде келiссөздердi жалғастыру.
Бақылау сұрақтары:
1 Ұлыбританияның әлеуметтiк-экономикалық дамуын сипаттаңыз.

2 Қандай элемент Ұлыбританияның қаржы жүйесiне қосылады?

3 Ұлыбританияның бюджеттік үрдісінің маңызы неде?

4 Ұлыбританияның бюджетiндегі салықтың рөлін көрсетіңіз.

5 Ұлыбританияда қабылданған «жаңа бағыттың» мәне неде?

6 «Қаржы тұрақтылығының кодымен» аталған құжат ненi ескередi?

Жапония – конституциялық монархия.

Конституция бойынша император «мемлекет пен халық бірлігінің символы» болып саналады.

Заң шығарушылық билікті парламент жүзеге асырады (оның құрамы 512 депутаты бар палата өкілдері мен 252 депутаты бар кеңесшілер палатасынан тұрады). Депутаттардың қызмет ету мерзімі 4-6 жылға дейін. Ал, атқарушы билік, министрлер кабинетінің құзырында.

Жапония - жоғары дамыған мемлекет.

Бүгінгі таңда өзінің экономикалық потенциалы жағынан әлемдегі алдыңғы қатардағы мемлекеттер ішінде. Елдің жалпы ішкі өнімі шамамен 2,4 трлн доллар. Әлемдік өнеркәсіп өндірісінің 12% Жапония үлесінде. Бұл мемлекет автокөлік, кеме, темір өңдеу жабдықтары, тұрмыстық-электрондық техника, роботтар шығарудан әлем бойынша бірінші орында.

Ауыл шаруашылығында шағын шаруа қожалықтары жақсы дамыған. Басты ауылшаруашылық өнім – күріш.

Сонымен қатар жеміс-жидек, көкөніс өндірісі, сондай-ақ, балық аулау саласы.

Ұлттық валютасы – иена.

Негізгі экспорт тауарлары: машиналар мен жабдықтар, электроника, металдар және металл бұйымдары, химиялық өнімдер.

Негізгі импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-тың үлесі 90-шы жылдары 30,4% тең болды, ал жұмыссыздар саны осы жылдары 1,56 млн адам болған, ал сыртқы сауда көрінісі, экспорт 146 млрд доллардан асып, импорт – 126 млрд доллар болған.

90-шы жылдардығы Жапония экономикасы ұзаққа созылған тоқыраудан бір жолы шыға қойған жоқ, бұған бірден бір себеп болғаны – қозғалмайтын мүлік нарығындағы күйзеліс нәтижелері. Банк жүйесі де айтарлықтай шығынға ұшырады. Соғыстан кейінгі мерзімде бірінші рет банктердің тақырға отыруы байқала бастады. Мемлекеттік бюджет жүйесі де көптеген қайта қарауға тән жақтарын көрсете бастады.

Осылайша 90-шы жылдардағы үкіметтің алға қойған басты мақсаты болып, экономиканы өсіру, тоқыраудан шығу сияқты мемлекет деңгейіндегі өзекті мәселелер болып саналады.

8.2 Жапонияның мемлекеттік қаржылық жүйесінің құрылымы

Соғыс аяқталған соң Жапония экономикасы қиын кезеңдерді бастан кешірді. Соғыс салдарынан мемлекет өзінің материалдық жағдайының 40%-нан айырылуы, ауыр өнеркәсіп жабдықтарының 30% жоғалтып, Нагасаки мен Хиросима қалалары атом бомбалауынан толығымен жойылып кетті. Тауар мен материал, азық-түлік жетіспеушілігі жалпыға бірдей сезілді. Инфляция 50%-ға дейін жетті.

Жапондық иен курсы американ долларына шаққанда алдеқайда төмендеп, құлдырай түсті. Көптеген кәсіпорындар жабылып қалды. 1946ж. өнеркәсіп өнімінің деңгейі соғысқа дейінгінің 14% құрады. 1945ж. 1947ж. аралығында қағаз ақша саны 4 есе өсіп кетті. 1945ж. жұмысшылардың жалақасы соғысқа дейінгі дейгіндің 13% құрады. Барлығын қайтадан, жаңадан бастауға тура келді.

1947ж. оккупациялық әкімшілік жаңа Жапондық Конституция (Ата Заң) даярлап шығарды.

Жапония экономикасының соғыстан кейінгі дамуы 3 кезеңге бөлінеді.

1-кезең: (1945-1960жж.) экономикасының түбегейлі өзгеруі, әлемдік экономикада АҚШ-тың басымдығы. 1950ж. Жапония экономикасының орташа жылдық дамуы 9,2% болған.

1949ж. салық жүйесінде реформа жүргізілді. Жалпы алғанда салықтар мөшерлемесі көтерілді, басқару әкімшілік аппараты қалыпқа келтірілді, мемлекеттік бюджет шығыстары қысқартылды. Өз ішінде ғылыми-техникалық базаның жоқтығынан Жапония алдыңғы қатардағы технологияларды шет елдерден алып, оларды өндірісінде тиімді де қолайлы етіп жетілдіріп отырған.

Банк жүйесі секілді саясаттардың басымды бағыттарын мемлекет бақылап отырды.

50-жылдардың ортасынан бастап Жапон экономикасының өсуі жылдам қарқынмен өрлеуге беталды, осы кезеңнен бастап «Жапондық ғажап» өз бастамасын көрсете бастаған болатын.

1951-1970жж. аралығында өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық көлемі 15,2% құраған, ал ол кезде бұл көрсеткіш басқа елдерде төменгідей болатын, мысалы: ФРГ мен Италияда – 7,4%, Францияда – 6,2%, АҚШ-та - 4%, Англияда - 3%.

Жапонияның ірі державаға айналуына біршама факторлар әсер етпей коймады. Олар ең алдымен:

• 
  энергоматериалдарды азайту арқылы өндірісті белсендіру;
  
• 
  электроника және технология салаларын толықтай игеру;
  
• 
  экономиканы реттеуші мемлекет ролінің өзгеруі,
  
• 
  ұлттық валютаның, инфляцияның тұрақтануы, нарықтық механизмдерді құру секілді қосалқы әдістер арқылы экономиканы реттеу;
  
• 
  сыртқы экономикалық қатынастарда да көзге көрінер өзгерістер болды.
  

Жапонияның сыртқы экономикалық қатынастарының дамуына төменгі факторлар әсер етті:

• 
  ғылыми-техникалық өзгерістерді (жетістіктерді) кеңінен пайдалану;
  
• 
  өндірістің орталықтануы мен шоғырлауын мемлекеттің реттеуі;
  
• 
  батыс Европа мен АҚШ-қа қарағанда капитал көлемінің көбеюі;
  
• 
  жапония мененджментінің сырттан келетін импортқа бейімделуі;
  
• 
  қорғаныс пен қаруландыруға қаржының аз бөлінуі;
  
• 
  ұлттық кірісті мемлекет саясатымен кайта карауы.
  

Жапонияда мемлекет өмірін қамтамасыз етуші бірнеше бюджеттерден қалыптасқан. Олар: орталық бюджет (орталық бюджеттің жалпы шоты), инвестициялық бюджет (даму бюджеті) және бірнеше арнайы есеп- шоттар. Орталық бюджет табыстары салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен құралады. Басқа дамыған елдерге қарағанда, Жапония бюджеті салықтық емес түсімдердің үлесі жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік бюджеттің 84% - салықтар қамтамасыз етсе, салықтық емес түсімдер 16% береді, ал жергілікті бюджеттерде салықтық емес түсімдер 25% жуық қамтамасыз етеді.

Салықтардан айтарлықтай қомақты қаржыны жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыс салығы берді (шамамен 40%). Бюджет табысының салықтық емес түсімдеріне жататындар: мемлекеттік кәсіпорын қызметтерінен түсетін түсімдер, мемлекеттік меншікті сатудан немесе жалға беруден түсетін түсімдер.

Орталық бюджет шығындары өзіне тән функционалдық белгілері бойынша құралдары және мемлекттің негізгі міндеттері мен қызметтерін көрсетеді. Олар, негізінен, экономикалық және әлеуметтік шығындары қаржыландыруға, жергілікті бюджеттерді толықтыруға, мемлекеттік қарызды басқаруға, император сарайын қамтамасыз етуге, басқару органдарына және басқа да мақсаттарға бағытталады. Ал, инвестициялық бюджет дегеніміз – күрделі салымдар мен займдардың жыл сайын бекітілетін бағдарламасы.

Арнайы шоттар болса — мемлекеттік кәсіпорындар мен корпорациялар шоттарын, мүліктерін, қорларын қамтиды. Арнайы шоттардың көптігі Жапония қаржы жүйесіне тән ерекше белгісінің бірі. Жергілікті билік органдарында шамамен 7 мыңға жуық аталмыш шоттар бар. Жапонияда бюджет жылы 1-ші сәуірде басталып 31 наурызда аяқталады. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 10-50 пайыз аралығында прогрессивтік шкаламен төлейді. Префектуралық табыс салығын 5; 10; 15 пайыздық мөлшерлемемен төлейді.

Бұдан басқа алған табыс мөлшерінен тәуелсіз әрбір жеке тұлға 3200 иен мөлшерінде жергілікті табыс салығын төлейді. Көп балалы отбасыларға салық салынбайтын ең аз мөлшері бекітілген, 16-дан 22 жасқа дейін білім алып жатқан балаларының білім алуға кеткен шығындары, егер жолдасы жұмыс істемей, асырауында болса, оған бекітілген салық салынбайтын ең аз, сондай-ақ емделуге кеткен шығындар салық салынатын табыстар шегеріліп тасталады.

Мүлікке салынатын салықтарды заңды және жеке тұлғалар мүлік құнынан 1,4 пайыздық біртұтас мөлшерлемемен төлейді. Мүлікті қайта бағалау үш жылда бір рет жүргізіліп тұрады. Салық салуға барлық жылжымайтын мүліктер, жер, бағалы қағаздар, банк депозиттері бойынша пайыздар, т.б. қамтылады.

Екінші топқа лицензияны тіркеу салығы жатады. Жанама салықтардың бірі - сатудан алынатын салық 3 пайыздық мөлшерлемемен алынады және бюджеттің кірісінің 9 пайызың қамтамасыз етеді. Оны есептеу барысында тауарлар мен қызметтердің құны келісім шарт бағасы бойынша анықталады.

Қосылған құңға салынатын салық 1998ж. бастап қолданыла бастады. Қосылған құң салығын есептеу барысында төрт түрлі әдіс пайдаланылады: тура немесе бухгалтерлік әдіс; жанама әдіс; тікелей шегеру әдісі; жанама шегерім немесе шоттар бойынша есепке алу әдісі.

Жапонияда тәжірибесінде, негізінен, төртінші әдіс кеңінен қолданылады.

Жапонияның салық жүйесінің негізі ХlХғ. қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1949ж. қаржы саласындағы американ маманы, профессор Шалптың ұсынысымен салық реформасы жүргізіледі. Кейіннен бұл реформа нәтижесі ұзақ уақыт бойы қолданылды.

1987ж. қыркүйегінде және 1988ж. желтоқсанында Жапонияның салық жүйесіне үлкен өзгерістер әкелген салық реформалары жүргізілді. Нәтижесінде салық мөлшерлемелерінің шкаласы оңайлатылды және төмендетілді. Егер реформаға дейін салық мөлшерлемесі 10,5–70 пайыз аралығында болса, реформадан кейін 10–50 аралығына дейін төмендетілді.

Қазіргі кездегі қолданыстағы салық жүйесі 1989ж. 1 сәуірде іске қосылды. Мемлекеттік бюджеттің 84 пайызы салықтар есебінен, ал оның 16 пайызы салықтық емес түсімдердің есебінен құралады.

Жапонияда салықтар: мемлекеттік және жергілікті болып жіктеледі. Мемлекеттік бюджеттің 64 пайызы мемлекеттік салықтар, ал 36 пайызы жергілікті салықтар есебінен құралады. Салықтық түсімдердің бір бөлігі жергілікті бюджеттерге аударым түрінде қайта бөлінеді. Ел аумағында 3045 қала, поселка, аудандардың және олардың біріктіретін 47 префектураның өздерінің дербес бюджеттері бар.

Жапония салық жүйесі АҚШ және Европа елдерінің салық жүйелері сияқты салықтарының көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың аумақтық басқарудың кез келген органының алу құқығы бар. Бірақ, барлық салықтар әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы Заң олардың түрлері мен шекті мөлшерлемесін анықтап береді. Жергілікті салықтарға қатысты басқа меселелерді жергілікті парламент реттейді. Жалпы елде 25 мемлекеттік, 30 жергілікті салықтар жұмыс жасайды. Олардың үш үлкен топқа топтастыруға: заңды және тұлғалардың табыс салығы; мүлік салығы; жанама салықтар.

Тұтынуға салынатын салық 1989ж. 1 сәуірден бастап енгізілді. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кірісіндегі үлесі жағынан және тұлғалардан алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші орынды алады. Салық мөлшерлемесі – 5 пайыз. Кәсіпкерлікке салынатын салық салынатын пайдадан 6-12,6 пайыз аралығындағы мөлшерлемемен алынады.

Бюджет кірісін толтыруда автокөлік иелеріне салынатын салық спирт және темекі өнімдеріне, мұнай, газ, бензинге салынатын акциздер, кеден баждары, т.б. елеулі рөлін атқарады. Салық шкаласы 13 деңгейлі болып келеді. Салық мөлшерлемесі 10-70 пайыз аралығында мұра сомасына байланысты өзгеріп отырады. Жапонияда отандық және шетелдік инвестицияларды ынталандыру жүйесі жеткілікті деңгейде дамыған.

Оларды қолдаудағы басты мақсат ұлттық экономиканың дамуына оң ықпал ететін факторларға қолайлы жағдай туғызу болып табылады. Инвестицияны ынталандыратын басты құрал ретінде негізінен салық жеңілдіктері мен субсидиялар, қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік инфрақұрылымды құру барысында, өндірістік обьектілерді жаңа жерлерге көшіргенге беріледі. Салық салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 27,9%) Жапония басқа жоғары дамыған мемлекеттерге жол береді, мысалы Германия (130,6%), Франция (33,9%) т.б. Тек АҚШ-тан басқалары (26,11%). Қазіргі кездегі Жапонияның салық жүйесі 1989ж. 1 сәуірінен алады.
Бақылау сұрақтары:
1 Жапония экономикасының моделi неге бейімделген?

2 Жапонияның экономикалық қатынас жүйесi қалай қалыптасты?

3 Салық жүйесi өзiне ненi бекiтедi?

9 Қытай Халық Республикасының қаржылық жүйесі

9.1 Қытайдың қаржы жүйесі және оның реформасының негізгі бағыттары

Қытай Халық Республикасы - аймақ ауданы бойынша әлемде үшінші орында (9,6 млн км²), жер шарының 6,5% ауданы бойынша орналасады. Астанасы - Пекин, халық тұрғыны - 1,3 млрд адамдар саны құрайды (қытайлықтар - 93%, чжуаны, ұйғырлар, монғолдар, тибеттер, хуэй және т.б. 50 ұлттардан астам адамдар бар) мемлекеттік тілі - қытай. Инфляция деңгейі 4,8% құрайды. Қытайда дүниежүзілік өнеркәсіптік өндіріс 25%, ЖІӨ көлемі бойынша кейбір есеп айырысулар бойынша, 2007ж. АҚШ-ты қуып жеткен, оны 17 кестеде көруге болады. Бүгінгі таңда көбінесе жеке тауарлық нарықтарға, сонымен қатар, халықаралық көлік және қаржы ағындарға әсерін тигізіп жатыр.

**2007ж. есепке алумен МБРР түзетумен (3,43 юань = 1 долл).

Қытайдың дамуының ұзақ тенденцияларын талдауы, оның халықаралық бәсекелестігі, инвестициялық потенциалды, қаржы жүйесінің жағдайы және төлеу балансы, сонымен бірге қабылданған 2007ж.а стратегиялық қоюлар, қысқа мерзімді (2010-2011жж.) перспективада және 2015ж. дейін экономикалық өсу екпіндердің сақтау мүмкіндігі бар. 18 кестеде соңғы он жылдықта Қытайдың экономикасы дүниежүзілік саудада төмен түспеді. ЖІӨ-ң сыртқы сауда мен өсу екпіндері туралы шаруашылық динамикада шешуші болып табылады және ішкі факторларға жатады.

Оларға, бірінші кезекке, инвестициялардың өте биік деңгейіне жатқызу керек. Азияның басқа елдермен салыстырғанда, Қытайда жинақтау нормасы жоғары (ЖІӨ 45%). Қытай экономикасының жоғары инвестициялық "тонусы" жинақтаудың биік нормасына арқа сүйеп жатыр, жинақтау нормасы 2-3% асады. Инвестициялардың қаржыландыруы несие бойынша пайыздық ставкасы жеңілдетілген (6,5% жылдық).

Инвестициялық процессте қор нарығы қосалқы және жылдам өсетін рөлі атқарып жатыр: қор индексі 1 жылда екі есеге асты. Іс жүзiнде экономикада биржалық тербелiстер бейнелеп көрсетпейтіні маңызды. Соңғы жылдарда ҚХР-да инвестициялардың жыл сайын өсімі 20%-ға асты.

Ұлттық валютаның (жэньминьби және юань) капитал қозғалысының есептер көпшілігі қайтымсыз болып келеді. Банктік жүйе 7 суретте көрсетілген.

С
урет 7 – Қытайдың Банк жүйесі қаржы жүйесі негізі ретінде

2005ж. Қытай қаржы жүйесiнде реформа жолындағы жаңа қадамдарын жасады - кейбiр мемлекеттiк коммерциялық банктердегi акционерлiк қатысуына шетел капиталына рұқсат бердi, және пайыздық ставкалардың нарықтық реттеудің механизмін жасауға мақұлдады. ҚХР-сы халықаралық қарыздармен шұғылданып, қытай коммерциялық банктерді елдiң шекарасында өз филиалдарын ашты. Шетел филиалдарының масштаб желiсiнің арасында Қытайдың банкi ие болды. 1980ж. Дүниежүзiлiк банкте ҚХР-ң мүшелiгі қалпына келтірген кезде, Қытай Халықаралық валюталық қорға қайта қайтып келді. 1984ж. Қытай халықаралық есептесу банкiмен iскерлiк байланыс орнатты, 1985 және 1986 жылдарда Африкалық даму банкiнің және Азиялық даму банкiнiң мүшесі болды.

ҚХР-ң бюджет жүйесі 5 деңгейден тұрады (Сурет 8) табыстардың.

С
урет 8 - Қытайдың бюджет жүйе

Бюджеттiк негiзгi көздерi болып: салықтар, жергiлiктi, орталық және бiрлескен деп бөлінеді, ал 1994ж. салық реформасына дейiн негiзгi көз бюджет табыстарының бұрынғы салықтық емес түсімдер

Қытай Халық Республикасында (ары қарай ҚХР) бір мезгілде салық органдарының екі түрі бар: орталық салықтарды басқаратын ҚХР Мемлекеттік салықпен басқармасы және БСБ–дың басқаруында болатын жергілікті салықтар мен провинциялық деңгейдегі жергілікті басқармалар (Сурет 9).

Салық салу жүйесінің басты буыны – бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры төлемдері және т.б. шығындар. Көптеген елдерде корпорацияның табысына салық салу ставка пропорцияналды арқылы жүреді.

ҚХР басты салық органы болып Басты Салықтық Басқарма болып табылады (ҚХР БАБ). Ол ҚХР Мемлекеттік Кеңесіне қызмет ететін министірлік дәрежесіне ие. ҚХР орталық және жергілікті салықтар бойынша жергілікті салықтық басқармалар бар.

Орталық және жергілікті салықтық кірістерді қайта бөлу себебінен ҚХР барлық салықтарын жергілікті, орталық және аралас етіп бөлуге болады. Жергілікті және орталық салықтар өзіне тек қана жергілікті және орталқ салықты кірістіреді.

Аралас салықтардың кірісі жергілікті және орталық басқармалардың арасында анықталған пропорцияналды арқылы немесе салықтық кірістің сипаты бойынша бөлінеді. Орталық және жергілікті бюджеттер арасында бөлінетін аралас салықтарға кіреді (Кесте 19):

• 
  ҚҚС,
  
• 
  шаруашылық қызметті жүргізу үшін салынатын салық,
  
• 
  кәсіпорынның табыс салығы,
  
• 
  жеке тұлғалардың табысына салық,
  
• 
  табиғи ресурстарды пайдалану үшін салық,
  
• 
  қалалық құрылысты қолдауға және гербтік жинауға салынатын салық.
  

ҚХР қазіргі уақытта алынатын салықтарды келесі белгілер бойынша сыныптауға болады:

- салық салу объектісі;

- салықтық түсімдерді орналастыру.

Салық салу объектісіне байланысты салықтардың келесі түрлері бар:

- табысқа салынатын салық;

- айналымға салық;

- мүлікке салынатын салық;

- ресурстарға салынатын салық;

- қызметке салық;

- мақсатты салықтар;

Негізгі салықтар. Кәсіпорынның табыс салығы. Бұл салық жергілікті және орталық басқармалардың арасында бөлінетін ортақ салық болып табылады. Оны төлеу орталық салық бойынша басқармамен реттеледі.

ҚХР кәсіпорынның табысқа салынатын салықты алу қазіргі уақытта «кәсіпорынның табысына салық салу туралы» Заңмен және оның нормалары мен ережелерімен реттеледі.

«Табысқа салынатын салық» заңымен сәйкес төлеушілер болып ҚХР аумағында кіріс табатын кәсіпорындар мен басқа да ұйымдар болып табылады.

Кәсіпорындар резидент – кәсіпорындар мен резидент емес кәсіпорындар болып бөлінеді.

Салық салынатын табысқа байланысты салық салынатын соманы есептеу кезінде кәсіпорындар шегерімдерді қолданады.

Салықтың соңғы сомасы жылдық негізде есептеледі, алдын - ала есептелген сома ай сайын немесе әр квартал сайын есептеледі. Соманы есептеумен қиыншылықтар туындаған кезде алдыңғы жылдың ұқсас кезеңі үшін соманы алдын –ала төлеу немесе салық органымен қабылданған басқа әдіспен төлене алады.

Кәсіпорынның табысына салықтық алдын – ала ай сайынғы төлемі әр ай аяқталғаннан кейін 15 күннің ішінде жасалынуы тиіс. Жылдық салықтық соңғы төлеммен есептесу және кәсіпорынның табысқа салынатын жыл сайынғы салықтық декларация салық жылы аяқталғаннан кейін 5 ай ішінде жүргізілуі керек.

Кіріс көзіне салық салудың негізгі ставкасы 20% құрайды, алайда «кәсіпорынның табысына салынатын салық» Заңына сәйкес резидент емес кәсіпорынның табысына салынатын салықты төмендетуге немесе одан босатуға болады, ал ҚХР «кәсіпорынның табысына салынатын салық» Заңының нормалары мен ережелеріне сәйкес, салық салынатын табыстан мұндай табысқа 10% төмендетілген ставка мөлшерінде салық салынады.

Төлеушілер - ҚХР аумағында тауарларды өткізумен, қайта өңдеумен, жөндеу, комплектация және тауарларды импорттаумен айналысатын кәсіпорындар мен жеке тұлғалар болып табылады. 2010ж 1 қаңтарынан бастап ҚХР «Қосылған құн салығы жайлы» Заңға уақытша нормалар мен ережелер енгізілді. Олар ҚХР ҚҚС салық салуды реттейтін негізгі заңнамалық құжат болып табылады.

Реформаның негізгі құрамы өндірістік ҚҚС түрінің тұтынушылық ҚҚС түріне трансформация болып табылады. ҚХР қазіргі уақытқа дейін ҚҚСалынатын материалдардың құрамында болатын сомасын шегеруді рұқсат етті; сонда да алынатын негізгі құралдар сомасынан ҚҚС сомасын шегеруге рұқсат етілмеді.

2009ж 1 қаңтарынан ҚХР қабылданған өзгерістерге сәйкес «тұтынушылық ҚҚС» қолдану енгізілді, оған сәйкес тек алынатын материалдар құнынан ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның негізгі құралдарынан да салықтың сомасын шегеруге рұқсат етіледі. ҚҚС негізгі ставкалары 0%, 13%, 17%. Олар салым объектісіне байланысты қолданылады. Кейбір жағдайларда 0% салық ставкасын қолдану үшін ережелергесәйкес салық органдары алдын – ала ескерту қажет.

Тауарды импорттайтын салық төлеушілер үшін ҚҚС құрамдық баға мен салық ставкасы негізінде есептеледі. Құрамдық баға мен салықты төлеуді жоғарыдағыдай көрінеді. Сонымен қатар, ҚҚС төлеушілердің екі негізгі категориялары анықталады: жай салық төлеушілер мен кішігірм салық төлеушілер. Бұл салық төлеуші категориялары үшін ҚҚС сомасын төлеудің әдістері қарастырылған.

Жай салық төлеушілер сәйкес период үшін ҚҚС кіріс және шығыс есебін жүргізеді. Жай салық төлеушілердің ҚҚС сомасы осы салықтың кірісі мен шығысы арасындағы айырма ретінде есептеледі.

Кішігірім салық төлеушілер ҚҚС сәйкес периодта салыққа салынатын табыстың барлық сомасынан төленеді. Салық ставкасы 3% құрайды. Кішігірім салық төлеушілер кіріс ҚҚС арқылы есептеуге құқығы жоқ.

Жай салық төлеушілердің артықшылығы болып тауарлар мен қызметтерді экспортқа өткізген кезде ҚҚС қайтару құқығына ие. Ал кішігірім салық төлеушілердің экспортқа өткізу кезінде ҚҚС есептеу құқығы жоқ.

Көпшілік жағдайда Қытайда тауарларды экспортқа жіберу нөлдік ставкамен жіберіледі. Сонымен қатар экспортер алдағы уақытта төленген ҚҚС қайтаруға салық органына шағымдануға құқылы (Кесте 20).

Кесте 20 - ҚХР 2009-2011жылдардағы салықтық түсімдер

Жай салық төлеуші статусын алу мәлімдеуші сипат алады: компания тіркеуден өткен соң автоматты түрде кішігірім салық төлеуші статусын алады және бірінші жыл қызметі нәтижесіне байланысты жай салық төлеуші статусын алуына болады. Кейбір компаниялар тәркеуде өткен соң ҚҚС қайтарып алуға мүмкіндік алады.

Салықтық период 1, 3, 10, 15 күн, 1 ай немесе 1 кварталбола алады (кварталдық салықтық периодты тек кішігірім ҚҚС салығын төлеушілер қолдана алады).

Қытай Халық Республикасының салық түсімдеріне қорытынды жасай келе, айтатынымыз ең жоғары түсім жалпы мөлшерде ең жоғарғы үлесті ҚҚС түсімінен алынады екен.

2 Қытайдың қаржылық жүйесінің құрылымын атаңыз.

3 Бюджет жүйесінің буындарын атаңыз.

4 Мемлекеттік шығындарының ерекшелігі неде?

5 Қытайдың салық жүйесінің ерекшелігі неде?

10 Ресей Федерациясының қаржы жүйесі

10.1 Ресейдiң қаржы саясаты

Ресей (Ресей Федерациясы) – жер бетінде көлемі бойынша ең ірі мемлекеттің бірі. Евразия материгінің солтүстігінде орналасқан. Ауданы көлемі бойынша 17,1 млн км². құрлықтың 1/6 бөлігін құрайды. Астанасы – Москва қаласы. Халық саны – 146 млн адамдар, әлемде 7-і орында.

Ақша бірлігі –рубль.

Қазіргі уақытта Ресей Федерациясының экономикалық және әлеуметтік дамуына әсер тигізетін қаржы саясатының кемшіліктері көріне бастады. Оларға келесілер жатады:

- стратегиялық жобалардың болмауы;

- жедел пайда табуға бағытталған, бөлшектелген, тактикалық шараларды өткізіледі;

- Ресей Федерациясының мемлекеттік бюджетінің баланстауының бұзылуы;

- азаматтық - әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қаржылық базасын анықтауда қалдық жолы.

Бұның барлығы мемлекеттің қаржы саясатына және бюджет жүйесінің дамуына әсерін тигізеді. Осылай Ресейдің Мемлекеттік Статистикалық Комитеті бойынша бағытталған мақсаттары 1999ж. жүзеге асырылмаған, ал бюджеттік жүйенің даму негізіне салынған маңызды экономикалық көрсеткіштер орындалмаған.

Бүгінде бюджет қаражаттары ведомствалардың құқықтық – бұйрық көлемі азаймаған, ал бюджеттік ресурстардың бақылауы өсті.

Федералдық бюджет бағдарламасы арқылы қазынашылық органдар объектілерді қаржыландыру түсінікті схемаларын алады. Бұл аумақтың қаржылық – экономикалық және әлеуметтік климатына пайдасын тигізеді.

Ресейдің қаржылық саясатындағы кейбір кері тенденцияларға қарамай өткізіліп жатқан реформалар мемлекеттік және экономикалық жеке секторында үлкен даму мүмкіндіктері ашылады.

Ресейдің қазіргі банктік жүйесі өзімен өтпелі кезеңді білдіреді. Ол нарықтың әдісі ретінде екі ярусқа бөлінген: бірінші бөлігі ақшаны айналымға (эмиссия) шығарылатын Ресей Федерациясының орталық банк мекемесі болады, оның негізгі қызметі рубльдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, коммерциялық банктің қызметіне бақылау жасау. Екінші бөлігі әр түрлі банктерден құралады.

Олардың қызметі – клиенттерге (ұйымдарға, мекемелерге, қоғамға) қызмет көрсету, оларға әр түрлі қызмет жасау (несиелендіру, есеп беру, кассалық, депозиттік, валюталық операциялар және тағы басқа). Банктік жүйе өтпелі жүйенің кезеңінде болып жатыр. Ол банктік жүйенің нарықтық компонентінен құралады, бірақ олардың ара – қатынасы әлі де дамымаған. Орталықтанған жүйеден пайда болған нарықтық жүйе өтпелі кезең шартында нарықтық идеологиямен толған.

Ресей заңдылығымен сәйкес мемлекеттік деп федералдық мүлік және федерацияның субъектілері болып саналады.Банктің қызмет масштабына қарай оларды капитал мөлшеріне қарай бөлуге болады. 1997ж. Ресей коммерциялық банктердің көбісі үлкен емес болып қала береді. Банктің көп бөлігі - 45% (1995ж. 1 шілде) орталық аудандарда көбінесе Мәскеуде орналасқан. Ең кіші банктердің бөлігі Орталық ауданында, яғни 1,5% орталасқан.

Жаңа банктерді құру процесі динамикалық агрессиялық банктік құрылыс саясатын ұлғаюымен бірге келеді. 1991ж. қыркүйек – 1994ж.р аралығында он бір коммерциялық банктер акционерлер жиналысы шешімімен жабылды. Осы уақыт аралығында 250 банктер үлкен банктер филиалдарына айналды. 1995ж. тамыз – қыркүйек айларында банктік ликвид кризисі Ресей банктердің қайта құруына және ұлғаюына әсерін тигізді. 1995ж. 225 банктер лицензиясынан айырылды және 800 несиелік ұйымдар жылдық шығынмен айналды. Болашақта кіші банктердің ұлғаю процесі өсе береді. Ресей коммерциялық банктердің ұлғаю процесін бақылауды Ресей Федерациясының Орталық банкі жүргізеді және 20–30 ең ірі банктерге арнаулы бақылау жасайды.

1992ж. бастап Ресейде жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттік арасында, салық заңдарына негізделген, қаржылық арақатынас жүйесі жұмыс жасайды. Құқықтық формасына қарай бәріне де міндетті болып келеді және мемлекет алдында бәсекелес ережелері және тең қаржылық тәуелділікті енгізді. Ресейдің салықтық жүйесі дүние жүзінде ең жас болып саналады. Оның алғашқы құрылуында Батыс елдердің тәжірибесі зерттелген.

10.2 Ресейдің қаржылық жүйесі

Қаржы өзінің экономикалық табиғаты жағынан және жалпы принципиалды бірлігі жағынан біртұтас. Алайда, қоғамның сан-алуан қажеттеріне қызмет ететіндігіне байланысты қаржы бірқатар салалардан тұрады. Нәтижесінде өз ықпалымен бүкіл экономиканы қамтиды. Қаржы қатынастарының саласы мен буындары өзара тығыз байланыста болады және елдің бірыңғай қаржы жүйесін құрады.

Ресей Федерациясының қаржы жүйесі қаржы қатынастарының біршама дербес мына салаларынан түрады:

• 
  мемлекеттік бюджет;
  
• 
  сақтандыру қорлары;
  
• 
  қор нарығы;
  
• 
  мемлекеттік несие;
  
• 
  шаруашылық жүргізушілердің субъектілерінің қаржыларына;
  
• 
  бюджеттен тыс қорлар.
  

Қаржы жүйесін буындарға бөлу себебі: әр буынның міндетіне байланысты және де орталықтандырылған және де орталықтандырылмаған ақша қорын қалыптастырумен байланысты. Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған акша қорларының ресурсы ұлттық пайданы бөлу және қайта бөлу арқылы құрылады.

Экономикалық-әлеуметтік дамудағы мемлекеттің маңызды рөлі, оның қол астындағы мөлшерлі көлемдегі қаржылық ресурстардың орталықтандыруына әкеледі. Бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайын қамтамасыз етеді.

Ақша қорларының басқа да формаларын пайдалану қаржы жүйесінің несиелік және сақтандыру салалары арқылы жүзеге асырылады.

Орталықтандырылмаған ақша қорлары кәсіпорынның өздерінің жинақтарынан және ақша пайдасынан құралады

Жалпы мемлекеттік қаржылар халық шаруашылығының дамуын қамтамасыз ету, қаржы ресурстарын экономика салаларымен елдің аймақтарында қайта бөлуде маңызды роль атқарады. Жалпы мемлекеттік қаржылар кәсіпорынның қаржыларымен тығыз байланысты.

Бір жағынан, бюджет пайдасының басты көзі ұлттық пайда болса, екінші жағынан, өндірісті көтермелеу үшін кәсіпорынның өзінің қаржыларымен ғана емес, жалпы мемлекеттік ақша қорларын банк несиелерін тарту арқылы дамытады. Кәсіпорынның өзінің жарғылық қоры жетіспеген жағдайда акционер негізінде басқа фирманың қаражаттарын тарту арқылы дамытуға болады.

Қаржы жүйесі арқылы орталықтандырылған және орталық-тандырылмаған ақша, жинақ қорларына мемлекеттік несиенің, салықтардың, мемлекеттік бюджеттің шыгындары арқылы ықпалын тигізеді. Мемлекеттік бюджет - қаржы жүйесінің басты саласы. Ол мемлекеттің де басты саласы. Ол мемлекеттің басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді.

Ресей Федерациясының негізгі қаржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Бюджет арқылы барлық меншік нысандарының, шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара халықтың табысы жұмылдырылады. Мемлекеттік бюджет арқылы мемлекет экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік басқару органдарын ұстауға және басқаларға бағытталады. Жалпы мемлекеттік қаржының бірден-бір саласы бюджеттен тыс қорлар болып табылады.

Бюджеттен тыс қорлар - федеративтік және жергілікті үкіметтің қаржылары. 1995ж. жалпы бюджеттен тыс қорлардың пайдасы 90,5 трлн, немесе мемлекеттік бюджеттің 63% қүрады.

Қоғамның сан алуан қажеттерін үздіксіз қанағаттандырып отыру максатында мемлекет өзінің шығындарын жабуға шаруашылық құрылымдар мен халықтың қаражаттарын тартуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік несие болып табылады, ол жалпы мемлекеттік қаржылардың басты буындарының бірі. Жеке және заңды тұлға, кәсіпорындар мен ұйымдар несиегерлер болып келеді. Қаржы нарығында облигация және де т.б. құнды қағаздарды сату арқылыәқосымша қаржы ресурстарын тарта алады. Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болады.

Ресей Федерациясыныц ішкі қарызы ұзақ мерзімді міндеттемені білдіреді. Яғни, Ресей Федерациясынан алынған несие, мемлекеттік қарыз ұзақ мерзімді міндеттеме болып табылады.

Қандай мемлекетте болмасын, оның қаржы жүйесінде басты орынға ие - мемлекеттік бюджет.

Ресей Федерациясының жаңа Бюджет заңы бюджет туралы анықтаманы төмендегідей береді:

1. Мемлекет өз қызметі мен міндеттерін жүзеге асыру мақсатында қолданатын ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру мен жұмсау деп таниды. Мемлекеттің құрылымының түріне қарай мемлекеттің каржы жағдайы, ақша ресурстары жалпы әлеуметтік-экономикалық жағдаймен тікелей байланыста болады. Мысал үшін, экономиканың социалистік үлгісіндегі елдерде, соның ішінде бұрынғы Кеңес Үкімет елдеріндегі қаржылық билік толығымен дерлік мемлекет билігінде болатын, және де ең басты міндет - мемлекеттік мұқтаждарды қамтамасыз ету еді. Мемлекеттік қаржылар кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларын, тіпті халықтың жинақтарын да толығымен өздеріне бағындырған болатын.

Дегенмен, 1980-1990 жылдардағы Ресейдегі саяси өзгерістер Ресей экономикасынт олығымен өзгертіп жібергені анық. Меншіктің жаңа түрлері, шаруашылық субъектілерінің пайда болуы ақша табыстары жүйесіне өзгерістер енгізді. Әкімшілік билік жойылған соң, қоғамның қаржы ресурстарын заң шығарушы органдар мен атқарушы билік органдарының арасындағы құзырды анықтау мәселесі туындады.

2. Мемлекет қаржыларын модернизациялаудың басты бағыты болғаны - дамыған социализмнен қалыптасып қалған бірыңғай мемлекеттік бюджеттің өз бетінше үш жеке дербес бөліктерге бөлінуі:

• 
  федералды бюджет;
  
• 
  федерация субъектілерінің бюджеті;
  
• 
  жергілікті бюджеттер.
  

Осылайша бүгінде Ресей Федерациясының бюджет жүйесі жоғарыда аталып кеткендей, үш деңгейлі:

Ескере кететін бір жәйт, Ресей Федерациясының Бюджет Кодексі қабылданғанға дейін бюджеттен тыс қорлар қаржы жүйесінің элементі болып саналып, бюджет жүйесінің құрамына кірмейтін.

Ресей Федерациясының бюджет заңдылығы бойынша осы бюджеттер жиынтығы - жиынтық немесе құрама (консолидированный бюджет) бюджет деп аталады.

Федералды бюджет - федералды жиналыс арқылы бекітілген мемлекеттің басты каржы жоспары. Федералды бюджет ұлттық табыс пен ЖЮ-ді қайта болудің басты кұрамы болып саналады, ол арқылы елді экономикалық дамытуды реттеу мен мемлекеттің элеуметтік саясатын жүзеге асыруға қажетті қаржы ресурстары жұмылдырылады.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар - федералды бюджеттен тыс қалыптасқан және қолданылатын ақша қаражаттарының қорлары. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар азаматтардың мынадай конституциялық құқықтарын, яғни зейнетақымен қамтамасыз ету, әлеуметтік сақтандыру, жұмыссыздық жағдайында әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулықты қорғау және медициналық көмек көрсету сияқты құқықтарын жүзеге асыру үшін бағытталған және олар қатаң мақсатты түрде жұмсалады.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, негізінен, міндетті аударымдар есебінен қүралады.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджетінің орындалуы Ресей Федерациясының федералды қазыналығымен жүзеге асырылады.

Ресей Федерациясының Бюджет Кодексіне сәйкес мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар қатарына мыналар кіреді:

• 
  Ресей Федерациясының зейнетақы қоры:
  
• 
  Ресей Федерациясының әлеуметтік сақтандыру қоры;
  
• 
  Федералды міндетті медициналық сақтандыру қоры;
  
• 
  Ресей Федерациясының халықты еңбекпен қамту қоры; Және сондай-ақ, мақсатты федералды бюджеттік қорларда:
  
• 
  Ресей Федерациясының жол қоры;.-
  
• 
  Ресей Федерациясының экономикалық қоры;
  
• 
  Мемлекеттік қылмысқа қарсы күрес қоры;
  
• 
  Минералды шикізат базасын ұлғайту қоры;
  
• 
  Ресей Федерациясының шекара қызметін дамыту қоры;
  
• 
  Ресей Федерациясы атом энергиясы министрлігінің қоры;
  
• 
  Ресей Федерациясының кеден жүйесін дамыту қоры.
  

Осылайша, Ресей Федерациясының бюджеттен тыс қорлары жүйесіндегі реформалау екі бағытта жүріп жатыр: кейбір бюджеттен тыс қорлар өз дербестіктерін жоғалтып, олардың қаражаттары бюджет қүрамына енгізіліп, ал қорлардың өздері қаржы органдарының құрамына берілуде; енді біреулері болса, өздерінің заңды дербестіктерін сақтап қалса да Ресей Федерациясының бюджет жүйесінің құрамына кіруде.

Осылайша мемлекет қолындағы ресурстарын орталықтандыру процесі қызу қарқынмен жалғасуда.

10.4 Ресейдің салық жүйесі және салық салу

Қазіргі кездегі Ресейдің салық жүйесінің қалыптасу кезеңі 1991ж. желтоқсанында қабылданған Заңнан бастау алады.

Ресей Федерациясының салық жүйесі мемлекеттің Конституциясымен қадағаланады. Барлық салықтар мен алымдарды

Ресей Федерациясы Салықтар мен алымдар жөніндегі министрлік кадағалайды;

Ресей Федерациясы Салық Кодексінде қалыптасқан салык жүйесінің негізгі қағидалары:

1. Салық төлеуші болып табылатын әрбір түлға салық заңнамасымен бекітілген салықтарды төлеуге міндетті.

2. Салықтар саяси, идеологиялық, этникалық, конфессионалдық және т.б. осындай критерийлер негізінде қолданыла алмайды.

3. 
   Ресей Федерациясы салық жүйесін бүзатын салықтарды енгізуге болмайды.
   
4. 
   Салық мөлшерлемелерін, яғни дифференциалданған мөл-шерлемелерді көтеруге, немесе салықтар енгізуге рұқсат етілмейді.
   

- жергілікті салықтар мен алымдар;

- Федералдық салықтар Салық Кодексімен бекітіліп, елдің барлық аумағында төленеді. Оған мынадай салықтар жатады: қосылған құнға салынатын салық; акциздер;

- жеке түлгалардың табысына салынатын салық; бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;

- кеден баждары; ұйымдардың пайдасына салынатын салық;

- мұра мен сый ретінде келген мүліктерге салынатын салық;

- ойын бизнесіне салынатын салық; пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салынатын салық; жер қойнауын пайдаланғаны үшін телем; мемлекеттік баж;

- су объектілерін пайдаланғаны үшін салынатын салық; спиртті алькогольді өнімдерді, этил спиртін өндіру жэне айналым құқығы мен лицензия беру үшін алынатын алым.

Қосылған құнға салынатын салық Ресейдің қазіргі салық жүйесіндегі салықтардың бірі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықты мынадай заңцы және жеке тұлғалар төлейді:

• 
  ұйымдар;
  
• 
  жеке кәсіпкерлер;
  
• 
  Ресейдің Кеден Кодексіне сәйкес, Ресейдің кеден шекарасынан тауарлар өткізетін түлғалар.
  

Салық салу объектісі болып мыналар танылады:

- Ресей аумағында тауарларды өткізу, беру;

- жеке тұтынуы үшін құрылыс-монтаж жұмыстарын жасау;

- импорт операциялары.

Негізінен, қосылған құнға салынатын салық үш түрлі мөлшерлемемен: 0%, 10% және 20% мөлшерлемемен алынады. Нольдік мөлшерлеме:

- мұнай, табиғи газ өнімдерінен басқа экспорт операцияларына;

- ғарыш кеңістігіне байланысты жүргізілетін жұмыстар;

- бағалы металдардың мемлекеттік қорына, Орталық банкпен екінші деңгейдегі банктерге бағалы материалдар өндіретін салық төлеушілер;

- дипломатиялық қызметтегі шетелдік түлғалар мен оларға теңестірілген тұлғалардың және олардың отбасыларының жеке және ресми пайдалануына әкелген тауарларына қолданылады.

- 10% мөлшерлемемен салық салынады.

• 
  тірі салмақтағы мал, құс;
  
• 
  деликатес, колбаса, консерві өнімдерінен басқа ет және ет өнімдері;
  
• 
  жеміс-жидек негізінде жасалған балмұздақтан басқа сүт және сүт өнімдері;
  
• 
  жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері;
  
• 
  өсімдік майы, маргарин және азық-түлік өнімдері;
  
• 
  балалар тауарлары;
  
• 
  мерзімді басылымдағы жарнамадан басқа баспа өнімдеріне;
  
• 
  отандық және шетелдік дәрі-дәрмектер, медициналық; Бүдан басқа жағдайлардың барлығында 20 пайыздық мөлшерлемемен қосылган қүнға салынатын салық.
  

Қосылған құнға салынатын салықты төлеуден мыналар босатылады:

• 
  тізімін Ресей Үкіметі бекіткен медициналық қызметке аса қажет болып табылатын отандық және шетелдік дәрі-дәрмектер, құрал-жабдықтар.
  
• 
  косметологиялық және мемлекеттік ветеринарлық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтен басқа медициналық қызмет көрсетулер;
  
• 
  халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік және жергілікті органдарының науқастарды, мүгедектерді, қарттарды күтіп бағумен байланысты қызметтері;
  
• 
  мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері, секциялары, студиялары;
  
• 
  такси және маршрутты такси мен жолаушы тасымалы;
  
• 
  тізімін Ресей Үкіметі бекіткен жерлеу, әдет-ғұрып қызметтері.
  
• 
  әскери қызметкерлерге тұрғын үй құрылысының мақсатты элеуметтік-экономикалық бағдарламалары аясында жүргізілгең жұмыстар;
  
• 
  бажсыз сауда дүкеніне кеден режимі негізінде қойылған тауарлар;
  
• 
  Ресейдің әуе жайлары мен әуе кеңістігінде, әуе кемелерінде көрсетілетін қызметтер;
  
• 
  дәріхана ұйымдарының дәрі-дәрмек жасау, оптикалық көзілдіріктерді жасау және жөндеу, есту және қозғалу аппараттарын жөндеу жұмыстары;
  
• 
  инкассациядан баска банктік операциялар;
  
• 
  сақтандыру, қайта сақтандыру және өзара сақтандыру операциялары;
  
• 
  орман өрттерін сөндіру жүмыстары және т.б.
  

• 
  ұйымдар;
  
• 
  жеке кәсіпкерлер;
  
• 
  Ресейдің Кеден Кодексіне сәйкес, кеден шекарасынан тауарлар өткізетін тұлғалар.
  

• 
  коньяк спиртінен басқа этилді спирті;
  
• 
  құрамында 9 пайыздан артық этилді спирті бар спирттік өнімдер;
  
• 
  270 млн аспайтын ыдысқа қүйылған өкілетті федералдық органнан мемлекеттік тіркеуден өткен парфюмерия - косметика өнімдері;
  
• 
  сыра;
  
• 
  медициналық мақсатта қолданылатыннан басқа спиртті өнімдер;
  
• 
  алкоголь және темекі өнімдері;
  
• 
  двигатель қуаты 112,5 кВт-тан жоғары жеңіл автокөліктер мен мотоциклдер;
  
• 
  дизельді отындар;
  
• 
  табиғи газ және тағы баскалар.
  

Акциз салығының тұрақты, немесе адвалорлық мөлшерлемелері әрбір акцизделетін тауар түрлері бойынша дербес тағайындалады. Акцизделетін тауарлар мен акцизделетін минералды шикізаттарға қолданылатын салық мөлшерлемелері

Салық кезеңі күнтізбелік ай болып саналады. Атап айтканда, акцизделетін минералды шикізат, мұнай өнімдері бойынша акциз салығы есептен кейінгі айдың 25-не дейін төленуі керек. Көтерме сауда жасау куәлігі бар салық төлеушілер акциз салығын есепті айдан кейінгі екінші айдың 25-не дейін, ал бөлшек сауда жасау куәлігі бар салық төлеушілер есепті айдан кейінгі айдың 10-на дейін салық төлеуі керек.

Жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты Ресейдің резидент немесе бейрезидент - жеке тұлғалары төлейді.

Салық салу объектісі болып резидент - жеке тұлғалардың Ресейдегі жэне Ресейден тыс жердегі көздерден алған табыстары, сондай-ақ бейрезидент - жеке тұлғалардың Ресейдегі көздерден алған табыстары танылады.

Салық төлеушінің Ресейдегі көздерден алған табыстарына мынандай табыстарды жатқызады:

• 
  дивиденттер мен пайыздар;
  
• 
  сақтандыру төлемдері;
  
• 
  өткізуден түскен табыс (мүлікті, жарғылық капиталға қатынасу үлесін, т.б.);
  
• 
  мүлікті жалға беруден және өткізуден түскен табыс;
  
• 
  зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы;
  
• 
  авторлық және басқа да құқықтарды пайдаланудан түскен
  
• 
  атқарылған жұмыс үшін марапат;
  
• 
  кез-келген көлік құралдарын пайдаланудан түскен табыс т.б. Ресейден тыс көздерден алған табыстарына мынадай табыстары жатады:
  
• 
  шетел ұйымдарынан алған сақтандыру төлемдері;
  
• 
  шетел ұйымдарынан алған талап құқықтары;
  
• 
  шетел ұйымдарынан алған зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы;
  
• 
  шетел ұйымдарынан алған дивиденттер мен пайыздар;
  
• 
  шетел ұйымдарынан алған авторлық және басқа да құқықтарда пайдаланудан түскен табыс;
  
• 
  шетелдегі өткізудегі түскен табыс (мүлікті, жарғылық капиталға қатынасу үлесін, т.б.);
  
• 
  шетелде атқарылған жұмыс (қызмет) үшін марапат;
  
• 
  шетелдегі мүлікті жалға беруден және өткізуден түскен табыс;
  
• 
  шетелдегі кез-келген көлік құралдарын пайдаланудан түскен табыс т.б.
  

Кәсіби салық шегерімдерін мындай жеке тұлғалардың пайдалануына болады:

• 
  заңды тұлға шығындарын құжатпен растай алған жағдайда, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жалпы алған табыс сомасынан 20 пайыз мөлшерінде шегерім жасауына болады;
  

- ғылым, өнер, әдебиет, авторлық құқық салаларында табыс алатын салық төлеушілер нақты шеккен шығындарын құжатпен растаған жағдайда шегерімге жатқыза алады.

Егер бұл шығындарын құжатпен растай алмаған жағдайда, шегерім мына мөлшерде беріледі:

Жеке табыс салығы мынадай табыстардан 35 пайыздық мөлшерлемемен алынады:

- ойындар, конкурстарда лотерея бойынша ұтыстар жүлделерін және т.б 2000 руб-ден асқан мөлшерлеріне;

- банктегі салымдар бойынша пайыз сомасының Орталық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің асқан мөлшеріне;

- салық төлеушінің зайымдық қаражаттардан алған пайыздық сомасының Орталық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің % бөлігінен асқан мөлшеріне

Ресейдің бейрезиденттері барлық алған табыстарынан 30 пайыздық мөлшерлемемен табыс салығын төлейді. Жеке тұлғаның дивиденд түріндегі табысына 6 пайыздық мөлшерлемемен салық салынады. Ал, басқадай табыстарының барлығына 13 пайыздық пропорционалдық мөлшерлемемен салық салынады.

Салық агенттері есептелінген табыстан салық сомасын есептеп ұстап қалуға міндетті. Салық декларациясын есепті жылдан кейінгі жылдың 30 сәуіріне дейін салық органына тапсыру қажет.

Салық декларациясында жеке тұлғаның салық кезеңінде алған табыстары, оның көздері, шегерімдері, есептелген салық сомасы, салық кезеңі ішінде төленген аванстық төлемі, салық кезеңінің қорытындысы бойынша төленуі тиіс салык сомасы көрсетіледі.

Біртұтас әлеуметтік салық азаматтардың зейнетақысын, әлеуметтік сақтандыруын және медициналық көмегін қамтамасыз ету мақсатында енгізілген болатын. Бұл салық:

• 
  жеке тұлғаларға табыс төлейтін тұлғалар;
  
• 
  заңды тұлғалар;
  
• 
  жеке кәсіпкерлер;
  
• 
  адвокаттар;
  
• 
  жеке кәсіпкер деп танылған жеке тұлғалар төлейді. Салық салу объектісі болып салық төлеушінің жеке тұлғаға төлеген әр түрлі нысандағы төлемдері, марапаттары саналады.
  

- уақытша еңбекке жарамысыздығына, әйелдердің жүктілігіне, босануына, жұмыссыздығына байланысты төленетін мемлекеттік жәрдемақылар;

- бір жолғы материалдық көмек;

- шаруа қожалығы мүшелерінің табысы - 5 жылға дейін;

- кәсіподақ үйымының мүшесіне кәсіподақтық мүшелік жарналары есебінен берілген ақшалай және заттай нысандагы төлемдер - жылына 10000 руб-ден аспаса және бұл төлем түрі 3 айдан жиі берілмесе;

- табыс мөлшері салық кезеңінде 2000 руб-ден аспаса;

- табыс мөлшері салық кезеңінде 100000 руб-ге дейін болатын 1, 2, 3 топтағы мүгедектер;

- ғылым, білім саласының мамандары босатылады.

Салық аванстық төлем түрінде прогрессивтік шкаламен анықталады. Аванстық төлем түрінде прогрессивтік есепті айдан кейінгі айдың 15-не дейін жасалуы керек. Салық декларациясы есепті жылдан кейінгі жылдың 30 наурызына тапсырылуы қажет.
Бақылау сүрақтары:
1 Ресей Федерациясының қаржы жүйесіне сипаттама беріңіз.

2 РФ-ы бюджет жүйесі мен бюджет құрылымының ерекшелігі неде?

3 Бюджеттен тыс қорлар түрлері, бағыты, мақсаты қандай?

4 Ресейдегі негізгі салықтарды топтаңыз?

5 Ресей Федерациясының экономикалық және әлеуметтік дамуында қандай кемшіліктер туындайды?

6 Ресей банктік жүйеде қандай әдіс болып табылады?

7 Ресей Федерациясында банктік жүйе қанша және қандай ярустарды кіргізеді?

8 Ресей Федерациясының салық жүйесінің сызықтық негізі қандай?

11 Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесінің негізі
11.1 Қазақстан қаржылық жүйесі

Қазақстан Республикасы — Орталық Азия мен шығыс Европаның оңтүстiк-шығысында орналасқан аграрлы – индустриалды ел.

Аумағы бойынша әлемдегі ірі мемлекеттердің қатарында – 9 орын.

Астанасы – Астана қаласы. Халқы - 16,4 млн адам (әлемде 62 і -орында), тығыздығы - 6,02 адам/км². Ақша бірлігі – теңге.

Қазақстан — парламенттік типтегі унитарлы президенттік республика.

• 
  бірлік– орталықтанған қаржылық органдармен жүргізілетін, ортақ және бірлік саясатпен ұсынылады. Ал қаржылық жүйені басқару бірыңғай құқықтық базада, менеджменттік тәсілдермен әдістерден құрылады;
  
• 
  дербестік– қаржылық жүйенің әр бір жүйесі өзінің мәселелерін шешумен, өзінің қоғамдық мағынасы бар, ұйымдастырудың ерекше формалары бар және оларға ерекше қаржылық аппарат тиісті болады.;
  
• 
  жалпы ұлттық және жергілікті мүдделерді орындау мемлекеттiк қаржы қатынастары мен аймақтардың тең құқықты жағдайымен қамтамасыз етiледi.
  

Қаржылық механизмнің құрылымыөзіне жүйелік талдау, ішкі жүйе, блок, элемент түсініктерін кіріктіреді.

Жергілікті қаржының әлеуметтік – экономикалық мазмұны мемлекеттік қаржыға ұқсас, олар тек жергілікті бюджеттермен қамтылатын қарым – қатынастарды қайта бөлудегі тар салалармен ерекшеленеді.

Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджеттің жалпы мөлшерінен кірістілігі жөнінен 45% және шығысы жөнінен – 52% құрайды.

Әр елдің бюджеттік жүйесінің құрамына әр түрлі бюджеттер кіреді. Осылайша, ҚР бюджеттік жүйесіне кіреді: жергілікті бюджеттер (облыстық, қалалық, аймақтық); Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің құрамы 1996ж. бастап бюджеттік классификация негізінде құрылып, бес бөліктен тұрады. Сәйкесінше, кірістің көзі ретінде салықтар мен төлемдер болып табылады. Бюджеттік жүйе – бұл экономикалық қатынастар мен заңнамалық нормалар негізінде қалыптасқан, елдегі барлық бюджет түрлерінің жиынтығы. Бюджеттік жүйені ұйымдастыру мемлекеттің құрылымымен анықталады (Сурет 13).

С
урет 14 – Қазақстан республикасының бюджеттік жүйесі

Мемлекеттік шығыстарды қаржыландыру әдістері меншікті ресурстар, банктік несиелер және жетіспеген кезде – бюджеттік қаржылық бөлулер көмегімен жүзеге асырылады.

Бюджетаралық қарым – қатынас келесі қағидаттарымен негізделеді:

- облыстық бюджеттердің, республикалық деңгейдегі қалалардың бюджет, республикалық бюджетпен қатынастағы астаналар, жоғарыда тұрған облыстық аймақтардың бюджетімен қатысты аумақтардың бюджетінің теңдігі;

- келесі критерийлерді орындауды есепке алатын кірістерді тиімді орналастыру:

- ҚР әкімшілік – территориялық бірліктердің бюджеттік қамтамасыздық деңгейін теңестіру;

- жергілікті атқарушы органдармен мемлекеттік қызметтердің бірдей деңгейін беруді қамтамасыз ету;

- қызмет көрсетудің тиімділігі мен нәтижелілігі – мемлекеттік қызметті мемлекеттік басқару деңгейіне жеткізу, ол мемлекеттік қызметтің тиімділігі мен нәтижелігіне мүмкіндік береді;

Бюджетаралық қарым – қатынас басқарылады:

1) республика аралық және облыстық бюджет, республикалық деңгейдегі маңызы бар қалалар, астаналар: трансферттер мен бюджеттік несиелер;

2) облыстар мен аумақтар арасындағы бюджеттер: трансферттер, бюджеттік несиелер мен кірістерді бөлу нормаларымен.

- мобилизация әдісіне баланысты (салықтық төлемдер; салықтық емес төлемдер).

Мемлекет функцияларын, мемлекеттік қызметті қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындар. Олар халықтың материалдық және мәдени өмір сүру деңгейін анықтайтын, экономика мен әлеуметтік саладағы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған.

Мемлекеттік шығыстардың құрамы – мемлекеттік бюджеттің шығындары, мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік және өндірістік емес саладағы мекемелердің шығыстары.

• 
  жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер; қорғаныс, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік;
  
• 
  денсаулық сақтау; әлеуметтік сақтандыру;
  
• 
  тұрғын – коммуналдық шаруашылық сақтандыру;
  
• 
  жылу – энергетикалық комплекс;
  
• 
  ауыл, су және орман шаруашылығы;
  
• 
  балық аулау, аң аулау мен табиғатты қорғау;
  
• 
  көлік және байланыс.
  

ҚР қаржы Министрлігінің мәліметтері бойынша мемлекеттің дефициті 2010ж. 1 желтоқсанында 491,4 млрд теңгені құрады, республикалық бюджет бойынша – 591,4 млрд теңге немесе күтілген ЖІӨ 3,1%. Жылдың соңына дейін ол 3,5% аспайды деп күтіледі. Келесі жылы да бұл көрсеткіштің төмендеуі күтіледі.

Мемлекеттік бюджеттің қарыздардың түсімі есебінсіз 2010ж. 1 желтоқсанында 3826,9 млрд теңгені немесе 100,7% құрады. Қаржы Министрлігінің нәтижесі бойынша республикалық бюджеттің кірістілік бөлігінің жоспарынан 6,5% асып түседі деп күтілуде. Сонымен қатар салықтық түсімдер 133,4 млрд теңгеге немесе 7,1% ұлғайды.

2010ж. 11 ай ішіндегі мемлекеттік шығындар 4318,3 млрд теңгені, соның ішінде республикалық бюджет бойынша 95,1% орындалды. Әкімшілікпен жүргізілген талдауға сүйенсек, республикалық бюджеттің қаражаттарын 4303,2 млрд теңгеге немесе 99,6% игеруді күтеді.

2010ж. ҚР Үкіметі мемлекеттік және республикалық қазынаға түсімдердің ұлғаюына байланысты ынталандырушылық үлкен жұмыс атқарылды, және де келесі шаралар құрастырылады:

1) тиімді салықтық саясат мемлекеттің бюджеттік саясатын өткізудің себебі болып табылады;

2) бюджеттік саясат бюджеттік жоспарлаудағы жаңа тәсілдер арқылы жүзеге асырылады; экономикаға жалпылай түрде әсер ететін бюджеттің шығыстардың мөлшерін шектетін емес, оны ұлғайтатын мемлекеттік шығыстардың қанағаттандырушылық саясаты жүргізіледі;

3) экономикалық өсімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, бизнестің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру үшін және салықтық әкімшілікті дамытудағы мемлекеттік салық саясаты бағытталады:

– елдің бәсекеге қабілеттілігін ұлғайтатын бәсекеге қабілетті салықтық жүйені құру;

– Қазақстанның жаңа даму деңгейіндегі мақсаттарға байланысты салықтық жүйені құру, ол экономиканың модернизациясы мен диверсификациясына әсерін тигізу керек;

–жеңілдіктерді оптимизациялау, яғни экономиканың шикізаттық емес секторында салықтық ауыртпалықты төмендету, заңды тұлғаларға салынатын мөлшерді халықаралық стандартқа сәйкес келтіру;

– ең жақсы әлемдік тәжірибеге сәйкес қосылған құнға салық салу;

– импортқа салынатын акциз бен ішкі өндірісті сәйкестендіру;

– әкімшілік процедураларды жеңілдету, салықтық қызметтің сапасын ұлғайту мен салықтық процедуралардың ашықтығы, салықтық есеп беру мөлшерін төмендету, салықтық тексерістерді тәртіпке келтіру.

Тұтынушылық нарықты қамтамасыз ете отыра және табысты ұлғайтуға тырыса отырып, тәуекелдерге қарамастан, қызмет көрсету саласында және құрылыс саласында қаржылық құралдарды шоғырландырып, банктер шетелден қарыздарды алуды ұлғайтады. Бұл мемлекеттік қаржылық жүйедегі тұрақтылық жүйесінің тәуекелін күшейтіп қана қоймай, барлық экономикалық жүйенің тұрақтылығына да әсер етті.

Сондықтан, мемлекеттік дағдарысқа қарсы бағдарламада қаржылық секторға көмек ретінде 487 млрд теңге салынды. Ол мемлекеттің алдағы қатарлы банктерге кіруін қарастырды: БТА, Ұлттық банк, Казкоммерцбанк, Альянс банк. Қаржылық – банктік жүйеде қазіргі кезде соңғы қаржылық дағдарыстың нәтижелерін жоюға бағытталған шаралар жүргізіліп жатыр. Яғни, банктік секторлар және бақылаушы – басқарушы жүйелер қайта құрылып, отандық қорлық нарық ұлғайтылды. ҚР ҰБ банкирлер мен реттеушілер алдында өсім стратегиясын қайта қарастыру мақсаты, банктердің несиелік портфельдері мен ресурстарын құрудың ымырашылдық саясатын құру болып табылады.

Мемлекеттік қаржылық жүйенің тұрақтылығы қаржылық сектордың сыртқы және ішкі ортаның өзгерісіне бейімделу мүмкіндігіне байланысты.

Қаржылық жүйенің тұрақтылық факторы ретінде банктік, зейнетақы қорларындағы, сақтандыру ұйымдарындағы және басқа саладағы тәуекел – менеджментінің дамуы болып табылады.

5 ҚР бюджеттік жүйесінің құрамына не кіреді?

Басқару нысаны - Президенттiк. Астанасы - Ташкент. Халқы - 28 миллион адам, оның 37%-қалалық және 63%-ауылдық. Орташа халық тығыздығы 1 км²-ге 62 адам. Өзбекстан халықтың саны бойынша ТМД елдерінің ішінде 3-шi орынға ие, Ресей Федерациясы және Украинадан кейiн.

Өзбекстанның қаржы жүйесi қаржы қатынастарының өзіне тән ерекшелiктерге ие болады, ол өз кезегiнде оларды салаларға топтастыруға мүмкiндiк береді, ал қаржы қатынастарының әрбір саласы буындардан тұрады (Сурет 15).

С
урет 15 – Өзбекстанның қаржы жүйесі

Шаруашылық жүргізу үдерісіндегі қаржылардың арқасында айналым құралдарға өндірістің қажеттілігі, негізгі капиталды кеңейту үшін инвестицияларды іске асыру қажеттілігілі қамтамасыз етіледі. Шаруашылық субъектілерге өткізілген өнімнен түсетін ақшалай түсімдер (жалпы табыс) түрлі қаржы ресурстарда олардың қажеттілігі қанағаттандырылатындай етіп бөлінеді.

Ақшалай қаржыларға қажеттiліктердiң құрамындағы үлкен орынды мемлекеттiк қажеттiліктер алады. Мемлекет, қаржының арқасында, экономиканы реттеуде, әлеуметтiк-мәдениеттiк саланың дамытуында, қоршаған ортаны қорғауда, елдiң және азаматтардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуiнде маңызды рөл орындайды..

Өзбекстанның тәуелсiздiктi алуы мемлекеттiк бюджеттiң табыстарын құрастыру мен қолдану саласында дербес саясатының құрылуымен қоса жүрді. Одақтың көздерінен дотациялар республиканың мемлекеттiк бюджетiнiң табыстарын енді толықтырмайды. Бұның барлығы республиканың салық саясатының өзгеруін қажет етті. Өзбекстанның салық жүйесi реформаның 3 кезеңін өткенiн атап өту керек.

Өзбекстанда 2009ж. жеке тұлғалардың табыстарына салық мөлшерлемесін төмендету есебінен еңбекақыға салықтық ауыртпалықты төмендету және салық төлеушілердің барлық топтары үшін табыстарды үлкейту көзделген, салық салудың бірінші және екінші шкаласы бойынша 1 пайыздық пунктке және үшінші шкаласы бойынша – 3 пайыздық пунктке. Бюджеттен тыс зейнетақы қорының табыстық базасын күшейту мақсатында 24% көлемінде бірыңғай әлеуметтік төлемнің қазіргі мөлшерлемесін сақтаумен азаматтардың сақтандыру мөлшерлемесі осы қорға 2,5-нан 3,5%-ға үлкейтілді.

Сонымен қоса, микроқаржыландыруды дамыту және банктiк емес қаржы институттарының қызметiн қолдаудың мақсатында несие одақтарында депозиттік үлестер бойынша тұрғындармен алынған табыстарды салықтан босату көзделген, бұл депозиттер нарығында бәсекелестiктiң дамытуына мүмкiндiк туғызады. Бұдан басқа, заңды тұлғаның білімінсіз кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұрғындарды ары қарай қолдау шеңберінде бюджет параметрлерiнде салықтың жұмыс iстейтiн мөлшерлемені 30%-ға төмендету ескерiлген.

Бюджет кірісінің маңызды бөлігін - 20%-ға дейін – заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтар құрады. Өзбекстан Республикасының мемлекеттік бюджеті 2009ж. шағын бизнес пен жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне салықтық ауыртпалықты төмендету ескерілген. Бұл олардың бәсекелестік қабілеттілікті жоғарылату және жаңа жұмыс орындарын құруға ынталандыратын тағы бір факторы болады.

Біріншіден, өнеркәсіптік өндіріспен айналысатын микрофирмалар мен кіші кәсіпорындар үшін бірыңғай салық төлемдерінің базалық мөлшерлемесі 8-ден 7%-ға төмендеді, бұл өнеркәсіптік өнім өндірісі саласындағы шағын бизнес пен жеке кәсіпкерлікті тез дамыту үшін жағымды жағдай жасайды, бұл негізінде жұмыс бастылық пен ары қарай оның әл-ауқатын жоғарылату мәселелері шешіледі.

Және екіншіден, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды және жеке тұлғалар табысына тиянақталған пайыздық мөлшерлеменің орташа 1,3 есе төмендейді, бұл жасырылған табысты жария ету есебінен салық салу базасын кеңейтуді жеделдетеді және жеке кәсіпкерлікпен қызмет ететін тұлғалардың санын көбейтуге әкеледі.

Маңызды рөлді тауар бағасына кіретін және сатып алушымен түгелдей төленетін жанама салықтар алады. Оларға акциздік салықтар, кедендік баж және басқа да жанама салықтар кіреді. Мысалы, акциздік салықтар бойынша мемлекеттік бюджетте келесі шаралар ескеріледі: алкоголды өнімге, өсімдік майына және фильтрлі темекіге салынатын акциздік салықтың мөлшерлемесін 10%-ға индекстеу; фильтрсіз темекіге мөлшерлемені 30%-ға жоғарылату; сыраға дифференциалданған мөлшерлемені үндестіру.

2009ж. салық саясатының негізінде инвестициялық ахуалды бұдан былай жақсартуға, экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін жоғарылатуға, жаңа жұмыс орындарын құруды ынталандыруға, экономиканың тұрақты өсімін, макроэкономикалық және қаржылық тепе-теңдікті және оның жеке салалары мен аумақтарын қамтамасыз етуге, халықтың өмір деңгейін жоғарылатуға бағытталған стратегиялық артықшылықтар қабылданды.

2009ж. Мемлекеттік бюджет параметріне елдің басшысымен анықталған 2010ж. дейін бюджеттік саланың жұмыскерлеріне еңбекақының көлемін, зейнетақыны, оқу ақыны, әлеуметтік жәрдемақыны 2,5 есе үлкейту, халықтың табыс деңгейін және әл-ауқатын жоғарылату кіреді. Осылайша, 2006-2008жж. бойынша бюджеттік саладағы жұмыскерлердің номиналдық еңбекақысы 3,4 есе өсті, ал олардың орташа айлық еңбекақысы 60,3 мыңнан 203,9 мың сомға дейін өсті.

Осы тапсырмаларды басшылыққа ала отырып, 2009ж. 1 қаңтарынан ең төмен жалақыға сәйкес бұрын енгізілген әлеуметтік жәрдемақылар, зейнетақылар, оларға теңестірілген төлемақылар еңбекақы мен оған теңестірілген төлемақылар мөлшерінің жоғарылату мерзіміне индекстеумен абсолютті ақшалай көлемде белгіленді, бұл олардың орташа еңбекақы өсімінен жоғары индекстеуін қамтамасыз етеді.

Осылайша, әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамастан, Мемлекеттік бюджет 2009ж. әлеуметтік салаға - білім беруге, денсаулықты сақтауға, мәдение пен спортқа, ғылымға, әлеуметтік қамсыздандыруға, отбасыларға әлеуметтік жәрдемақылар, балалары барларды қоса - шығындардың қысқартуын қарастырмады.

Экономикалық дамуының қажеттіліктеріне жауап беретін дәлелді бюджеттік үдеріс ірі құрылымдық өзгерістерді, сонымен қатар, ғылымды қажет ететін өндірістің дамуын, ғылыми-техникалық үдемелі өзгерістерді орындауды, әлеуметтік мәселелерді шешуді қаржыландыратын негіз болуы мүмкін. Бұл ретте бюджет елдің салықтық ахуалын анықтайтын, мемлекеттің экономикалық саясатының нақты айнасы болып табылатын және экономиканы реттеу мен ынталандырудың, инвестициялық белсенділіктің және өндірістік тиімділікті жоғарылатудың құралы екенін ескеру қажет, барлығын бірге алғанда, бұл нарықтық экономикасы дамыған жаңа қоғамды қалыптастыру жолында біздің еліміздің ары қарай дамуының кепілі болып табылады.

Әлемдік экономикалық дағдарыс шарттарындағы қаржы-банктік жүйенің қызметін нығайту және сапалы жақсарту өте маңызды мәнге ие болады. Тек 2009ж. Өзбекстанның жетекші банктерді капиталдандыру деңгейін жоғарылату бойынша маңызды шешімдер қабылданды. Нәтижесінде, қосымша ресурстарды жұмылдыру есебінен республиканың жиынтық капиталы 2007ж. салыстырғанда 40%-ға өсті, ал 2010ж. дейінгі кезеңде – екі есе артады.

Бүгінгі күні Өзбекстанда 30-дан артық банктер және қаржылық мекемелер қызмет етеді, оның 18-і еркін айырбасталатын валютада операция жасауға лицензия алды, және 11-і халықаралық аударымға және ішкі операциялардың барлық дәрежелеріне Бас Лицензияны иеленеді. Республикада қызметін іске асыратын коммерциялық банктер келесі үш дәрежеге бөлуге болады:

• 
  мемлекеттік қатысудың түрлі нысандағы акционерлік банктер (толық, ұзақ мерзімді бақылаудан басқарылмайтын акциялар пакетіне дейін)
  
• 
  толығымен жеке акционерлік банктер;
  
• 
  жергілікті және шетел қаржылық институттармен құрылған бірлескен банктер.
  

Өзбекстан бұрынғыдай нарықтық экономикаға көшудің бастапқы кезеңде болып табылады және әзірше маңызды құрылымдық реформаларды жүзеге асырмады. Әлі де мемлекеттің бақылауындағы энергетикалық сектордағы реформа, шынына келсек, іске асырылған жоқ, және тек жақын арада тиімділікті жоғарылату бағдарламасын жүзеге асыру ғана басталды. Өтелімділікті қамтамасыз ететін тарифтер енгізілген болатын, бірақ тиісті есеп айырысу жүйесі, төлемдер жүргізу механизмі, төлемдік тәртіпті қамтамасыз ететін құралдар әлі жасалған жоқ.

Шетел саудагерлері саудада және валюталық операцияларда болатын импортқа байланысты валюта айырбастау кідірісінен, қолда бар ақшаларға және шетел валюталарға мүмкіндіктің шектелуінен, шектеулі сауда саясаты мен мақта және астыққа сатып алатын мемлекеттік квоталардың сақталуынан сияқты маңызды нарықтық диспропорцияларға тап болады.

Өзбекстанда ЖІӨ өсу қарқыны 2010ж. 8,5% құрды, өнеркәсіптік өнім өндірісінің көлемі 8,3%-ға өсті, ауыл шаруашылық өнім өндірісінің көлемі 6,8% құрды, құрылыс жұмыстар - 8,1%, бөлшек тауар айналымы – 14,7% және ақылы қызмет көрсетулер – 13,4%. Елдің мемлекеттік бюджеті жылдың қорытындысы бойынша ЖІӨ-ге 0,3% профицитпен орындалды.

12.2 Тәжікстанның Республикасының қаржы жүйесі

Тәжікстан - бұл ауданы бойынша ең кіші Орта Азия мемлекеті. Елдің территориясы 141800км² құрайды-әлемдегі 94-ші ел, территорияның 93% таулар алып жатыр. Астанасы - Душанбе қаласы. Елдің халқы 7,3 млн адамнан көп (әлемде 95-ші орында). Тығыздығы - 50 адам/км².

Басқару нысаны – Республика.

Ақша бірлігі – сомони.

Тәжiкстан әлемдегі күмістің ең ірі кен орны бар, асыл тастардың, уран (16% дүниежүзілiк қор), алтын, көмiрдiң кен орындарымен, алюминий және полиметалл кендерiне бай орналастырылған.

Тәжiкстан - аграрлы-индустриалық ел, экономикалық әлуетінің аздығына қарамастан, әлемдегі өте кедей елдерiнiң бірі.

Халықаралық валюталық қордың есептеулерi бойынша, тұрғындардың 63%-ы күніне 2 $-дан аз өмiр сүредi (сатып алушылық қабiлеттiлiгiнiң тепе-теңдігі бойынша). Ұзаққа созылған соғыс, онымен байланысты қиратулар және адамдардың жоғалтулары экономиканың кенеттен төмендеуіне әкелді.

Республиканың негiзгi өнеркәсiп салалары - энергетика, металлургия, машина жасау, химия, жеңіл және т.б. Электроэнергетика республиканың абыройы болып табылады. Ол республиканың халық шаруашылығының салаларын дамытуы мен орналастыруында үлкен рөлдi ойнайды.

Республика электроэнергетиканың қорлары бойынша әлемде 2-шi орында орналасады және тек қана Ресей Федерациясына жол береді. Бұған мұздықтар мүмкiндiк туғызады. Тек Памирде ғана көп тау өзендерін қоректендiретін 7 мұздықтар бар, бұл өзендерде 9 СЭС құрылған.

Тәжікстанның әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері кесте 24 көрсетілген.

Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі — 2,19 мың.долл, 2010ж. әлемде 131-ші орында. Ауылшаруашылығына ЖІӨ-нің 18,9%-ы келеді, өнеркәсiпке - 21,9%, қызмет көрсету секторына - 59,2% (2009ж.). Экономиканың негізгі секторы мемлекеттiк болып қалады. Мемлекет көбiнесе iрi өнеркәсiптiк кәсiпорындарды тексередi.

- мемлекеттiк бюджет жүйесiнен;

- мемлекеттiк қарыздан;

- мемлекеттiк мақсаттық қорлардан.

Қаржы жүйесiнiң бiрiншi деңгейi республикалық бюджет және мемлекеттік мақсаттық қорлардың бюджеттерiн ұсынады; екiншi деңгей - жергiлiктi бюджеттерді. Бюджеттiң кiрiс бөлiгi 98,5%-ға орындалды, яғни 4,4 млрд сомониді құрайды, өткен жылдың ұқсас мерзімімен салыстырғанда 702 миллионға немесе 19%-ға өстi.

2009ж. бюджеттi орындау қорытындылары бойынша бюджеттiң мемлекеттiк табыстардың ортақ көлемі 5542,84 млн сомони (ЖІӨ 26,9%) сомада құрады. 2009ж. мемлекет бюджетiнiң табыстары 2008 жылмен салыстырғанда, 59,7%-ке үлкейдi. ЖІӨ-ге пайыздық қатынаста мемлекеттiк табыстардың үлесі ЖІӨ-ге 7,2%-ге өсті (2008ж. 19,7%-дан және 2009ж. 26,9%-ға). Бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң орындауының көрсеткiштерi одан да жақсы болуы мүмкін, егер әлемдік қаржы дағдарысының зардабы болмаса, оның әсерінен мақта және алюминийға халықаралық бағалардың төмендеуінен экспорт деңгейі, ақшалай аударымдар кенет қысқарылды, және оның салдарынан мемлекеттік табыстар да.

Республиканың сыртқы сауда айналымының төмендеуi және республика үшiн негiзгi экспорттық баптар болатын мақта талшығы мен алюминийға әлемдiк бағалардың құлауы республикалық бюджеттiнің ең үлкен бөлiгіне дәл келетiн сыртқы саудадан түсімдердің төмендеуіне негіз болды.

2009ж. қорытындылары бойынша салық түсiмдерiнiң көлемi ағымдағы жылдың орындауы анықталған 98,7% құрды. 2009ж. мемлекеттiк бюджетiнiң негiзгi кіріс көзі жанама салық түсiмдерi болып қалады, олардың негiзгi бөлігі мемлекеттiк табыстардың жалпы көлемi мен гранттың үлесіне 2009ж. қорытындылары бойынша 34,6%-ды құрайтын ҚҚС өсіміне дәл келеді. 2009ж. қорытындылары бойынша салық түсiмдерiнiң құрылымдық талдаулары кезінде салық түсімдерінің 34,6%-ын ҚҚС, 8,7% - әлеуметтiк салықтар, 11% - табыс салығы, 2,6% - сатудан алынатын салықтар, 2,9% - акциздер, 3,5% - кеден төлемдер және 2,6% - мүлiк және жер салығы алады. Салықтар, алымдар және басқа да төлемдердің қалған түрлеріне салық түмісдердің 34,1%-ы дәл келеді.

Мемлекеттiк бюджеттiң салық түсiмдерiн толық орындалмағанына қарамастан, салықты жинау бойынша кейбiр тапсырмалар асыра орындалды, бұл мұндай салықтар бойынша:

1) табыс салығы және пайдаға салынатын салықтар - 7,8%-ға;

2) әлеуметтiк салықтар - 2,1%-ға; акциздер - 8%-ға;

3) сонымен бiрге, салықтық емес түсімдерді жинау көрсеткiштері 1,3%-ға асыра орындалды.

Тәжiкстанда бiртұтас, оң ҚҚС мөлшерлемесі жұмыс iстейдi - iшкi өндiрiс және импорт үшiн 20%. Тауарлардың экспорты (мақта-шикiзат, мақта және бастапқы алюминийден басқа) нөлдiк мөлшерлеме бойынша ҚҚС салынады.

Тәжiкстан банк жүйесi 9 коммерциялық банктермен, 8 несиелік қоғамдармен, 42 микронесие ұйымдар және 1 банктiк емес қаржы ұйымымен көрсетілген.

Басқару нысаны - президенттік республика.

Валютасы – манат.

Түрікменстанда шектелген жекешелендiру, әсіресе қызмет көрсету салаларда өткiзiлген. Өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, энергетика, көлiк және байланыс, бұрынғыша, негiзiнде, мемлекеттiк секторды құрайды. Нәтижесінде, мемлекеттің көп қызмет көрсетулері тегiн болып қалады және көмек қаржыдан (судсидия) тәуелдi болады.

Табиғи газ (15-20 трлн м3) және мұнайдың (1,5-2,0 млрд т) үлкен қорлары орналасқан Түрiкменстан жанармай қорлардың маңызды экспортшылардың бiрi болып табылады.

Түрікменстанның әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері 25 кестеде көрсетілген.

Кесте 25 - Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі көрсеткіштері

Тасымалдау және барлаудың мәселелерi, дегенмен, жалпы ұлттық табыс шамамен 70%-ын қалыптастыратын бұл экономика секторының дамыуы күрделінедi.

Түрiкменстан экономикасы әлемдiк нарықтарда шектелген ықпалдастық пен көмiрсутектерден оның тәуелдiлiгi арқасында, әлі де, едәуiр дәрежеде әлемдік құлдыраудан бөлек. Бірақ, 2009ж. сәуірде газ құбырының жарылысынан кейiн, Ресей (Түрiкменстанмен экспортталатын газдың негiзгi бөлiгiн сатып алушы) алатын көлемді қысқартты, бұл тек Қытай және Иранға сатулардың үлкеюмен жартылай орны толтырылады. ЖІӨ-нің өсу екпiні 2008ж. 10%-дан 2009ж. 6,1%-ға дейiн төмендедi. Шетелдік капиталға іріктеуші және күдiктi қатынас дәстүр бойынша бар болды.

Түрікменстанның банк жүйесінің негізін 4 мемлекеттік банктер құрайды: Сыртқы экономика банкі, Түрікменстан, Түрікменбаши, Дайханбанк. Сыртқы экономика банкінің активтері 2009ж. 1,3 млрд долл құрайды (тағы да ресми бағам бойынша). Екі жеке банктері бар - Түрік-Түрікмендік СП, Зираатбанк және Пакистанның Ұлттық банкінің бөлімшелері. Бұны болжамдау қиын емес, Түрiкменстан банк жүйесi өкiметтің өте қатты тәуелдiлігінде.

Таңданарлықтай, Түрiкменстанда 10 еркін аймақтар бар. ЕЭА-ты жасауы инвесторлар мен мердігерлерге салық жеңілдіктерін, әлеуметтік-экономикалық объектілердің құрылысына жерді ұзақ мерзімге жалдау құқығын, су және газ құбырын, электр беріліс желілерді және басқа да инженерлiк коммуникацияларды табыс етуді ескередi.

Сервис қызметтерiнiң, байланыс және көлiк қатынасы, автожолдардың құрылысы және арнайы маршруттардың ұйымын қоса салаларына жеңілдіктер берiледi. Каспийде демалғысы келетін шетелдiк туристтер үшiн визалы тәртiптi ықшамдауға жобаланады.

Экономикалық субъектілердің табыстарын қалыптастыру әдістеріне байланысты қаржы жүйені екі салаға бөлу қабылданды:

- орталықтандырылған (көпшілік) қаржы;

- орталықтандырылмаған қаржы.

Сонымен бірге, қаржы жүйесі 4 қосалқы жүйелерге бөлінеді:

- шаруашылық субъектілердiң қаржылары (әр түрлi жеке меншiк түрлерiндегі және жұмыс салаларындағы кәсіпорындар мен ұйымдар);

- үй шаруашылықтарының қаржылары;

- мемлекеттiк қаржылар;

- муниципалдық қаржылар.

Алғашқы екеуi iшкi жүйе орталықтандырылмаған қаржы салаларына жатады, ал екінші екеуі – орталықтандырылған қаржы саласына.

Реформалардың басты басымдылығы экономиканың әртараптандыруына жәрдемдесу мақсатында қосымша ТШИ (Тікелей шетел инвестиция) тартуы үшiн iскерлік және инвестициялық ахуалды жақсарту болып табылады. Әкiмшiлiк ауыртпалықты жеңілдету үшін және тіркеу рәсімі мен жеке кәсіпорындарды лицензиялауды оңайлату үшін қосымша шараларды қолдануға керек болады.

Банк жүйесінде жеке сектордың үлесін үлкейту бойынша қадамдар ойластыру керек. Ол әлі де, мемлекеттiк банктердiң үстемдiк етуiмен және нұсқаушы несие берумен сипатталады.

Қазіргі уақытта жүргізілетін банк заңдарының реформасы несиеге рұқсатты кеңейтуге мүмкінідк туғызады, бұл ШОК (шағын және орта кәсіпкерлік) секторында шешуші мәнге ие, себебі, ол қазіргі таңда оның өсімі үшін қажет несиеге рұқсаты жоқ. Бұл сұрақтың шешiмiне микроқаржыландыру бойынша жеке мекеменiң пайда болуы көмектесе алар едi.

Экономика секторлар қатарында өндiрiстiк тапсырмалар мен дотациялармен тартылған диспропорциялар әлі де сақталуда, бұл олардың өнiмдiлiгi және қорларды тиiмдi қолдануына зиян келтіреді. Бұл тапсырмалар және дотациялардың жоюы барлық қатысушылар үшiн тең шарттар жасауға және ақырында орнықты өсу траекторияға өтуге мүмкiндiк туғызар едi.

Үкiмет 2009 және 2010ж. бюджет профицитінің азаюына әкелген мәселелерді шешу бойынша бірқатар шараларды қабылдады. Профициттің азаюы негізінен, мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасының түбегейлi кеңейтуiмен, сонымен қоса, салық түсiмдерiнiң үштен екiсі дәл келетiн көмiрсутек секторының қысқартылуымен түсіндірілді.

Бұдан басқа, соңғы 2 жылда мемлекеттік секторда жыл сайынғы еңбекақы төлемдерін және зейнетақыны көтергеннен кейін, 2010ж. үкiмет мемлекеттiк сектордың барлық қызметкерлерiне еңбекақыны 10%-ға жоғарылатты.

Бiр iзге салған айырбастау бағамы 2009-2010жж. тұрақты деңгейiнде бір АҚШ долларына 2,85 манат болып қалды (2009ж. қаңтарындағы табысты реденоминациядан кейiн).

Орталық банк шетелдiк валютаның айналымдағы ақша массасының үлкеюіне құйылмас үшін және инфляциялық қысымның пайда болмауы үшін масштабты зарасыздандыруды өткiздi. Қатаң ақшалай-несие саясаты нәтижесінде, импортқа бағаның арзандауы және шетелдiк валютаға қол жетімділіктің жоғарылатуы 2009ж. инфляцияның салыстырмалы аласалау деңгейі 5% шамасында жығылмай тұрды.

2010ж. Қытай және Иранға газ экспортының үлкеюмен және құрылыс, көрсетiлетiн қызметтер саласы, ауыл шаруашылығы және мемлекеттiк инвестиция облыстарындағы белсендi өсуiмен нығайтылатын экономикалық өсуiмін 11%-ға дейiн жоғарылату күтiледi. Экономиканың құлдырау тәуекелдерi шектеулі және экпортқа шығарылатын газға сұраныстың және газды сатып алу бағасының халықаралық нарықтарда төмендеу мүмкіндігімен шартталған.

Қырғызстанның аумағы 198 500 км² (86-і орын). Елдің тұрғындарының саны 5,5 млн адам. Тығыздығы - 27 адам/км² (110-і орын) астанасы –Бішкек қаласы.

Басқару формасы - Парламенттік республика.

Валютасы - қырғыз сомы.

«Дордой» Базары Бішкектің сол жағасында орналасқан — экономикалық активтердің ең маңыздысы болып есептелінеді.

Артықшылық: автономды ауылшаруашылық шаруашылығы.

Экспорт алтын (Ресей мен Өзбекстаннан кейінгі 3 орында) және сынап. Гидроэнергетикалық потенциал: Нарындық каскад (Токтогуль ГЭС, қуаттылығы 1200 МВт, Курпсай ГЭС, құаттылығы 800 МВт), Ташкұмыр ГЭС, Шамалдысай ГЭС, ҮШ Қорған ГЭС, Камбарата құрысы ГЭС-1 және Камбарата ГЭС-2.

Кырғыз ТМД елдерінің ішіндегі кедей елдердің қатарына жатады. Қырғызстанның әлеуметтік-экономикалық жжағдайы 26 кестеде көрсетілген.

Кесте 26 - Әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері

Уранның бар болуы Республика үшін, яғни АЭС үшін өте тиімді болып келеді. Сонымен қатар жиі кездесетін табиғи объектілер бар болғандықтан бұнда туризм дамығын (Ыстық-көл өзені, Өлі өзен, Жеті оғыз).

Қырғызстанның жергiлiктi басқаруы үш деңгейлерден тұрады: облыстық және аудан деңгейлерге және жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың органдарымен жергiлiктi әкiмшiлiктермен құрылады.

Жергiлiктi мемлекеттiк әкiмшiлiк келiсiлген қызмет облыстар және аудандардағы, жергiлiктi (облыстық немесе аудан) бюджет үшiн қамтамасыз етедi. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару жергiлiктi бiрлестiктермен жүзеге асырылады, яғни тұрғын, және сонымен бiрге жергiлiктi (қалалық және ауылшаруашылық) бюджеттермен орналастырады.

Жергiлiктi әкiмшiлiктер және жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың органдары Қырғызстанда меншiктi табыстармен және оның бағытын өз алдына анықтайды. Дегенмен жергiлiктi басқарудың органдарының бюджеттерi орталық деңгейде бiртұтас жергiлiктi бюджет сияқты жүргiзiледi.

Өкiнiшке орай, жергiлiкт iбюджеттің өзiн-өзi басқарудың функционалдық мiндетi анық емес.

Республикалық бюджеттiң табыс бөлiгiнiң орындалуы:

• 
  соңғы мілңметтер бойынша, 2010ж. қаңтар- желтоқсан айлары. Республикалық бюджетке ресурстардың түсуі 65467,0 млн сом құрады, немесе 110% жоспардан тыс.
  
• 
  ресурстардың түсуі 57820,8 млн сомды құрады. Түскен ресурстардың көбісі мыналардан түседі: мемлекеттік салық - 26,7%; мемлекеттік кеден - 24,3%; сыртқы қарыздар - 12,2%; шетелдердегі гранттар - 10,1%; бюджеттік ссудаларды қайтару - 9,4%; ГКВ-дан түскен табыс - 6,2%; жекешелендіруден түскен табыстар - 2,3%.
  

Салықтық емес түсімдер 4112,1 млн сомманы құрады. 5535,4 млн соммаға арналған жоба бойынша ол тек 74,3% ғана орындалды. 2009ж. көрсеткіштермен салыстырғанда табыстылық деңгейі 2,8%-ға өсті, ақшалай түрде 112,4 млн сомманы құрады.

Кәсіпорындарға 6659,8 млн сомма несиелер мен ссуда бойынша қайтарылды. Бірақ жоба бойынша ол 1732,1 млн сом құруы тиіс еді. Жоба сыртындағы түсімдер 4927,7 млн сомманы құрады. 2009ж. қарағанда 4516,0 млн соммаға өсті, өткен көрсеткіштерге қарағанда 131,7%, немесе 293,3 млн сомды құрады.

Екідеңгейлі Банктік жүйе. Жоғарғы деңгей Қырғыз республикасының Ұлттық Банкі, ол басқа банктердің мониторингін және лицензияларын қарастырады. Екінші деңгей 18 коммерциялық банктер мен шетел банктердің филиалары, және 2 банктік емес мекемелер болып табылады. Несие қызметi сонымен бiрге несие одақтарының қатарын жүзеге асырады. 3 банк Қырғызстанда өкiлдiкке ие болады, 9 банктер жоюдың кезеңiнде болады.

Қырғыз Республикасының салық қызметі және әкімшілік салығы Мемлекеттік салықтық қызметіне бағынуда. Ол Қырғыз Республикасының министірлігіне тәуелді болы келеді.

Мемлекеттiк салық қызметтiң негiзгi функцияларымен салықтардың жиыны және салық кодексiнiң талаптарының орындауы болып табылады. Қырғыз Республикасының салықтық қызметі 65 салықтық инспекциядан, 1 инспекция- орталық аппарат, 7 жергілікті инспекциялар, 57 территориалды инспекциялар болып бөлінеді.

Мемлекеттік салық қызметін директор басқарады, оған барлық жергілікті және территориалды инспекциялар бағынады. Салық полициясы, салық қызметінің құрамына кіреді. Қырғызстан Ресрубликасында салықтық қызметкерлер саны 2510 адам.

Ақша-несие саясатының шешiмі және шарасы жасалған және Қырғызстанның жоспар үкiметiне есеппен жүзеге асырады. Берілген мақсатқа жету үшін ақша –несиелік саясаттың келесідей бағыттары көрсетілген:

• 
  қаржы нарығын конъюнктурасының тұрақтануы;
  
• 
  коммерциялық банктердiң орнықтылығын күшейту;
  
• 
  төлем жүйелерiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылату.
  

2 Тәджікстанның қаржылық саясатының жағдайын айтып беріңіз.

3 Түркменстанның қаржылық жүйесінің жағдайы мен дамуын атап беріңіз.

4 Қырғызстанның қаржылық жүйесінің дамуын атап беріңіз.

5 Орталық Азияның интеграциялық жағдайы.

6 Орталық Азия елдердің сыртқы экономикалық бағыттарының негізі.

1. 
   Сабанти Б.М. Теория финансов: Учебное пособие. – М.: Менеджер, 1998.
   
2. 
   Рудый К.В. Финансово-кредитные системы зарубежных стран: учебное пособие. – М.: Новое знание, 2003. – 301 с.
   
3. 
   Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы: ТОО LEM, 2009. – 600с.
   
4. 
   Вовченко Н.Г., Кочмола К.В. Финансовые системы зарубежных государств. – М.: Мини Тайп, 2010. – 592 с.
   
5. 
   Бюджетный процесс в зарубежных государствах / Н.М. Касаткина и др. М.: ИНИОН РАН, 1996.
   
6. 
   Тютюрюков Н. Н. Налоговые системы зарубежных стран. – М.: Дашкови Ко, 2009. – 176 с.
   
7. 
   Реформирование межбюджетных отношений: опыт Германии и России. / Под ред. Н.С. Максимовой, Н.Г. Сычева, В.Г. Ермилова. – М.: Финансы и статистика, 2003.
   
8. 
   Финансы капитализма: Учеб. /Под ред. Б.Г. Болдырева. - М.: Финансы и статистика, 1990
   
9. 
   Балтина А.М., Волохина В.А., Попова Н.В. Финансовые системы зарубежных стран. – М.: Финансы и статистика, 2007. – 304 с.
   
10. 
    Берстембаева Р.К. Организация государственных финансов в отдельных развитых странах. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001
    
11. 
    Новицкий В.Е., Бурлакова Л.В. Финансово-кредитная система в странах рыночной экономики. Киев: УкрИНТЭИ, 1992.
    
12. 
    Реформирование межбюджетных отношений: опыт Германии и России. / Под ред. Н.С. Максимовой, Н.Г. Сычева, В.Г. Ермилова. – М.: Финансы и статистика, 2003
    
13. 
    Гусейнов Р.М., Горбачева Ю.В., Рябцева В.М. История экономических учений. – М.: ИНФРА-М, 2000. – 327 с.
    
14. 
    США // Внешняя торговля, офшор, налоги, банки за рубежом, 2005. - Т. XI - XII. – С.148-188
    
15. 
    Шуба В.Б. Модели межбюджетных отношений конкретных стран: общее и особенное // Финансы, 2003. - № 10. - С.62—64
    
16. 
    www.USA Department of Treasury
    
17. 
    Карл X. Третнер. Реформирование межбюджетных отношений в Германии // Финансы. - 2003. — № 1. — С. 66-70
    
18. 
    Прокофьев С.Е. Бюджетное администрирование в Германии // Финансы. - 2002. - № 9. - С. 72-74
    
19. 
    www.bundesfmanzministerium.de
    
20. 
    Баранова К.К. Бюджетный федерализм и местное самоуправление в Германии. - М.: Дело и Сервис, 2000. — 240 с.
    
21. 
    Семеко Г.В. Государственное субсидирование и выравнивание местных бюджетов во Франции. // Финансы, 1996. — № 4. - С. 52-57
    
22. 
    Хрусталева Я. Франция на исходе столетия: смена модели регулирования экономики. // Мировая экономика и международные отношения, 2004. - № 6. - С. 61-70
    
23. 
    Островская Е. Франция - тенденции роста сохраняются. // Мировая экономика и международные отношения, 2000. - № 8. - С. 98-102
    
24. 
    Попонова Н.А. Налоговые органы во Франции. // Финансы, 2002. - №1. - С. 73-76
    
25. 
    www.euro.com
    
26. 
    Хесин Е. Великобритания. // Мировая экономика и международные отношения, 2001. - № 12. - С. 98-108
    
27. 
    Хесин Е. Великобритания: седьмой год подъема. // Мировая экономика и международные отношения, 2000. - № 8. - С. 103-106
    
28. 
    www.urist-center.ru
    
29. 
    www.en.wikipedia.org
    
30. 
    Бок Зи Коу. Экономика Японии. Какая она? - М.: Экономика, 2010. – 2-е издание. - 350 с.
    
31. 
    Леонтьева Е. Япония // Мировая экономика и международные отношения. - 2011. - № 8. - С. 109-118
    
32. 
    www.japantoday.ru
    
33. 
    www.japan.today
    
34. 
    КНР - Россия и мир: Ежегодный прогноз. - М.:ИМЭМО РАН, 2007.-С.15
    
35. 
    http://www.stats.gov
    
36. 
    Бюджетный кодекс РФ с изменениями и дополнениями
    
37. 
    Налоговый кодекс РФ с изменениями и дополнениями
    
38. 
    «О бюджетной классификации Российской Федерации» от 15 августа 1996г. № 115-ФЗ
    
39. 
    http://russia.mofcom.gov.cn
    

40. Региональная экономика: Учебник для вузов /под редакцией Т.Г. Морозовой. - 2-е изд перераб. и доп.-М.: ЮНИТИ, 2000.

41. Ситарян С. Интеграция стран СНГ: трудности и перспективы взаимодействия. //Проблемы теории и практики управления, 2009. - № 5.

42. Еженедельные газеты Республики Казахстан: «Панорама», «Республика», «Деловая неделя»

43. 
    nationalbank.kz
    

44. Региональная экономика: Учебник для вузов /под редакцией Т.Г. Морозовой. - 2-е изд перераб. и доп.-М.: ЮНИТИ, 2000.

45. Арцишевский Л., Промский Н. Экономическая интеграция стран СНГ: проблемы и решения. //Экономист, 2010. - № 9.

46. http://uzbekistan.polpred.com

47. http://www.mf.uz/ru