Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

111 
шенеуніктер
, 
яғни
, 
төртінші
топты
қ рады
. 
Шенеуніктерді
сандық
қ рамыны
тез
өсу
жағдайында
б л
топ
табельдікті
толықтыру
резерві
болды
. 
XVIII–XIX 
ғасырларда
шенеуніктер
қ рамына
сонымен
қатар
ғалымдар
, 
суретшілер
, 
сəулетшілер
, 
университет
профессорлары
, 
гимназия
м ғалімдері
жəне
м ражай
, 
м рағат
, 
кітапхана
қызметшілері
де
енді
. 
Оларды
бəрі
статтық
қызметте
т рып
, 
қазынадан
жалақы
алды
, 
шендері
болды
. 
Шендері
кейде
жоғары
да
болды
(
профессорлар
мен
академиктер
3–4-
ші
класты
шендерге
дейін
жетті
). 
з
қызмет
т рі
бойынша
еркін
мамандық
иелері
өздерін
шенеунік
деп
есептеген
жоқ
жəне
қызметінде
жалпы
шенеунік
қызметіне
тəн
қатал
тəртіптен
өзін
салыстырмалы
т рдегі
еркіндікте
стады
. 
Шенеунікті
мансабы
(
карьера
) 
шығу
тегіне
байланысты
ма ызды
болған
көптеген
факторларға
тəуелді
еді
. 
улеттік
дворянны
кезекті
де гейдегі
шеніне
тез
өтуге
за ды
же ілдіктері
болды
, 
сонымен
қатар
ол
жоғары
басшылықты
көз
алдындағы
қызметтерді
алуға
м мкіндік
беретін
байланысты
пайдаланды
жəне
шендік
сатыны
төменгі
басқышындағы
қызметін
армиядағы
қызықты
қызметпен
ауыстыру
м мкіндігін
пайдаланды
. XVIII 
ғасырда
жас
шағынан
қызметке
тіркеліп
қою
рдісі
ке інен
тарады
. 
Сондықтан
XIX 
ғасырды
ортасында
төменгі
шендегі
əулеттік
дворян
20 % 
болса
, 
жоғары
қызметте
оларды
лесі
80–100 % 
дейін
көтерілді
. 
Сəтті
қызметтік
өсу
сатысыны
басқа
ма ызды
факторы
— 
білім
алу
. 
Университет
немесе
лицейді
бітірісімен
, 
т лек
өз
мансабын
бірден
класты
шендерді
бірін
алудан
бастады
(
магистрді
немесе
докторды
ғылыми
дəрежесі
9-
шы
немесе
8-
ші
класс
шеніне
сəйкес
қ қық
берді
). 
Жоғары
жəне
орта
білім
қызметте
тезірек
алға
жылжуға
көмегін
тигізді
, 
сондықтан
XIX 
ғасырды
ортасында
-
ақ
жоғарғы
шенге
жоғары
жəне
орта
білімі
барлар
ие
болды
, 
ал
ол
кезде
бастауыш
білімі
бар
төменгі
кластағы
шенеуніктер
80–90 % 
қ рады
. 
ызметтік
өсуді
сəттілігі
көп
жағдайда
шенеуніктерді
тырысушылығына
, 
оларды
атқарушылығы
мен
тəртіптілігіне
жəне
, 
əрине
, 
басшылыққа
жағу
, 
кө ілінен
шығу
сияқты
қабілеттеріне
де
байланысты
еді
. XIX 
ғасырды
со ы
– XX 
ғасырды
басындағы
Ресейді
империализм
кезе іне
енуімен
монополиялар
кіметтік
мекемелермен
тығыз
байланыс
орнатты
. 
Монополия
өкілдері
сауда
жəне
өнеркəсіп
, 
жол
, 
қаржы
, 
əскери
, 
те із
министрліктеріні
жекелеген
ке ес
жəне
жер
қатынасы
, 
егін
шаруашылығы
сатыларыны
қ рамына
да
енді
. «
Ерекше
ке естерде
» 
патша
шенеуніктері
мемлекеттік
аппаратты
империалистік
монополиялармен
бірігуді
бастапқы
кезе ін
ж зеге
асыра
отыра
, 
буржуазия
өкілдерімен
белсенді
ынтымақтасты
. 
Шенеуніктер
тө керіске
дейінгі
Ресейде
əлеуметтік
топ
болды
, 
олар
азаматтық
қызметке
келуімен
жəне
шеніні
бар
-
жоқтығымен
анықталған
топ
еді
. 
XIX 
ғасырды
I 
жартысында
мекемелер
саны
жедел
өсті
, 
оларды
штаттары
көбейді
, 
іс
қағаздарын
ж ргізу
мен
хат
-
хабар
алысу
көлемі
де
біршама
көтерілді
. 
Соны
нəтижесінде
ғасырды
ортасында
шенеуніктер
саны
90 
мы ға
жетті
. XIX 
ғасырды
со ында
шенеуніктер
саны
400 
мы
адамға
жетті
жəне
оларды
тоқтаусыз
өсімі
қоғамда
қауіп
туғызды
. 
Олар
бюрократия
алып
к шке
айналып
, 
билікті
бақылаусыз
пайдаланады
деп
қауіптенді
. 
Шын
мəнінде
, 
қоғам
өміріндегі
шенеуніктерді
ролі
өсіп
жатты
. 
леуметтік
өмірді
өзіндегі
қиындық
шамасы
бойынша
мемлекет
оны
т рлі
салаларын
реттеуді
, 
əлеуметтік
тəртіпті
қолдауды
өз
мойнына
алды
. 
XIX 
ғасырды
ортасынан
бастап
алғашқы
төрт
кластағы
азаматтық
шендері
барларды
тізімі
ж йелі
т рде
басып
шығарылды
. «
Рангтер
туралы
табельде
» 
шығу
тегі
дворяндыққа
жатпайтын
адамдар
14-
ші
класқа
өткен
со
жеке
дворяндық
, 
ал
8-
ші
класқа
өткен
со
əулеттік
дворяндық
алды
. 
Ол
шенеуніктерді
қызметін
ынталандырды
жəне
артықшылықтары
жоқ
таптардан
шыққандар
шін
алға
жылжуға
біршама
м мкіндік
берді
. 1856 
жылы
9 
желтоқсандағы
За
əулеттік
дворяндықты
тек
4-
шіден
(
əскерилер
шін
6-
шыдан
), 
ал
жеке
дворяндықты
9-
шы
кластан
алуды
анықтады
. 
«
Табель
» 
пайда
болған
со
титулдау
ж йесі
қалыптаса
бастады
, 
яғни
шені
бар
адамдарға
арнайы
қарым
-
қатынас
қалыптасты
. 1-
ші
жəне
2-
ші
класс
шендері
«
жоғары
мəртебелі
» 
титулын
алды
, 3-
ші
, 
4-
ші
класс
шендері
— «
мəртебелі
», 5-
ші
класс
шені
— «
жоғары
текті
», 6–8-
ші
класс
шендері
— 
«
жоғары
ізгілікті
», 
ал
9–14-
ші
класс
шендері
«
ізгілікті
» 
титулдарына
ие
болды
. 
1905–1907 
жылдардағы
тө керіс
самодержавиені
барлық
тап
(
кейбір
орыс
емес
халықтарды
қоспағанда
) 
өкілдеріне
мемлекеттік
аппаратта
қызмет
ету
қ қығын
беруге
мəжб рледі
. 
с
ж зінде
таптық
кедергі
жəне
сауаттылық
бақылау
кедергісі
к шінде
б л
қ қық
ж мысшылар
мен
шаруаларға
қолданылмады
. 1903 
жылды
өзінде
-
ақ
В
.
И
.
Ленин
шенеуніктерді
«...
қарапайым
ж мысшы
адам
ешқашан
өте
алмайтын
...» 
ну
, 
қалы
орманмен
те естірді
[1]. 
XX 
ғасырды
басында
шенеуніктерді
əлеуметтік
қ рамыны
өзгеруі
оны
кейбір
бөлігіні
саяси
«
сенімділігінде
» 
көрініс
берді
. 1908 
жылы
30 
сəуірдегі
Сенатты
ерекше
анықтамасы

112 
мемлекеттік
қызметті
революциялық
жəне
оппозициялық
қызметімен
йлесімсіздігін
бекітті
. 
Жоғарыдағылар
1905–1907 
жылдардағы
тө керістен
со
да
дворяндық
-
помещиктік
бюрократия
сипатын
жəне
көптеген
элементтерін
сақтады
. 
В
.
И
.
Ленин
1911 
жылды
со ында
былай
жазды
: 
«... 
бюрократия
рекрутируется
... 
из
старого
, 
совсем
старого
, 
не
только
дореволюционного
(
до
1905 
г
.), 
но
и
дореформенного
(
до
1861
г
.) 
поместного
и
служилого
дворянства
», «
такая
бюрократия
дает
чисто
крепостническое
, 
исключительно
крепостническое
направление
и
облик
буржуазной
деятельности
» [2]. 
Сонымен
қатар
басқару
аппаратына
қызмет
ететін
ерекше
тап
— 
ресейлік
шенеуніктерді
т рақтылығын
, 
орнықтылығын
, 
салыстырмалы
біртектілігін
айтуға
болады
. 
Ресейлік
шенеуніктерді
қалыптасуындағы
ма ызды
елеулі
кезе ді
анықтауға
болады
: 
петрлік
кезе
, «
Ранг
туралы
табель
», 1802 
жылы
министрліктерді
қ рылуы
, 
нəтижесінде
XX 
ғасырды
басында
кəсіби
шенеуніктерді
ерекше
тобы
пайда
болған
1860–1870 
жылдардағы
реформалар
. XIX 
ғасырды
ортасына
таман
шенеуніктікті
орасан
лкен
дамуы
болды
, 
жоғары
де гейде
азаматтық
жəне
əскери
қызметті
шектеу
, 
қызметке
кірердегі
материалдық
молшылық
де гейі
мен
отбасылық
байланыс
мəніні
төмендеуі
жəне
осыны
орнына
білім
сияқты
объективті
өлшемні
шығуы
болды
. 
Осы
кезе де
б рын
дəст рлі
егіншілікті
элитаны
қолында
болған
саяси
бақылау
қызметі
көшкен
жа а
бюрократиялық
элитаны
қалыптасуы
болды
[3]. 
Шетел
тарихнамасында
шенеуніктерді
б л
тобы
XIX 
ғасырды
60-
жылдарындағы
реформаға
дайындықта
ма ызды
роль
атқарған
«
білімді
бюрократия
» 
деген
атақ
алды
. 
Оларды
алдына
қойған
мақсаты
— 
бірінші
кезекте
самодержавие
сияқты
негізгі
қаймақтарын
сақтай
отыра
, 
қоғамды
жа арту
. 
Сонымен
қатар
білім
де гейі
, 
қызмет
бойынша
алға
жылжу
қабілеті
ғана
емес
, 
сонымен
бірге
д ниетанымдық
бағыттары
бойынша
да
ерекшеленген
орталық
жəне
жергілікті
əкімшіліктегі
шенеуніктікті
ажырата
білу
керек
. 
XVIII–XIX 
ғасырларда
азақстанды
интеграциялауға
бағытталған
патша
өкіметіні
стратегиялық
саясаты
тек
саяси
-
əкімшілік
реформаларды
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
лттық
қоғамдарды
дəст рлі
əлеуметтік
қ рылымына
жəне
жа а
əлеуметтік
топты
қ рылуына
ықпал
ететін
шаралар
жиынтығын
енгізді
. 
Жа а
аумақтарды
интеграциялауды
ма ызды
қ ралы
жергілікті
элиталарды
басқару
ж йесіне
жинақталуы
болып
табылады
. 
Біріншіден
, 
орысты
қызмет
ететін
дворяндығы
ашық
тап
болды
. 
лттық
элитаны
кез
келген
өкілі
қызметке
барып
, 
шен
алып
, 
орыс
истеблишментінде
соған
сəйкес
орын
ала
алатын
еді
. XIX 
ғасырды
II 
жартысында
қазақ
халқына
қатысты
дамытылған
əлеуметтік
жəне
мəдени
орыстандыру
қызметтік
өсу
шін
қосымша
м мкіндіктер
берді
. 
азақ
шенеуніктеріні
қалыптасуында
империялық
билікке
тəн
нəрсе
— 
лттық
сананы
психологиялық
аспектілерін
менсінбеу
жəне
тек
за ды
формаларды
есепке
қабылдау
еді
. 
Б л
саясатты
мақсаты
— 
билікке
көнбіс
, 
сенімді
, 
орыс
емес
халықтарды
жа а
жəне
жа артылған
элитасын
қалыптастыру
жəне
Ресей
мемлекетіні
фискалды
қажеттіліктерін
толықтыру
шін
шаруаларды
қалыптастыру
. 
Патша
кіметі
сонымен
бір
мезгілде
билікке
тəуелді
жергілікті
халық
өкілдеріні
ішінен
шенеуніктерді
қалыптастыру
процесін
де
бастады
. 
Осыдан
көретініміз
, 
патша
əкімшілігі
жа адан
қалыптасып
келе
жатқан
элитаны
артықшылықты
жағдайын
қамтамасыз
етуге
бағытталған
таптық
-
қ қықтық
сипаттағы
шаралар
жасады
. 
Біріншіден
, 
б л
— 
орыс
емес
халықтарды
дəст рлі
қоғамына
шенеуніктерді
қызмет
сатысы
бойынша
біртіндеп
алға
жылжу
механизмі
қаланған
Петрді
«
Ранг
туралы
табелін
» 
тарату
. 
Табель
негізінен
ш
қызмет
т рін
қарастырды
: 
əскери
, 
штаттық
, 
сарай
ма ы
(
придворный
), 
оларды
əрқайсысын
14-
класқа
бөлді
. «
Табельге
» 
сəйкес
əрбір
шенеунік
қызметіне
байланысты
класқа
ие
болды
. 
Мысалы
: 
коллеждік
тіркеуші
қызметі
— 14-
ші
класқа
, 
ал
коллеждік
асессор
8-
ші
класқа
сəйкес
келді
. 
Екіншіден
, 
жергілікті
ақс йек
өкілдеріні
мемлекеттік
қызметке
келуі
оларды
Ресей
империясыны
дворяндық
табына
кіруіне
м мкіндік
берді
. 
Офицер
шені
бар
барлық
мемлекеттік
қызметкерлер
жеке
дворяндық
қ қығын
пайдаланды
, 8-
класс
(
майор
) 
шені
барлар
əулеттік
дворяндыққа
таласуға
қ қылы
болды
. 
Ресей
империясы
мемлекеттік
қызметі
ж йесіне
енген
аймақты
т ркі
тілдес
халықтарыны
əлеуметтік
билік
өкілдері
регулярлы
(
т рақты
) (
прапорщик
, 
поручик
, 
капитан
, 
майор
, 
подполковник
, 
полковник
жəне
т
.
б
.) 
жəне
иррегулярлы
(
зауряд
-
хорунжий
, 
зауряд
-
сотник
, 
зауряд
-
есаул
) 
əскеріні
əскери
шендеріне
сəйкес
қызмет
атқарды
. 
М ны
мынадан
көре
аламыз
: 
Орынбор
кадет
корпусыны
Азиялық
эскадронында
ғылым
курсын
аяқтаған
қазақ
, 
башқ рт
, 
татарлар
обер
-
офицер
шеніне
(
капитаннан
прапорщикке
дейін
) 
тағайындалуға
қ қығы
болды
. 
Осылай
, 
подпоручик
13-
класс
шеніне
сəйкес
келді
, 
ал
поручик
— 12-
класс
шеніне
. 
азақ
жігіттеріні
негізгі
контингенті
Орынбор
кадет
корпусын
прапорщик
(14-
класс
) 
шенімен
аяқтады
. 
Б л
оларға
жеке
дворяндыққа
ие
болу
қ қығын

113 
берді
жəне
саты
бойынша
жоғарыға
жылжу
шін
бастама
н кте
болды
. 
Келесі
əскери
шенге
өту
төмендегідей
өлшем
бойынша
ж зеге
асырылды
: 
а
) 
е бек
жылы
бойынша
; 
б
) 
қызметтегі
ерекшелігі
шін
; 
в
) 
вакансия
(
бос
орын
). 
Кадет
корпусын
прапорщик
шенімен
аяқтаған
лм хамед
Сейдалин
қызмет
сатысымен
жақсы
көтерілді
. 
Ол
18 
жыл
қызмет
етіп
майор
шеніне
(8-
класс
) 
дейін
жетті
. 
Ресей
империясыны
бюрократиялық
жігіне
енуді
бір
мысалы
Салих
Биглов
мырзаны
мемлекеттік
қызметі
болды
. 
Ол
өз
қызметін
1837 
жылы
Орынбор
губерниялық
ке сесінде
коллеждік
тіркеуші
(14-
класс
) 
шенінен
бастады
. 9 
жыл
бойғы
мінсіз
қызметі
арқасында
шенеунік
сатысымен
жоғары
көтеріліп
, 
губерниялық
хатшыға
(12-
класс
) 
дейін
барды
. 
ызметте
50 
жылдан
астам
уақыт
болып
, 
əулеттік
дворяндық
алды
. 
1884 
жылы
қырк йекте
С
.
Бигловқа
мемлекеттік
қазынадан
жылына
400 
сом
көлеміндегі
«
к шейтілген
» 
зейнетақы
тағайындалды
[4]. 
С
.
Бигловты
лдары
(
М хамед
-
Рахым
жəне
М хамедияр
) 
əке
жолын
қуды
. 
Олар
за
бойынша
біліміне
қарамастан
, 
мемлекеттік
қызмет
атқаруды
тиесілі
қ қықтарын
пайдаланды
. 
Олар
қызмет
сатысымен
өсуді
əкесіне
қарағанда
тез
жасады
. 
Солай
, 
Биглов
М хамед
-
Рахым
Салих лы
ш
жылды
ішінде
губерниялық
хатшы
шеніне
жетті
[5]. 
Еникеев
Темір
-
Болат
С леймен лы
Торғай
облыстық
басқармасында
18 
жыл
қызмет
етіп
сарай
ма ы
ке есшісі
шенін
алды
, 
ол
«
Табель
» 
бойынша
7-
класқа
сəйкес
еді
жəне
əулеттік
дворяндық
қ қығын
алды
[6]. 
Мемлекеттік
аппаратты
қайта
қ руға
байланысты
шенеуніктерді
сапалық
қ рамы
(
білімі
, 
біліктілігі
, 
əлеуметтік
тегі
, 
м ліктік
жағдайы
) 
мен
саны
да
өзгерді
. 
дебиеттерде
берілген
шенеуніктерді
саны
жөніндегі
мəліметтерді
бір
-
бірінен
айырмашылығы
— 
шенеунік
деп
кімді
санайтыны
жөніндегі
ортақ
пікірді
болмауынан
. 
Шенеунік
деп
тек
мемлекеттік
қызметтегі
жəне
тікелей
мемлекеттік
басқарумен
айналысатындарды
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
шенеунік
деп
аталса
да
, 
шын
мəнінде
басқару
қызметінде
жасамайтындар
, 
мысалы
: 
дəрігер
, 
мал
дəрігері
, 
қайырымдылық
мекемелеріні
қызметкерлері
де
саналды
. 
Б
.
Миронов
халықты
өсуіне
байланысты
шенеуніктер
саныны
өзгеруіні
жалпыимпериялық
бейнесін
көрсетті
. 
Солай
, XVIII 
ғасырды
I 
жартысында
бюрократия
халыққа
қарағанда
— 1,5 
есе
, XIX 
ғасырды
I 
жартысында
3,5 
есе
өсті
жəне
тек
II 
Екатерина
т сында
шенеуніктер
саны
халық
саныны
өсіміне
пропорционалды
көбейді
. XIX 
ғасырды
II 
жартысында
халық
саны
бюрократияға
қарағанда
1,1–1,4 
есе
тез
өсті
. XX 
ғасырды
басында
шенеуніктер
саны
қайтадан
халық
санына
қарағанда
1,3 
есе
тез
өсті
[7]. 
Негізінен
қазақ
қызметкерлеріні
58,3 %-
ы
оқу
қызметімен
айналысты
. 
Б л
болыс
жəне
ауылдарда
орыс
-
қазақ
мектептеріні
ашылуымен
байланысты
еді
. 
Солайша
, 
өлкедегі
мектеп
ісін
жақсы
жолға
қою
, 
орыс
сауаттылығын
ке інен
тарату
жəне
қазақтарда
аты
шыққан
, «
бірақ
орыстарды
көзқарасынша
зиянды
» 
мектеп
пен
медреселерді
ығыстыру
, 
қарсы
қою
шін
Орынбор
оқу
аймағы
қамқоршысы
В
.
В
.
Катаринский
1891 
жылы
Көшпелі
ауыл
мектептерін
ашу
туралы
ережені
жасады
. 
Б л
мектептерді
қ рылымы
қазақтарды
т рмыс
жағдайына
сəйкес
келіп
, 
көшу
шін
қолайлы
болу
керек
еді
. 
Олар
м сылман
мектептеріне
қсас
, 
жазда
қарапайым
кибиткеде
орналасып
, 
ауылмен
бірге
көшіп
-
қонып
, 
қазақ
халқыны
көшпелі
өміріне
йренген
жəне
е
бастысы
— 
қаражатты
аз
талап
ететін
болуы
керек
болды
. 
Солай
, 25 
оқушысы
бар
əрбір
болыс
мектебіне
жылына
2000-
нан
2300 
сомға
дейін
қаражат
ж мсалды
, 
ал
30–50 
оқушысы
бар
2 
класты
училищеге
жылына
4000-
ға
дейін
қаржы
ж мсалды
. 
Ауыл
мектептеріндегі
оқу
жылы
қыстау
(
қазан
-
сəуір
) 
жəне
жайлау
(
мамыр
-
қырк йек
) 
уақытына
ы ғайланып
қ рылды
. 
Оқу
курсы
бір
класты
болыс
мектебіні
1-
ші
жəне
2-
ші
бөлімшесіне
сəйкес
келді
[8]. 
Торғай
облысыны
халық
училищелері
инспекторы
А
.
Васильев
(1861–1943) 
былай
деді
: 
«
Каждый
ордынец
с
охотою
воспользуется
возможностью
дать
своему
сыну
знания
и
грамоту
и
другие
полезные
сведения
, 
если
только
это
не
сопряжено
с
удалением
сына
из
семьи
и
с
переменою
привычных
для
мальчика
условий
жизни
» [9]. 
Шын
мəнінде
де
, XIX 
ғасырды
со ынан
бастап
енді
болыс
мектептері
ашылған
жоқ
, 
ал
ауылдық
көшпелі
мектептерді
ашылу
процесі
белсенді
басталды
. 
Солай
, 
Ақтөбе
уезі
бастығы
Тілеу
Сейдалин
1892 
жылы
31 
қарашада
Бестамақ
болысында
№
5 
ауыл
старшыны
Т
.
ашалинні
қыстағы
жанынан
ауыл
мектебіні
ашылғанын
баяндады
. 
Оны
м ғалімі
Ақтөбедегі
2 
класты
орыс
-
қазақ
мектебі
т легі
Оразбай
алтынов
болды
[10]. 
Бір
жылдан
со
ауыл
мектептері
ашылды
: 
Теректі
болысындағы
б рынғы
болыс
Ибрагим
Исенов
ауылында
(
Ақтөбеден
100 
шақырым
жерде
); 
Ойсылқара
болысындағы
№
3 
жəне
№
4 
ауылдарда
, 
ол
айыптөре
Асанов
пен
алмағамбет
Шортановты
қыстағы
жанында
(
Орск
-
Теректі
трактіне
жақын
, 
Ақтөбеден

114 
120–130 
шақырым
); 
Ақтөбе
болысындағы
тарихта
Арынғазиевтікі
деп
қалған
зауряд
-
хорунжий
, 
с лтан
сайын
Арынғазиевті
қыстағы
жанындағы
№
2 
ауылындағы
мектеп
. 
əл
осы
мектепте
1895 
жылы
белгілі
ғалым
-
лингвист
, 
Орынбор
м ғалімдер
мектебіні
т легі
Ахмет
Байт рсынов
өзіні
педагогикалық
қызметін
бастады
. 
Бөрлі
болысындағы
Бекеш
йсембаевты
қыстағы
жанындағы
№
5 
ауылда
, 
аратоғай
болысындағы
Елжан
Тастеміров
қыстағы
жанындағы
№
2 
ауылда
(
Ақтөбеден
120 
шақырым
) 
мектептер
ашылды
. 
Б л
мектепті
м ғалімі
Орынбор
м ғалімдер
мектебіні
т легі
Иманғали
Ме діханов
болды
. 
1893 
жылы
Ақтөбе
уезінде
барлығы
6 
ауылдық
мектеп
ашылды
[11]. 
1894 
жылды
1 
қырк йегіне
тағы
7 
ауылдық
мектептер
ашылды
, 
олар
: 
Ақтөбе
болысындағы
№
2 
ауылда
(
болыс
Есентай
осубаевты
қыстағы
, 
онда
И
.
Ме діханов
м ғалім
болып
тағайындалды
), 
Ақтөбе
болысыны
№
4 
ауылында
(
Женебай
хчин
қыстағы
); 
обда
болысыны
№
3 
ауылы
(
Ж мабай
Т рымов
қыстағы
) 
жəне
№
4 
ауылында
(
Тоқмағамбет
Жантейісов
қыстағы
), 
№
10 
ауылында
(
Бекмағамбет
Бекбауов
қыстағы
); 
Аралтөбе
болысындағы
№
1 
ауылында
(
уезд
бастығыны
кіші
көмекшісі
.
Беркімбаевты
қыстағы
, 
онда
Орынбор
м ғалімдер
мектебі
т легі
Беркалиев
м ғалім
болды
) [12]. 
Көріп
отырғанымыздай
, 
ауыл
мектептері
қазақ
халқы
арасында
с ранысқа
ие
болды
. 
Егер
1892 
жылы
Торғай
облысында
барлығы
4 
ауылдық
мектеп
болса
, 
ал
1898 
жылы
63-
ке
жетті
, 
онда
892 
оқушы
оқыды
, 
осылай
əрбір
мектепке
14 
оқушыдан
келді
[13]. 
Сонымен
бір
мезгілде
лауазымды
адамдарды
ерекшелігіне
сəйкес
ынталандыруға
бағытталған
шаралар
қабылданды
. 
Оған
материалдық
(
жоғары
мəртебеліден
сыйлық
, 
алтын
жəне
к міс
қарумен
марапаттау
) 
жəне
ақшалай
марапат
(
бір
жолғы
ақшалай
сый
) 
жатады
; 
моральдық
— 
е
абыройлы
ордендер
мен
медальдарға
немесе
жа а
шенге
сыну
; 
салықтан
босату
; 
жоғары
алғыс
тағайындау
жəне
т
.
б
. 
Жергілікті
ақс йек
өкілдерін
Ресей
империясыны
же ілдікті
таптық
қ рылымы
қ рамына
қабылдау
куəсі
оларды
«
Ранг
туралы
табель
» 
класына
те естірілген
ордендермен
марапаттау
болып
табылады
. 
Жоғарғы
ордендер
— 1–3-
класты
шендерге
, 2-
ші
дəрежелі
Владимир
ордені
, 1-
ші
дəрежелі
Анна
ордені
— 4-
кластан
төмен
емес
шенге
, 
ал
1-
ші
дəрежелі
Станислав
ордені
жəне
3-
ші
дəрежелі
Владимир
ордені
6 
класты
шенге
берілді
. 
Аймақты
жергілікті
ақс йектеріні
көптеген
өкілдері
əулие
Станислав
орденімен
марапатталды
, 
ол
əулеттік
дворяндық
алуға
жол
ашты
, 
ал
3-
ші
дəрежелі
Анна
орденімен
марапаттау
жеке
дворяндық
алу
қ қығын
берді
. 
алық
ағарту
ісі
саласындағы
патша
кіметіні
саясатын
зерделей
отыра
, XIX–XX 
ғасырлар
басындағы
қазақ
қоғамыны
рухани
ндестігіні
стратегиялық
жоспарында
ағарту
ісі
саласы
отарлау
тактикасыны
басты
аспектісіні
бірі
болды
деп
айтуға
болады
, 
өйткені
əсер
етуді
саяси
, 
экономикалық
рычагтарыны
əсері
аз
болып
шықты
. 
XVIII 
ғ
. – XIX 
ғ
. I 
жартысы
. 
Шенеуніктікті
сандық
өсімі
б л
Ресей
империясы
аумағын
ке ейтумен
байланысты
, 
жалпы
ресейлік
за дылық
дамуына
із
қалдырған
жа а
бюрократиялық
элитаны
қалыптасуы
. 
Б л
кезе ні
1-
ші
сатысына
(XVIII 
ғ
.) 
қазақ
ақс йектері
өкілдерімен
(
хан
, 
с лтан
) 
ынтымақтастықты
орнату
тəн
, 
сонымен
қатар
ру
ақс йектеріні
(
старшындар
) 
ықпалды
өкілдерімен
де
. 
Ресейлік
əкімшілік
шін
көшпелі
мəдениет
өкілдерімен
ынтымақтастық
желісін
қ ру
қиынға
соқты
. 
Көшпелі
мəдениет
өкілдеріні
өмірі
, 
т рмыс
-
тіршілігі
отырықшыларға
қарағанда
біршама
басқа
жəне
қазақ
қоғамы
өмірінде
ру
старшындары
ролі
шешуші
болған
рулық
қ рылым
дəст рлерімен
анықталды
. 
Патша
саясатыны
ендігі
басымдық
бағыты
дəст рлі
қ рылымды
біртіндеп
қ лату
жəне
патша
мен
оны
əулетіне
қатысты
«
сенімді
», 
көнбіс
, 
жа а
немесе
жа артылған
əлеуметтік
тапты
қалыптастыру
еді
. 
Патша
саясатыны
осы
бағытыны
себептеріні
бірі
империя
шабуылдық
саясатыны
қарсыластық
жетекшілері
болып
жергілікті
қоғамны
əлеуметтік
жоғарғылары
, 
көбінесе
қауымдық
жер
иелену
к шінде
қатардағы
көшпелілермен
тығыз
байланыстағы
старшындар
мен
с лтандарды
болу
фактісі
еді
. 
Сондықтан
империялық
саясат
шін
ма ыздысы
билікті
дəст рлі
қ рылымын
б зу
(
азақстанда
хандық
институтты
тарату
, 
басқаруды
жа а
институттарын
, 
əсіресе
дистанциялық
старшындарды
, 
қамқоршыларды
т
.
б
. 
енгізу
) 
жəне
аймақта
өз
билігін
ж зеге
асыру
шін
əлеуметтік
тірек
қ ру
еді
. XIX 
ғасырды
I 
жартысында
əкімшілік
реформа
барысында
қазақ
даласында
«
сенімді
, 
адал
» 
ауыл
старшындары
, 
болыстары
, 
дистанциялық
бастықтар
жəне
аға
с лтандар
арқылы
əкімшілік
-
басқару
ж йесі
қ рылды
. 
Осы
саясатты
салдары
: 
жа а
əлеуметтік
таптарды
(
дворяндық
, 
көпестік
) 
пайда
болуы
жəне
қоғамны
жіктелуі
, 
мемлекеттік
қызметтегі
орыс
емес
халық
өкілдеріні
империяны
таптық
-
бюрократиялық
ж йесіне
енуі
еді
. 
Жа а
элитаға
патша
саясатыны
сенімді
серіктесі
мен
жол
көрсетушісі
болған
қазақ
шенеуніктері
де
қосылды
. 
рине
, 
б л
əзірше
саусақпен
санарлық
еді
, 
бірақ
біз
шін
е

115 
ма ыздысы
: XIX 
ғасырды
I 
жартысыны
өзінде
-
ақ
қазақ
халқын
басқару
органдарында
əскери
училищелер
т лектері
, 
алғашқы
қазақ
шенеуніктеріні
пайда
болу
фактісі
еді
. 
XIX 
ғ
. II 
ж
. – XX 
ғ
. 
басы
. 
Шаруашылықты
босату
, 
индустрияландыру
, 
білім
беруді
дамыту
халықты
əлеуметтік
қ рылымын
дамытуды
жа а
динамикасын
келтірді
. 
сіресе
əлеуметтік
қ рылымны
өзгерісінен
, 
жа а
əлеуметтік
тапты
қалыптасуынан
XIX 
ғасырды
II 
жартысынан
бастап
1916 
жылға
дейінгі
азақстандағы
лт
-
азаттық
қозғалыстарды
тоқтау
себептеріні
бірін
көруге
болады
. 
Жергілікті
қоғамдарды
əлеуметтік
қ рылым
эволюциясы
процестері
баяу
қарқынмен
дамыды
жəне
біры ғай
институттар
мен
билік
қ рылымдарды
енгізу
қарқынына
байланысты
еді
. 
Саясатты
б л
бағыты
келесідей
аспекттермен
ж ргізілді
: 
жалпы
империялық
за дарды
, 
жергілікті
басқаруды
бірдей
ж йесін
енгізу
; 
іс
-
қағаздарын
ж ргізуге
жəне
оқытуға
негізгі
тіл
ретінде
орыс
тілін
біртіндеп
енгіздіру
. 
Солай
ғасырлар
бойғы
көшпелі
қазақ
қоғамындағы
əлеуметтік
нормалар
сақ
азаматтық
жəне
қылмыстық
істерді
қарастыруға
арналған
бірінші
инстанция
болып
табылатын
орыс
емес
аймақтарда
жергілікті
соттарды
тəжірибесі
жөніндегі
за ға
интеграцияланды
. XIX 
ғасырды
60–90-
жылдарында
əкімшілік
реформалар
билерді
«
халықтық
соттары
» 
шаруашылық
болыс
соттары
туралы
жалпы
империялық
за дарды
сəйкестікке
келтірді
. 
Т рлі
қ қықтық
нормаларды
болуы
жəне
жалпы
империялық
за дарға
дағдылы
қ қықты
инкорпорациялау
төменгі
де гейдегі
«
империялық
азаматтылықты
» 
қалыптастыру
м мкіндігін
туғызғанын
айта
кету
керек
. 
Сонымен
қатар
Ресей
империясында
империя
аймақтарыны
əкімшілік
қ рылымдарында
біршама
айырмашылықтар
болғанын
айту
қажет
. 
Себептеріні
бірі
, 
əрине
, 
шет
аймақтарды
басқаруды
бірт тас
саясатыны
болмауы
, 
сонымен
қатар
мамандарды
іріктеуді
ж йелі
саясатыны
жоқтығы
. 
лттық
шеткері
аймақтарды
басқару
орыс
емес
халықтарға
қатысты
, 
соны
ішінде
қазақтарға
қатысты
, 
кіметтік
курсты
жасау
сияқты
мəселемен
байланысты
. 
абылданатын
шаралар
мен
за дарды
арасында
біршама
қайшылық
, 
т рлі
мəдениеттер
арасындағы
өзара
т сіністікті
болмауы
, 
тиісті
қаржыландыруды
жоқтығы
жəне
т
.
б
. 
жағдайлар
орын
алды
. 
дебиеттер
тізімі
1.

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: