Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

57 
оны
пайдалану
əдісі
, 
сату
, 
сатып
алу
с рақтарын
анықтауды
мақсат
еткендігін
көреміз
. 
Б ған
қоса
қазақ
ж мысыны
ерекшелігіне
байланысты
й
, 
киім
-
кешек
, 
көлік
с рақтары
йлестірілген
. 
Жоғарыда
көрсетілген
өзгерістер
1896 
жылы
мамыр
айында
Ф
.
А
.
ербина
белсенділігімен
жасалған
алғашқы
бюджеттік
бағдарламаға
енгізілген
, 
яғни
барлық
статистикалық
зерттеу
жоспарына
жəне
бағдарламаны
саралау
барысына
сай
айғақталған
, 
орындалған
. 
Зерттеу
ж мысыны
негізінде
та дау
əдісі
басым
болды
. 
Сол
кездегі
көптеген
бюджеттік
зерттеулер
секілді
экспедицияны
та дау
əдісі
де
субъективтілікке
шырады
, 
себебі
Ф
.
А
.
ербина
да
«
орташа
сандық
» 
əдісті
ке інен
қолданды
. 
Нақтылы
жағдайда
Ф
.
А
.
ербинаны
өз
пікірі
бойынша
, 
барлық
параметрі
жағынан
орташа
шаруашылықты
бюджеттік
зерттеуді
д рыс
деп
есептеді
[10, 121]. 
М ндай
шаруашылыққа
ол
негізгі
көрсеткіші
бойынша
(
жан
басына
шаққандағы
мал
саны
; 
шаруашылық
өзге
малын
пайдаланатын
шаруашылық
лесі
; 
жалдамалы
е бекті
пайдалану
; 
шаруашылықты
кəсіптік
лесі
; 
отбасы
қ рамы
) 
ояздық
орта
шаруашылыққа
жақын
шаруашылықты
жатқызды
. 
М ндай
орта
шаруашылықты
табу
əдісі
қарапайым
болды
. 
егенмен
, 
экспедиция
ж мысында
нақтылы
мəліметтер
болмағандықтан
, 
бюджетті
қ ру
шін
сол
жергілікті
жерге
тəн
шаруашылықтар
ғана
алынды
. 
Статистиктер
пікірі
бойынша
, 
оларды
анықтау
сандық
көрсеткіштерге
емес
, 
сапалық
көрсеткішке
байланысты
болды
. 
Ф
.
А
.
ербинаны
сөзі
бойынша
, «
м ндай
көрсеткіштерге
алты
адамнан
т ратын
отбасы
, 
ж мыс
жасындағы
еркек
адамдары
бар
, 
жалдамалы
ж мысшысы
жоқ
шаруашылығы
бар
, 
отбасыны
шаруашылық
жəне
жеке
қажеттіліктерін
қиындықсыз
қанағаттандыра
алатын
, 
қырғыз
əдет
-
ғ рпына
сай
қонақтарды
қарсы
алуға
шамасы
келер
, 
шығыны
кіріспен
толықтырылатын
шаруашылықтар
алынды
». 
Б л
көрсеткіштерді
орта
шаруашылыққа
жататындығын
т сіну
қиын
емес
. 
Жалпы
алғанда
, 
Ф
.
А
.
ербина
көрсетуі
бойынша
, «
өте
кедей
шаруашылық
немесе
қай
жағыннан
алса
да
бай
шаруашылық
болып
есептелетін
шаруашылықтар
алынды
». 
егенмен
со ында
«
бюджеттік
ж мысты
мақсаты
жергілікті
жерді
шаруашылығына
тəн
орта
шаруашылықты
табу
болды
», — 
деп
көрсетеді
[10; 131,132]. 
Со ғы
мақсат
зерттеу
ауқымын
тарылтты
. 
Шаруашылықты
та дау
с рағында
оны
жергілікті
жерге
тəн
, 
тəн
емес
екендігі
жөнінде
с рақ
көтерілді
. 
Мысалы
, 
статистиктерді
бірі
А
.
Н
.
ядиченко
болыстық
басқарма
алдына
ауылдық
старшындар
көмегімен
осындай
шаруашылықтарды
есептеу
с рағын
қойып
, 
со ында
м ндай
шаруашылықты
барлық
шаруашылықты
штен
бірін
қ райтындығы
жөнінде
қорытындыға
келді
. 
Бағдарламаны
бесінші
бөліміне
сай
Ф
.
А
.
ербина
(«
Вопросы
общего
описательного
характера
») 
мына
жағдайды
көрсетеді
: «
Жергілікті
жерге
тəн
шаруашылықты
бюджетін
қ ру
шін
ядиченко
мырза
жергілікті
болыстық
басқармаға
қандай
да
болмасын
шаруашылық
иесімен
кездестіруді
өтінді
. 
М ндай
адам
, 
өз
сөзі
бойынша
, 
өз
қажетін
толық
қанағаттандыра
алатын
Итебай
болды
».
кспедиция
қызметкерлері
жергілікті
əкімшілікті
зерттеуге
араластыруды
д рыс
деп
есептеді
, 
себебі
б л
ж мыс
барысын
йымдастыруды
жақсартады
деп
санады
. 
Кейбір
жағдайларда
статистиктер
əкімшілік
көмегіне
с йенбеді
, 
зерттеуге
қажетті
шаруашылықты
өздері
та дады
, 
бірақ
б л
кездейсоқ
емес
, 
индивидуалды
с рыптау
болды
. 
М ны
өзі
белгілі
бір
анықталған
мақсатта
болды
. 
Жинақталған
массалық
мəліметтерді
салыстырғанда
орта
жəне
одан
жоғары
шаруашылықтарды
нақты
айғақтайтын
сандық
көрсеткіштер
алынды
. 
Жалпы
алғанда
, 
Ф
.
А
.
ербина
өзіні
бюджеттік
көрсеткіштер
мəліметіні
орта
көрсеткіштеріні
массалық
мəліметтер
көрсеткішіні
орта
есебімен
сəйкес
келетіндігін
дəлелдеді
. 
Ф
.
А
.
ербинаны
экспедиция
ж мысы
барысыны
өзінде
де
бюджетті
қ руға
қатысты
шаруашылықтарды
та даудағы
субъективті
сəттерді
асырғандығы
шін
сынға
алған
болатын
. 
Мысалы
, 
Торғай
генерал
-
губернаторы
Барабаш
Ф
.
А
.
ербинаны
останай
оязындағы
49 
шаруашылықты
бюджеттік
зерттеуге
та дағандағы
субъективтілігі
жөнінде
кінəға
тартты
. 
Ф
.
А
.
ербина
жауап
бергенімен
, 
дəлелі
жеткілікті
болмады
. 
егенмен
, 
б л
жағдай
экспедиция
зерттеуіні
жақсы
дəрежеде
болғандығын
жоққа
шығара
алмайды
. 
Бюджеттік
зерттеуге
Ф
.
А
.
ербина
Воронеждік
статистикалық
бюродағы
көптеген
қызметкерлерін
қосты
. 
Олар
бюджетпен
ж мыс
жасауда
лкен
іс
-
тəжірибе
жинақтаған
адамдар
болды
. 
Б л
жөнінде
Ф
.
А
.
ербина
1900 
жылы
далалық
өлкедегі
ж мыс
барысы
жөнінде
жазғанда
«
бюджетті
қ ру
ж мысы
тəжірибесі
мол
адамдар
қолында
» 
деп
көрсетті
. 
Сол
уақытта
бюджетті
көпшілігін
статистика
ісіне
берілген
, 
жақсы
білетін
, 
б рын
Воронеж
губерниясындағы
зерттеуге
қатысқан
П
.
А
.
Васильев
қ растырған
. 
Сол
сияқты
Воронеж
губерниясында
бағалау
ж мысында
қызмет
атқарған
Г
.
Н
.
Шапошников
те
көп
лес
қосты
. 
Осындай
статистер
қатарына
басқа
да
экспедиция
қызметкерлерін
қосуға
болады
. 
Е
лкен
сан
— 44 
бюджетті
А
.
Н
.
ядиченко
, 41 — 
Е
.
М
.
Уродков
, 22 — 
Г
.
Н
.
Шапошников
, 15 —
И
.
Ф
.
Гусев
, 13 
— 
Л
.
К
.
ермак
, 12 — 
Н
.
Ф
.
митриев
, 12 — 
Айтпенов
, 10 — 
И
. .
Трипольский
, 8 — 
П
.
А
.
Васильев
, 8-
ін

58 
— 
аратаев
қ рды
. 
Бюджетті
м нымен
қоса
П
.
Ф
.
Лобза
, 
Г
.
И
.
Баскин
, 
А
.
Ф
.
орофеев
, 
Тілекеев
, 
А
.
М
.
Снегирев
, 
П
.
А
.
воростанский
, 
Н
.
А
.
Беляков
, 
Жолдыбаев
, 
Салдубаев
, 
И
.
А
.
Беляков
, 
М
.
Ақкөзов
, 
Абичев
, 
Н
.
Н
.
Беляев
, 
М
.
умбалов
, .
Итебаев
, 
О
.
Базанов
, 
Валиханов
, 
Т
.
Г
.
Валшикович
, 
А
.
Аппасов
, 
.
Н
.
Бөкейхан
есептеді
[2; 175,176]. 
Ф
.
А
.
ербина
алғашқы
лгідегі
бюджетті
ғана
қ рады
. 
Жоғарыдағы
тізімге
қарағанда
бюджетті
қ растыруға
экспедиция
қ рамында
тіркеуші
, 
аудармашы
болып
істеген
жергілікті
қазақ
интеллигенциясыны
өкілдері
де
қатысқандығын
көреміз
. 
Бір
жағынан
алып
қарасақ
, 
б л
адамдар
өз
де гейіндегі
статист
-
мамандар
болмады
, 
дегенмен
оларды
қазақ
тілі
мен
т рмысын
жетік
ме геруі
с рақ
-
жауап
ж ргізуді
сапасын
көтерді
, 
яғни
зерттеу
ж мысын
ж ргізуге
лкен
ықпалын
тигізді
. 
Жоғарыда
көрсеткендей
, 
бюджеттік
зерттеу
əдістемесі
Ф
.
А
.
ербинаны
алғаш
негіздеген
бюджетіне
с йенді
. 
егенмен
, 
қазақ
шаруашылығыны
өзіндік
спецификасы
Воронеж
шаруашылығын
зерттеудегі
қалыптасқан
йреншікті
, 
таныс
əдіс
-
тəсілдерді
өзгертуді
қажет
етті
. 
Е
алдымен
статистер
кездескен
қиыншылық
«
баға
», «
қ ндық
» 
ғымдарға
қатысты
. 
Көптеген
заттар
мен
қ былыстар
ақшалық
сипаттауға
ие
болмаған
, 
себебі
көбінесе
айырбасқа
байланысты
немесе
сол
шаруашылықты
өзінде
өндірілгендіктен
. 
Бюджетті
қ ру
ж мысын
қиындатқан
тағы
бір
фактор
— 
б л
өлшем
мен
салмақ
ж йесіні
ке
ауқымды
дамымауы
. «
егенмен
, — 
деп
жазады
Ф
.
А
.
ербина
, 
— 
б л
қиыншылықтар
сондай
шешілуі
жоқ
қиыншылық
емес
, 
м ндай
жағдайда
бюджеттік
зерттеу
м мкін
емес
деген
сөз
емес
, 
тіпті
зерттеудегі
нақтылы
нəтижеге
жетуге
кесірі
тиер
қиыншылық
емес
, 
оны
қалыптасқан
əр
т рлі
əдіс
-
тəсілдер
арқылы
шешуге
болады
» [2; 176]. 
Статистиктер
қолданатын
негізгі
тəсіл
— 
салыстыру
жəне
қсастық
, 
йлестілікті
табу
. 
Б л
тəсіл
алғашқы
зерттеу
əдісін
тексеру
кезінде
-
ақ
енгізілген
болатын
. 
С раққа
жауап
алушыларды
көбінесе
алынған
жауаптарды
салыстыратындығы
ке інен
байқалды
. 
Мысалы
, 
киіз
йді
бағасын
тағайындау
шін
, 
статистиктер
оны
қ рамдас
бөліктеріні
барлығын
анықтап
алып
, 
одан
кейін
ақшалай
эквивалент
тағайындаған
. 
Б л
ақшалай
эквивалентті
жоғарыдағы
қ рамдас
бөліктерді
бір
-
бірімен
салыстыру
, 
ақшалай
қ н
бағаға
ие
болған
заттармен
салыстыра
отырып
, 
бағасын
қою
негізінде
анықтаған
. «
Сабаны
(
қымызға
арналған
теріден
жасалған
ыдыс
) 
иесі
оны
ақшалық
қ нын
білмеген
, 
дегенмен
оны
басқа
заттарға
айырбастаған
, 
ал
б л
басқа
заттарды
екінші
немесе
шіншісі
, 
тіпті
со ғысы
ақшаға
соғылып
, 
өзіндік
қ нға
ие
болған
». 
Көбінесе
сату
, 
сатып
алу
арақатынасында
басты
рөл
атқарған
мал
болды
. 
Егер
шаруашылық
иесі
с рақ
-
жауап
алғанда
кез
келген
затты
қ нын
айтуға
қиналса
, 
мысалы
, 
жоғарыдағы
киіз
йді
оны
есесіне
əр
т ріне
байланысты
қанша
мал
санына
айырбастауға
болатындығын
шатаспай
нақтылы
айтар
еді
. 
Сату
, 
сатып
алу
барысында
негізгі
рөлді
мал
атқарғандықтан
, 
ке
т рде
тараған
ақшалық
эквивалент
рөлін
де
мал
атқарды
. 
Егер
шаруашылық
иесі
с рау
барысында
кез
келген
бір
затты
қ нын
айтуға
қиналса
да
, 
мысалы
, 
киіз
й
, 
онда
ол
киіз
йді
қанша
мал
басына
немесе
киіз
йді
басқа
қандай
т ріне
айырбасталатынын
тура
айта
алар
еді
. 
Осындай
əдіс
-
тəсіл
салыстыру
м лік
қ нын
анықтауда
қолданылды
. 
азақтарды
сол
кездегі
негізгі
азығы
болып
есептелетін
қымыз
қ нын
статистиктер
малды
қ нымен
анықтаған
. 
Б л
жағдайды
Ф
.
А
.
ербина
өз
жазбаларында
былай
суреттейді
: «
ырғыз
жыл
бойында
өз
қажеті
шін
бес
п т
ж нді
ж мсаса
, 
ал
10 
п т
ж нді
сатса
, 
бюджетке
ж нні
қ ны
ретінде
баға
енгізілді
. 
Зерттеу
барысында
с рау
əдісі
де
ма ызды
рөлге
ие
болды
. 
Б қаралық
зерттеулер
барысындағыдай
бюджетті
анықтауда
шаруашылық
иесіне
с рау
ж ргізілгенде
оны
көршілері
мен
ауылдастары
да
қатыстырылды
. 
Б л
белгілі
бір
өзіндік
бақылау
ж ргізу
мақсатында
болды
. 
с
-
тəжірибе
барысында
анықтау
мəліметтер
алу
шін
шаруашылық
иесімен
қоса
жекеленген
с рақтарды
(
мысалы
, 
азық
-
т лікті
пайдалануға
байланысты
, 
мал
сауынына
орай
) 
шаруашылықты
ж ргізуші
əйелдерге
қою
керек
екендігіне
статистиктер
көз
жеткізді
. 
Көптеген
ояздарда
б л
жəрме келермен
байланысты
болды
. 
Кейбір
жағдайларда
бюджеттік
жыл
жазғы
жайлауға
шығумен
, 
бір
шөп
шабу
мерзімінен
келесі
шөп
шабу
мерзіміне
дейінгі
уақытпен
байланыстырылды
. 
Барлық
зерттеулер
бақылаушы
əдіс
-
тəсілдермен
қайта
нақтыланып
отырды
. 
Алынған
мəліметтерді
тағы
да
бақылаудан
өткізу
барысында
статистиктерді
іс
-
тəжірибесі
мен
ішкі
т йсігі
ма ызды
рөл
атқарды
. 
Мысалы
, 
Е
.
М
.
Уродков
бюджетті
анықтап
болған
со
мал
басыны
, 
əсіресе
қой
санына
к дікпен
қарады
. 
Себебі
малды
шығындау
барысына
байланысты
көрсетулер
өте
лкен
болды
. 
С рақты
нақтылау
шін
екінші
рет
с рау
ж ргізілді
. 
Бюджетті
қ растырушылар
алынған
алғашқы
мəліметті
тура
болуына
м дделі
болып
, 
сол
мəліметті
қайта
алуға
талаптанды
. 
Г
.
Н
.
Шапошников
бай
шаруашылықты
иесімен
екі
к н
бойы
ж мыс
ж ргізіп
, 
тура
емес
ақпарат
беруге
тырысқанына
қарамастан
, 
нақтылы
сандық
көрсеткіштерге
қол
жеткізді
. 
Осындай
жолмен
зерттеу
ж мысын
йымдастыру
нақтылы
мəліметтер
алуға
қол
жеткізді
[10; 131,132]. 

59 
кспедиция
ж мысыны
нəтижесінде
алынған
мəліметтерді
сол
кездегі
замандастары
жоғары
бағалаған
. 
кспедиция
ісін
бақылауға
алған
А
.
А
.
Кауфман
өз
есебінде
«
ж мыс
барысыны
д рыс
жолға
қойылғандығын
бюджеттік
зерттеуді
білгірі
Ф
.
А
.
ербинадан
к ткендей
лкен
шеберлікпен
орындалғандығын
, 
осыған
орай
ешбір
ескерту
жасауға
болмайтындығын
» 
баса
жазады
[5, 105]. 
Бюджеттік
бақылау
бойынша
экспедиция
12 
оязды
281 
қазақ
шаруашылығын
қамтыды
. 
Б дан
басқа
13-
ші
томда
экспедиция
қызметі
ауданына
енбеген
Перовск
оязы
бойынша
1-
қосымша
бюджет
мəліметтері
енгізілген
. 
Бюджетті
қ растырушы
Н
.
Ф
.
митриев
б л
Перовск
оязындағы
шаруашылық
иесі
Ақмола
облысыны
т рғынына
жатпаса
да
оны
шаруашылығы
Атбасар
оязы
қырғыздарындағыдай
немі
көшіп
-
қону
ж йесіндегі
шаруашылыққа
тəн
екендігін
көрсетеді
. 
Барлық
зерттелген
шаруашылыққа
тəн
бюджеттік
көрсеткіштер
арақатынасын
көрсететін
кесте
қ рылған
. 
(
Ондағы
мəліметер
сандық
жəне
проценттік
мəнде
көрсетілген
). 
2 -
к е с т е

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: