Тақырып: Ауа және оның ғаламдық деңгейдегі өзгерістері Дәрістің мазмұны

Жер бетінен және жер серіктер (спутниктер) арқылы бақылаулар ғаламдық өзгерістердің карталарын құрастыруға мүмкіндік берді, ол антропогендік әсердің нәтижелері мен олардың үлкен ауқымын көрнекті түрде көрсетіп отыр. Құрастырылған карталарға сәйкес, Жер құрлығында қоршаған ортаның тұрақсыздануының үш басты орталығы пайда болған, олардағы толық бүлінген табиғи экожүйелер ауданы 6-7 млн. км2 құрайды. Олардың барлығы Солтүстік жарты шарда орналасқан. Бұл Солтүстікамерикалық , Еуропалық және Азиялық орталықтар.

Солтүстікамерикалық орталыққа АҚШ, жартылай Канада мен Мексика кіреді. Еуропа орталығы бұрынғы КСРО республикалары (Балтық елдері) кіретін Батыс, Орталық және Шығыс Еуропаны, соңдай-ақ Ресейдің Еуропалық аумағының (РЕА) көлемді бөлігін қамтиды. Азия орталығына Индостан елдері, Цейлон, Малайзия, Бирма, Индонезия (Суматра аралын қоспаганда), Қытай мен Тайвань (Тибет пен Такла-Макан және Гоби шөлдерін қоспағанда), Жапония, Корея түбегі, Филиппины кіреді.

Еуропада, Солтүстік Америкада және Жапонияда аумақтар көбірек деңгейде бұзылған. Халқының тығыздығы жоғары дамушы елдер де Жер бетіндегі экологиялық жағдайдың тұрақсыздануына өз үлестерін қосуда.

Соған қарамастан Жер бетінде қоршаған ортаны тұрақтандыру орталықтары болып саналатан ірі аумақтар сақталып қалған.

Солтүстік жарты шарда Солтүстік Еуразиялық және Солтүстік Америкалық орталықтар ерекшеленеді. Олардың ішіндегі аса ірісі - Солтүстік Еуроазиялық, оның ауданы шамамен 13 млн. км2 құрайды. Бұл Скандинавия елдері, РЕА Солтүстігі, Батыс Сібірдің әдәуір бөлігі, бүтін дерлік Шығыс Сібір, Қиыр Шығыс (оңтүстік аудандардан басқа). Шамамен 6,5 млн. км2 алып жатқан Солтүстікамерикалық орталық Канадада және Аляскада орын тепкен. Оңтүстік жарты шардан Оңтүстікамерикалық және Австралиялық орталықтарды атауға болады. Оңгүстікамерикалық орталық (шамамен 10 мжі. км2) — бұл Амазония мен оған жапсарлас аумақтар, сондай-ақ таулы биогеографиялық провинциялар. Австралиялық орталыққа Австралияның (4 млн. км2 астам) жақсы игерілген Шығыс және Оңтүстік бөліктерінен басқа аумағы кіреді.

Құрлықтың қалған бөлігіндегі түрлі биогеографиялық провинцияларда мөлшерлері 0,1-ден 1 млн. км2 дейін аздап бүлінген және сақталып қалған экожүйелері бар аумақтар "теңбілі" кездеседі.

Қоршаған ортаны тұрақтандырудың қуатты орталығы болып Дүние жүзілік мұхит болып табылады.

Осылайша, XX ғасыр - адам әрекеттілігінің барлық салаларындағы басты ерекшелігі қоршаған ортаға антропогенді жүктемелерді арттыру болған күрт өзгерістердің ғасыры болып шықты. Тұтынудың артуы, шаруашылық жүргізудің қарқынды әдісіне, өнімдер өндірудің үдемелі факторларын пайдалануға көшу дамыған елдерде қоршаған ортаға антропогендік әсер етудің күрт өсуіне әкеп соқты, бұл табиғи экожүйелердің бұзылуымен қосарланды.

Адамзаттың ғаламдық экологиялық проблемалары "демографиялық күрт өсудің" ықпалымен және табиғатты пайдаланудағы ұтымсыздықтың ықпалымен қалыптасатын және адамзаттың тіршілік етуіне қауіп төндіретін себептердің кейінге қалдырылатындығымен сипатталатын қоршаған орта күйіндегі проблемалық жағдайлар жиынтығы.

1. 
   Тұман, түтін және шаң қосындысмы қалай аталады?
   
2. 
   Жоғарыда аталған қосылыстардың атмосферада жинақталуының нәтижесі қандай?
   

№6 дәріс

Жоғарыда айтылып өткендей, қазіргі заманғы экологиялық дағдарыс бүкіл ғаламшарға таралуда және дүние жүзінің барлық елдеріне, барлық саяси және экономикалық жүйелерге қозғау салуда. Мұндай жағдай көптеген, оның ішінде қарама-қарсы бағытталған, әлеуметтік және экономикалық факторлардың әсерінің нәтижесі болып табылады. Бұл ең алдымен шаруашылықты жүргізудің бұрынғы шығынды-экстенсивті әдістерінің салдары, ол экономикалық та, экологиялық та көзқарастар тұрғысынан ақталмаған экожүйелердің бұзылуымен, өңдірілетін ресурстарды ұтымсыз пайдаланумен, қалдықтардың жинақталуымен және ортаның ластануымен жүрді. Қазіргі экологиялық жағдайдың күрделілігі адамзаттың техникалық ілгерілеудің жетістіктерінен, ресурстарды пайдаланудан бас тарта алмайтындығымен байланысты. Соңдай-ақ күннен-күнге үдеп келе жатқан техникалық жарақтану және халықтың күрт өсуі жағдайында ортаға әсер етудің де арту беталысы жоғары.

Экологиялық проблемаларды ғаламдастыруға көп жағдайда сондай-ақ атмосфералық және су массаларының жылжымалылығы да ықпалын тигізеді, бұл экологиялық қауіпті факторлардың, мысалы, ластанудың әлемнің бір аймағынан екіншісіне, тіпті, адам қоныс теппеген жерлерге таралуын тудырады. Әдебиеттерде Антарктида мұздарыңда шамамен 2000 т. астам 1950-1960 жж. ауыл шаруашылығында кеңінен пайдаланылған ДДТ пестицидінің бар екені жайлы мәліметтер жиі келтіріледі. Іс жүзінде барлық мұхит сулары қандай да бір деңгейде ластанған. Түрлі мәліметтер бойынша Дүние жүзі мұхитының беті 15-тен 25%-ға дейін мұнай үлдірімен (пленкасымен) жабылған. Әсіресе, атом қаруын сынау, атом двигательдерін пайдалану және радиобелсенді қалдықтары бар контейнерлерді көму нәтижесінде мұхиттың радиобелсенді ластануы бұдан да қауіпті болып табылады.

Жер бетілік кеңістікте қосымша энергияның жинақталуы табиғи ресурстарды пайдаланумен байланысты, бұл климаттың ғаламдық жылынуына әкеп соғуда. Биосферадағы жылу теңдестігінің бұзылуы сондай-ақ атмосфераның шаңдануынын артуымен, топырақтардың, су қоймаларының және басқа да үстіңгі беттердің өсімдіктер жамылғысының булануының өзгеруімен себептеледі, бұлар салмақты түрленулерді бастан өткеруде. Таяу болашақта біздің ғаламшарымыздағы жылдық орташа температура 1-3° С көтеріледі деп күтілуде.

1. 
   Жердің озон қабатының бұзылу себебі неде?
   
2. 
   Атмосфераға азот және күкірт оксидтері қанйдан түседі?
   
3. 
   Атмосферада күкірттің қос тотығы қандай реакцияға түседі?
   

№7 дәріс

Шикізатты қайта өңдеу үрдісінде көптеген заттар пайда болады. Қазіргі уақытта адам шамамен 10 млн. аса жаңа заттарды (табиғатта жоқ) синтездеп алып отыр, ол үлкен мөлшерде шамамен 50 мыңдай, ал аса зор мөлшерде - 5 мындай заттарды өндіре алады. Бұл жағдайда шикізаттың шамамен 90% қалдыққа шығады. 2 тоннадай негізгі өнімнен сол жылдың ішіңде бір тоннадайы сыртқа шығарылады.

Осылайша, соңғы 100 жыл ішінде қоршаған ортаға әсер етудің тағы бір механизмі — антропогеңді текті өнімдерді шығару (төгу) пайда болды.

Экологиялық проблемаларды ғаламдастырудың себептерін қарастыру кезіңде адамның қоршаған ортаға антропогендік әсер етуімен байланысты жоғарыда аталып өткен өндірістік-экономикалық факторлардан өзге басқа да жалпығаламшарлық факторлардың: саяси және әлеуметтік факторлардың мәні арта түседі.

Саяси-мемлекеттік факторлар мынадай түрлерде көрініс беруі мүмкін: экологиялық саясаттың кемшілігі (болмауы), саяси дағдарыстар, кикілжіңдер, оның ішінде әскери де, терроризм, экстремизм және сепаратизм.

Бұл факторлардың барлығы әлем жұртшылығының назарынан тыс қала алмады. XX г. 60 жж. аяғынан бастап әлемде белгілі американдық эколог Ю.Одум "қоршаған орта проблемалары үшін жалпыға ортақ аландаушылық" деп атаған қозғалыс пайда болды. Осы кезден бастап адамзаттың басты назарына табиғи ресустардың таусылуымен, демография және азық-түлік проблемаларымен, адамдардың денсаулығана және табиғи экожүйелердің тіршілік етуіне қауіп төңдіретін қоршаған ортаның ластануымен, биологиялық әралуандықтың азаюымен байланысты проблемалар қойыла бастады. Аталған проблемалардың қамтитын ғаламшарлық ауқымы олардың ғаламдық сипаты мен оларды мемлекетаралық, дүние жүзілік деңгейде шешу қажеттігі жөнінде сөз қозғауға мүмкіндік береді.

Экологиялық ширығыстың артуы әлемде азық-түліктің жетіспеуішілігі, қала халқының аурушаңдығының өсуі, халықтың экологиялық көшіп-қонуы, халықтың көз алдында экологиялық қауіпті кәсіпорындарды салудан жаңа аурулардың, жергілікті экологиялық кикілжіңдердің пайда болуы тәрізді әлеуметтік сандардан айқын көрінеді. Экологиялық агрессияның (басқыншылықтың) көріністері - ұытты технологиялық процестер мен қауіпті қадықтарды басқа елдерге шығару, соңдай-ақ осы агрессияға қарсы тұратын қоршаған ортаны қорғаушылардың ұйымдарының "жасылдардың" пайда болуы күннен-күнге айқын көрініс беруде. Бұған мысал шынайы қозғалыс тудырған Ресей аумағына пайдаланылған ядролық отынды әкелуге рұқсат ету туралы заң жобалары бола алады.

Ғаламдық, оның ішінде экологиялық поблемаларды шеніу кедейлік, аштық, сауатсыздық, жұмыссыздық, мәдени деңгейдің төмендігі сақталып тұрған жағдайда мүмкін емес. Кедейлік - "демографиялық күрт өсудің" басты қозғаушы механизмі, оның 90%-ы дамушы елдерге келеді.

1. 
   Жылу эффектісінің қалыптасуы қалай түсіндіріледі?
   
2. 
   Жылу эффектісі процесінің экологиялық нәтижелері қандай?
   

№8 дәріс

Ортаның ластануы деп әдетте оған тән емес әр түрлі заттарды енгізу арқылы немесе сол ортадағы табиғи заттардың шектен тыс шоғырлануының (химиялық, биологиялық, физикалық) нәтижесінде пайда болатын жағымсыз жайларды түсінеді. Ластағыштар құрамы тек қана улы ғана емес, зиянсыз заттардан да түруы мүмкін. Мысалы, егістік жерді шамадан тыс суарған кезде, табиғи су да зиянды болып шығуы мүмкін.

Ластануды көбінесе экожүйені тепе-тендіктен шығаратын агент ретінде қарастыруға болады. Көп жағдайда ластануды өз орнына қойылмаған кез келген табиғи ресурс немесе оның элементі ретінде қарастырады. Ластану түрлі белгілері бойынша жіктеледі (2-кесте).

Кез келген ластағыш затты ең болмағанда үш параметрі бойынша бағалауға болады: ортаға түсу көлемі, агрессиялылығы (улылығы) және төзімділік дәрежесі. Мысалы, көмірқышқыл газының жағымсыз әсері оның ортаға көп мөлшерде түсуімен және ауада ұзақ уақыт сақталуымен себептеледі, бұның нәтижесінде оның ауадағы мөлшері көбейіп, көшетхана (парникті) эффектісіне әкеледі. Фреондар (суытқыштар) төзімділік және агрессиялылық дәрежесі бойынша атмосфераның қандай қабаттарында екендігіне байланысты түрлі категорияларға жатқызылады: жер бетінде олардың әсері селқос және ұзақ уақыт сақталады, ал олар озон қабатында - агрессиялы және айтарлықтай бұзылыстарға ұшырайды.

Әсер ету сипаты бойынша атмосфераның, Дүние жүзілік мұхит суларының, топырақтардың химиялық ластануы кеңінен таралган. Антропогенді химиялық заттар қоршаған ортаға түрлі жолдар арқылы түседі. Адам өз тұрмысында шамамен 70 мыңдай заттарды пайдаланады, оған жыл сайын 500-1000 жаңа атаулар қосылып отырады. Газды заттар атмосфераға шағарылады. Сұйық заттар жер үстілік және жер астылық су объектілеріне төгіледі, қатты заттар — арнайы аландарға қатпарланады немесе жер қатқабатына көміледі, ауыл шаруашылығында тыңайтқыштар мен улыхимикаттар (пестицидтер) пайдаланылады.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. Негізі жылулық газдарды атаңыз?

2. Киота хаттамасының негізгі мақсаты қандай?
5 апта

9 кредит сағат

№9 дәріс

Ауаның ластануына "негізгі үлесті" қара және түсті металлургия, химия және мұнай химиясы, құрылыс индустриясы, энергетика, целлюлозды-қағаз өнеркәсібі, автотранспорт кәсіпорындары қосуда. Бұл өңдіріс орындары ластанудың жоғарғы деңгейін экологиялық қауіпті заттардың: бенз(а)пиреннің, формальдегидтің, аммиактың, күкіртсутектің және т.б. атмосфераға көп шығарумен жасап тұр. 1996 ж Қазақстан бойынша тек қана автотранспорттың ауаға қорғасынды, көміртек тотығын және формальдегидті шығаруы 786.2 мың т. жетті.

Әсіресе ірі қалалардағы өнеркәсіп орындарының ауаны ластауы аса өткір проблема болып тұр. Ресейдің 63 миллион адам тұратын (халықтың 42 %-ы) 200-ден астам қалаларында орташа жылдық шоғырланулар шектеулі рұқсат' етілген көлемнен (ШРК) асып кетеді. Қазақстанның негізгі өндірісті қалаларының ауа бассейіндеріне жыл сайын 3 млн.т. ластаушы заттар шығарылады. 2000 жылғы өлшемдер бойынша ауадағы улы заттар көлемінің ең жоғары мөлшерлері мына қалаларда - Өскеменде, Балхашта, Шымкентте, Павлодарда, Жезқазғанда және Теміртауда байқалды. 2002 жылы Қазақстан өкіметі "атмосфералық ауаны қорғау " заңын қабылдады.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Құрлық суларын ластаушылардың топтары қандай?
   
2. 
   Өндірістік орындардан құрлық суларына түсетін ластаушылар топтары?
   

№10 дәріс

Адамның тіршілік етуін қамтамасыз ететін сулы ортаның ластануының мәнін бағалау өте қиын. Шамамен 1 млрд. адам таза ауыз сумен қамтамасыз етілмеген; 1,7 млрд. адамның санитария құралдары жоқ, ал судың жетіспеуі мен антисанитариядан жылына 2-3 млн. бала өледі.

Ресейгидромет мониторингінің мәліметтері бойынша су объектілерінің басым бөлігіндегі (1363 су объектілерін қамтқиды) судың сапасы нормативті талаптарға сай келмейді. Негізгі өзендер: Волга, Дон, Кубань, Обь, Енисей, Лена, Печора "ластанған", олардың ірі салалары: Ока, Кама, Томь, Ертіс, Тобол, Миасс, Исеть, Тура "аса ластанған" деп бағаланған. Қазақстанның аса ластанған өзендеріне Жайық, Сырдарья және Ертіс жатады.

Осындай жағдайлар Әлемдік мұхит суларына да тән болып тұр. Әлемдік мұхит суларының ластануында ең үлкен үлес мұнайлы ластануда болып тұр. Теңіз суларының мұнаймен ластануында ең үлкен үлесті жағалаулық өндіріс өнеркәсіптері, содан кейін теңіз асты жұмыстарын жасап отыр. Өнеркәсіптік қалдықтар мен ағынды сулар мұнайлы ластанудың 60.8% құрап тұр, мұнай терминалдары мен мұнай өндеу заводтарының ластаулары 1.2% құраса, теңіздегі мұнай-газ қондырғылары, платформалар мен скважиналар ластаулары - 2.1%-ті, су транспортындағы танкерлер ластаулары — 11.3%-ті, су транспортындағы басқа ластаулар — 14.4%-ті құрап отыр.

Теңіз суына түскен мұнай өнімдері су экожүйесінің тамақтық тізбегіне кіреді (балықтар арқылы) және олар бұл жүйеге жағымсыз әсерлер жасайды: балдырлардың фотосинтезін нашарлатады, теңіз жәндіктерінің хеморецепторлық реакцияларын, олардың репродуктивтік және тамақтық функцияларын бұзады.

Қоршаған ортаны өте зиянды ластаушы қатарына радиоактивті ластау жатады. Бұл ластанудың негізгі көздеріне ядролық қаруды жару, атом электростанциялары мен атом өндірістеріндегі авариялар, радиоактивті қалдықтар жатады. Ядролық жарылыс пен авария кезіндегі сәулелену көздері болып радиоактивті элементтердің бөліну өнімдері, бағытталған нейтрондық белсенділік, трансурандық элементтер және тритий болып табылады.

1. Тұщы су көзінің сарқылу мәселесінің туындау себебі?

2. Мелиорацияның су көзіне әсері қандай?
6 апта

11 кредит сағат

№11 дәріс

Ядролық жарылыс пен АЭС авариялардың әсерлерінің айырмашылықтары бар. Ядролық жарылыс сәулеленумен, аэродинамикалық толқынмен, радиациямен, радиациялық ластаумен және электромагниттік толқыныспен сипатталады. Ал АЭС авария кезіңде тек қоршаған ортаны радиациялық ластану жүреді. Адам денсаулығына өте зияндылықты еритін өнімдер және күшті бета-сәулеленудің көздері болып табылатын стронций мен цезий әкеледі. Егер де олар адамдар мен жануарлардың сүйек тініне түссе, бұл жағдай өлімге әкеледі.

Ядролық энергетиканың тағы да бір өнімі ядролық қалдыктар. Ағылшындар оларды бочкаларға салып, теңізге лақтырып жатыр. Ресейде олардан құтылу үшін су линзасы әдісін қолдануда. Бұл линзаларға сұйық күйде радиоактивті стронций мен цезийді ғана емес, сондай-ақ жартылай бөліну периоды 24 мың жыл болатын плутоний-239-ды да салады. Егер де осы мың жылдықтар ішінде линза жарылса, ол жағдайда Жер бетіндегі барлық тіршілік жойылып кетуі мүмкін. Су қоймаларыңдағы суды АЭС-да салқындатқыш ретінде қолдану олардың радиоактивті изотоптармен ластануына әкелуде

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Теңіздер мен мұхиттардың ластануының негізгі себептері?
   
2. 
   Әлемдік мұхиттың ірі масштабты ластануының негізгі токсинді компоненттері қандай?
   

№12 дәріс

Адамның денсаулығы судың тазалығы мен оның санитарлық жағдайларды жақсартудағы ролімен тікелей байланысты. Адам санының өсуінің нәтижесінде судың жетіспеуі су дағдарысына алып келуде.

Қазіргі уақытта шамамен 2 млрд. адам канализациясы бар жағдайға қол жеткізе алмай отыр, 5 млн. адам, оның ішінде 2-3 млн. балалар, жыл сайын таза судың жетіспеуіне байланысты әр түрлі аурулардан өлуде.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Детергенттер дегеніміз не?
   
2. 
   Мұхиттардың қатты қалдықтармен ластану прблемасы қандай?
   

№13 дәріс

Қаладағы су құбырларынан басқа сулар табиғи ресурстарға жатады және қоғамдық меншіктілікке қарайды. Су ресурстарын қолдану, оны ары қарай дамыту мен оны қоддануға бақылау жасау тек ұлттық мүдде тұрғысынан ғана емес, халықаралық бірлесіп дамытуды талап етеді.

Жер бетіндегі таза судың қоры жеткілікті көрінгенмен, әлемнің көп аймақтарындағы халық өте аз мөлшерде ғана таза суды қолданып отыр. Әлемдегі барлық өзендердің сулардың жылдық көлемі шамамен 42600 км3, ал бүл 1995 ж. есептеулер бойынша адам басына шаққанда 7600 м3 келеді. Бірақ та адам санының өсуіне байланысты бұл шама жыл сайын өзгеруде. Мысалы, 1970 ж. бүл шаш 12900 болса, 2005 ж. ол 5200 м3-ге дейін төмендеуі мумкін.

Жыл сайын әр түрлі өнімдермен ластанған және арнайы тазартусыз пайдалануға келмейтін су объектілерінің саны көбейіп келеді. Су қоймаларының ластануы су экожүйесінің құлдырауына әкеліп, табиғи судың сапасын қалпына келтіретін гидробионтардың тіршілік жағдайын қиындатады. Көп жағдайда табиғи су объектілерінен алынған судың тек бір бөлігі ғана қайтадан су экожүйесіне қайтып оралады, ал көп бөлігі далаға кетеді және бұланып ұшып кетеді. Таза суды өте көп қолданушылар мен ластаушылар қатарына ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік өндіріс орындары жатады.

1. Эрозия дегеніміз не?

2. Жайылымдық эрозияның қалыптасуының негізгі көздері қандай?

14 кредит сағат

№14 дәріс

БҰҰ деректері бойынша елдің суға деген сұранысы су қорының 40%-тін құрайтын болса, ол жағдайда бұл елде су проблемасы пайда болады. Бұл жағдайда су проблемасы осы елдің экономикалық дамуын тежеуші факторлардың біріне айналады. Соңғы уақытта таза ауыз суды жер асты су көздерінен алып пайдалану өсіп барады. Бұл адамзаттың өмірге өте қажетті ресурсының азаюына әкелуде. Жыл сайын планетамыздың жер асты су қоймалары 160 млрд.м3 таза судан айрылуда. Судың бұндай үлкен көлемі оның айналымы кезінде орнына қайтып келмейді. Араб елдері регионында жер асты суларын қорғау мақсатында мемлекет аралық ұйым құрылды.

Таза суға деген жетіспеушілікті өсуін тоқтату үшін суды дұрыс қолдану білу технологиясын күшейтіп, заң тұрғысында шаралар қолдану керек. Индияда, Израилде, Испанияда, Иорданияда және АҚШ-тың кейбір аудандарында фермерлерге тамшылы түрде суғаруға көшуді ұсынуда. Бұл әдіс өсімдіктердің тамырына ылғалды тікелей апаруға негізделген.

Таза суға деген жетіспеушілік пен оны ұқыпты түрде қолдану мәселелері бұрыннан бері адамзатты ойландыруда, себебі бұл факторлар сол елдің тұрақты түрде дамуында, халқының денсаулығында және тұрмыстық жағдайының деңгейінде, өнеркәсіп пен тамақ өндіруде маңызды роль атқарады. Болашақта бұл жағдай қиындай түсуі мүмкін. XXІ гасырдың ортасына карай Жердің негізгі стратегиялық ресурсы мұнай емес, таза су болуы ғажап емес.

1. Топыраққа түсетін қатты қалдықтардың негізгі көздері қандай салада қалыптасады?

2. Антропогендік ландшафт дегеніміз не?
8 апта

15 кредит сағат

№15 дәріс

Деректер бойынша 2005 ж. әлемнің 50 шақты елінде тұратын 3 млрд. халық ауыз су тапшылығына тап болады. Бұл жағдай суға байланысты экологиялық және қоғамдық шиеленістерді қиындатады. Қазірдің өзінде Африка мен Таяу Шығыс елдеріндегі ауыз судың жетіспеушілігі кедейлік пен артта қалғандықты, политикалық тұрақсыздықты әкеліп отыр. Судың жетіспеушілік этникалық жэне мемлекетаралық қақтығыстардың себебі болып отыр.

Египет, Судан мен Эфиопия елдері Нил өзенінің суына таласуда. 1998 ж. жаз айларында жарты миллионға жуық палестинстерге Иордан өзенінің батыс жағалауынан су алуға кедергі жасалды, бұл Израил мемлекетіне деген қатты наразылықты тудырды.Индия мен Бангладеш төменгі жақтарында кейде кеуіп қалатын Ганг өзенінің ағымына байланысты араздасуда.

Азия өңірінде халық санының жылдам өсуі ауылшаруашылығына, өндіріске және күнделікті тұрмысқа деген суға сұранысты тез көбейтеді деп болжамдануда.

Алдағы уақытта Ресей мен Қазақстан Кытай мемлекетінің су саясатының әсерін сезінуі мүмкін. 1999 жылдан бастап Қытайда Ертіс өзенінің жоғарғы ағынын басқа жақка бұру басталды (Қытайда Ертісті «Қара Ертісң деп атайды). Қазірдің өзінде бұл өзенің ластануы күшейіп, өзендегі су көлемі азайып келеді.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Биоалаунтүрліліктің жойылу себептері қандай?
   
2. 
   Ормандардың жер альбедосын сақтаудағы маңызы қандай?
   

№16 дәріс

Жеке елді аймақты таза сумен қамтамасыз ету проблемалары тек сол елге ғана қиындық әкелмей бүкіл әлемдік дағдарысқа үлес қосады. Сондықтан да бұндай дағдарыстық жағдайларды шешу бүкіләлемдік бірлесіп іс-әрекет жасауды талап етеді. Үлкен ойшылдықпен және болашақтық тұрғыдан суға адамзаттың негізгі стратегиялық ресурсы ретінде қарау XXІ ғасырдың маңызды бағыттамаларының бірі болып тұр. БҰҰ Ассамблеясы 2003 жылды «Халықаралық таза ауыз су жылы» деп белгіледі.

Ғалымдар болашақта таза ауыз сумен қамтамасыз ететін су қорларын табу үшін ісдестіру жұмыстарын жасауда. Осындай су қорларының бірі ретінде таулардағы мұздақтар мен Антарктидадағы айсберіктерді қарастырылуда. 70-80 жж. үлкен (ұзындығы 1 км, кеңдігі 0.5 км, қалыңдығы 200-250 м) айсберігтерді Австралияның, Американың, Африканың және Аравияның қуаңшылықты аймақтарына тасымалдау жоспарлары жасалған болатын. Бірақ бұл мәселелер әлі өз шешімін тапқан жоқ.. Ластану жер топырағының құлдырауының негізгі себептерінің бірі болып тұр. Өндіріс орындары мен автотранспорттың қоршаған ортаға шығаратын улы заттары, суарылмалы егістік жерлерде ластанған суларды қолдану, мұнай өнімдерін өндіру, өңдеу және қолдану кезінде технологиялық шарттарды бұзу, нефтқұбырындағы авариялар топырақтағы зиянды заттардың көбеюіне әкеліп, оның физико-химиялық және биологиялық қасиеттерін нашарлатуда.

Өте үлкен егістіктік аймақтарда топырақтың улы заттармен (пестицидтермен) ластануы байқалады. Пестицидтердің мөлшері рұқсаттық деңгей мөлшерінен кейде ондаған есе артып тұр.

1. 
   Тропикалық ормандардың жойылу себептері қандай?
   
2. 
   Ормандардың жойылуының негізгі себептері қандай?
   

№17 дәріс

Табиғи ресурстардың таусылуы негізгі ғаламдық экологиялық проблемалардың біріне жатады. Табиғи ресурстар - бұл адамдар қолданатын барлық табиғи материалдық және энергетикалық ресурстар. Көп жағдайда біз бұлардың тек қана адамдардың ғана емес, жалпы тірі табиғаттың да ресурстары екенін ұмытып кетеміз.

Табиғи ресурстардың бірнеше классификациясы бар.

Табиғи классификация ресурстардың табиғи орта компоненттары бойынша бөлінуіне негізделген: жерлік, минералдық, сулық, климаттық, өсімдіктік, жануарлық әлем және т.б.

Шаруашылықтық классификация өндірістік тұрғыға байланысты: жанармай-энергетикалық комплекс ресурсы, металлургиялық, химиялық өнеркәсіптік, ауылшаруашылықтық және т.б.

Экологиялық-экономиялык, көзқарас тұрғысынан таусылу белгісі бойынша классификация маңызды. Сонымен табиғи ресурстарды таусылатын және таусылмайтын ресурстар деп бөлуге болады.

Таусылатын ресурстарға жақын арада немесе болашақта таусылуы мүмкін ресурстар жатады. Бүған ең бірінші жер қойнауы ресурстары мен тірі табиғат ресурстарын жатқызамыз. Негізінде ресурстардың таусылуын бірнеше мағынада түсінуге болады. Жалпы ресурсты өндіру мен қолдану экономикалық тұрғыдан түсімсіз болған кезде, оны таусылатын ресурстар қатарына жатқызады. Көп жағдайда ресурстардың таусылуы технологияның даму деңгейіне, өндіріс мәдениетіне және т.б. байланысты келеді. Мысалы, мұнай қойнауынан барлық мұнайдың 30%-ке жуығы алынса, ол жағдайда бұл ресурс таусылды деп есептеуге болады, бірақ та алдыңғы қатардағы технологияларды қолдана отырып бұл орыннан 60-70% дейін мұнай өндіруге болады екен.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Биосфера генофондысын және алуантүрлігін сақтау жолдары қандай?
   
2. 
   Ерекше қорғауға алынған территориялардың биоалуантүрлілікті сақтаудағ маңызы қандай?
   

№18 дәріс

Таусылмайтын ресурстарға ұзақ уақыт бойы қолданылатын ресурстар жатады. Мысалы, күн энергиясының, желдің, теңіз толқындарының ресурстары. Бірақ та бұл мағына да салыстырмалы түрде қарастырылады. Әрбір ресурс үшін оны қолданудың шегі бар, егер де одан шығып кетсек, бұл қоршаған ортаға зиян әкелуі мүмкін. Мысалы, күн энергиясын белгілі бір шектен жоғары қолдану жер айналасындағы кеңістіктің температурасының көтерілуіне және жылулық немесе термодинамикалық дағдарысқа әкелуі мүмкін.

Ресурстардың ішінде судың алатын орны өте маңызды. Ол ластануыа байланысты таусылатан ресурсқа жатады. Судың Жердегі мөлшері шын мәнінде өзгермейді, ол жекелеген сфералар (мұхит, құрғақ жер, атмосфера) мен түрлерге (сұйық, қатты, бу түрінде) қайталанып ауысып отырады.

Табиғи ресурстардың таусылу проблемасының жыл өткен сайын маңызы артып келеді. Бұл, бір жағынан, олардың шектеулілігін сезінуге, екінші жағынан өсіп бара жатқан оларға деген сұраныстың көбеюімен байланысты. Ресурстарды қолдану өсуінің темпі халықтың санының өсу жылдамдығынан жоғары болып тұр. Табиғи ресурстарды қолдану биосфераның өзгеруіне әкелуде. Орнына қайтып келмейтін ресурстарды тауысу қоршаған ортада, ландшафтардың өзгеруіне, табиғи экожүйелердің аймақтарын құрауға, топырақтың құдырауына, топырақ асты суларының орын алмастыруына және т.б. себеп болады.

1. 
   Жануарлардың тіршілік үшін маңызы қандай?
   
2. 
   Қызыл Кітаптың маңызы неде?
   

№19 дәріс

Ресурстарды қолдану тағы да бір экологиялық проблема - қалдықтар проблемасымен тығыз байланысты. Қалдықтарға әр түрлі өнімдерді өндіру немесе қолдану кезінде пайда болатын және өзінің бастапқы қасиеттерін жоғалтқан, енді қолданылуға келмейтін заттардың, материалдардың және т.б. қалып қойған бөлімдерін жатқызамыз. Қалдықтар қоршаған ортаға және адам организіміне зиянды материалды заттарға жатады.

Барлық қалдықтарды мына топтарға бөлуге болады:

- тұрмыстық (коммуналдық);

- өнеркәсіптік (өндіріс қалдықтары);

- өндіріс өнімдерінің қалдықтары;

- қауіпті (улы);

- радиоактивті қалдықтар.

Статистикалық деректер бойынша Ресей мемлекетінің территориясында 80 млрд.т. жуық қалдықтар жинақталған, олардың мөлшері жыл сайын өсіп келеді. Тек қана Свердлов облысында қалдықтар көлемі 35 млрд.т. құрайды екен. Бұл аймақта жыл сайын 160 млн. т., оның ішінде 11 млн.т. улы қалдықтар түзіледі. Сондықтан да қалдықтардың мұншама көптігі қоршаған ортаның өте ластануына әкеліп, адам денсаулығына зиянын тигізуде

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Табиғат ресурстарының экономикалық жіктелуі
   
2. 
   Табиғат ресурсатының азаюы және оның сақтаудағы шаралар?
   

№20 дәріс

Өндірістік қалдықтарды қатты және сұйық қалдыктарға бөледі. Қатты қалдықтарға металдардың, ағаштардың, пластмассалардың, өндіріс өнімдерінің қалдықтары жатады. Сұйық қалдықтарға ағынды суларды тазартқаннан кейін қалатын тұнбалар, газдарды ылғалдық әдіспен тазартқан кезде қалатын минералды және органикалық шаңдар қалдықтары жатады.

Қауіпті қалдықтарға ауылшаруашылығында кең түрде қолданылатын улыхимикаттар, құрамында канцерогенді және улы заттар бар өнеркәсіп қалдықтары жатады.

Статистикалық деректер бойынша Ресей мемлекетінің территориясында 80 млрд.т. жуық қалдықтар жинақталған, олардың мөлшері жыл сайын өсіп келеді. Тек қана Свердлов облысында қалдықтар көлемі 35 млрд.т. құрайды екен. Бұл аймақта жыл сайын 160 млн. т., оның ішінде 11 млн.т. улы қалдықтар түзіледі. Сондықтан да қалдықтардың мұншама көптігі қоршаған ортаның өте ластануына әкеліп, адам денсаулығына зиянын тигізуде

1. 
   Қатты тұрмыстық қалдықтардың жіктелуі?
   
2. 
   Қатты тұрмыстық қалдықтарды екіншілік пайдалану жолдары және салалары қандай?
   

№21 дәріс

Қоршаған орта мен адам денсаулығына өте үлкен қауіпті АЭС, радиохимиялық заводтарда, гидрометаллургиялық комбинаттарды, ғылыми-зерттеу орталықтарында түзілетін радиоактивті қалдықтар әкеледі. Ресей территориясында көмілмеген радиоактивті қалдықтардың жалпы бенсенділігі 4 млрд. Ки (кюри) тең. Ресейде радиоактивті қалдықтарды көметін және оларды өңдейтін (мысалы Челябинск-65, Красноярск-26) 15 полигон бар. Алайда қалдықтарды сақтау мен өңдеу процестері қауіпті істерге жатады. Өңдеу өнеркәсәптерінде болып тұратын авариялар қоршаған ортаның ластануына (мысалы, НПО "Маяк"-тағы авария) әкеліп, адам денсаулығы мен болашақ ұрпақ өміріне орны толмас зиянкестік жасайды .

Қазақстан территориясыңда жинақталған радиоактивті қалдықтардың активтілігі 13 млн. кюри-ден, ал салмағы 230 млн.т.-дан асады. Республика территориясында бұрынғы Совет Одағындагы барлық уранның 40%-ті өндірілді Қазіргі уақытта республикада 800-ге жуық өңдіріс орындарында радиоактивті өнімдер қолданылады және осы өндірістердегі қалдықтарды залалсыздаңдыру мен көму мәселелері әлі шешілген жоқ. 2005 жылы Ақтаудағы БИ-350 ядролық реактордың тоқтатылуына байланысты Қазақстанда осы реактордың жоғарғы активті қалдықтарын көміп сақтайтын қойма мәселесі алда тұр.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1.

№22 дәріс

Барлық өнеркәсіп қалдықтары қауәптілігі бойынша 4 классқа бөлінеді (ГОСТ 12.1.007-76):

- бірінші класс - аса қауіпті заттар (қалдықтар);

- екінші класс - қауіптілігі жоғары заттар (қалдықтар);

- үшінші класс - орташа қауіпті заттар (қалдықтар);

- төртінші класс - қауіптілігі аз заттар (қалдықтар).

Құрамында сынап, сулема, хромқышқылды, цианды калий, үшхлорлы сурьма, бенз(а)пирен, мышьяк тотығы және басқа да аса улы заттгары бар қалдықтарды бірінші классқа жатқызады. Құрамында хлорлы мыс, хлорлы никель, сурьманың үштотыгы, азотқышқылды қорғасын және т.б. заттарды екінші классқа жатқызады. Құрамында күкірт қышқылды мыс, қорғасын тотығы, төртхлорлы кеміртек және т.б.заттарды үшінші классқа жатқызады. Құрамыңда күкіртқышқылды марганец, фосфаттар, күкіртқышқылды мырыш, хлорлы мырыш бар қалдықтарды төртінші классқа жатқызады.

Бақылауға арналған сұрақтар:
12 апта

23 кредит сағат

№23 дәріс

Адамзаттың қазіргі заманғы энергия қолдану мөлшері шамамен 1013 Вт/жыл және ол орны қайтып толмайтын отын қазбаларына - тас көмірге, мұнайға, газға негізделген. Ми-нералды отынды қолдану арқылы энергияның шамамен 95% алынады. Сондықтан да адамзаттың энергетикалық проблемасы Жердің отынды-энергетикалық потенциалына байланысты. Қазба отын қорының көптігіне қарамастан және энергияүнемдейтін технологиялардың дамуына қарамастан бұл отындардың таусылу шегі бар.

Қоршаған ортаның химиялық, жылулық, аэрозолдық, электромагниттік, радиоактивтік ластануында бірінші орынды энергетика алады. Сондықтан да экологияның негізгі проб-лемаларының шешілуі энергетикалық проблеманың шешілуімен тікелей байланысты.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Шулық ластанудың пайда болу себептері қандай?
   
2. 
   «Шудан мастану» ұғымы нені білдіреді?
   

№24 дәріс

1997 ж. Нью-Йоркте өткен Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) арнайы сессиясының мәліметтері бойынша энергетика дамуының ортанжылдық ырғағы 1970-1997 жж. 2.3%-ті құрады. Ал даму сатысындағы елдердің осы уақыт ішінде энергетикаға қосқан үлесі 14-тен 30%-ке дейін өсті. Халық санының 2100 ж. 11 млрд. дейін көбею мүмкіндігіне байланысты энергия өндіруді ең аз дегенде 4 есе, ал дамушы елдерде 10 есе өсіру қажет болады. Энергияға деген мұндай сұранысты орны қайтып толмайтын отын көздерін өндіруді көбейту арқылы қанағаттандыруға болады, ал бұл жағдай ол ресурстардың таусылуы мен атмосферадағы көміртек қостотығының көбеюіне әкеледі.

1. 
   Электромагниттік сәулеленудің пайда болу себебі қандай?
   
2. 
   Электромагниттік сәулеленудің әсері қандай?
   
3. 
   Ионизациялақ ластану неден туындайды?
   

№25 дәріс

Энергетикалық объектілердің ішінен экономикалық та, экологиялық та тұрғыдан ядролық энергия көздерінің болашағы бар деп есептелуде. Бұның себебін ядролық отын қорының көптігімен және оның қоршаған ортаға тигізер зияндығының аздығымен байланыстыруда. Мысалы, 1000 т. тас көмірден алынатын энергия мөлшерін 0.5 кг ядролық отыннан алуга болады.

Соңғы уақытқа дейін АЭС негізгі экологиялык проблемаларының мазмұны қолданылып болған ядролық отын қалдықтарын көму мен ескірген АЭС жою проблемарымен байланысты болып келді. 1986 ж. әлемдегі 400 ядролық энергоблоктар бүкіл өндірілген энергияның 17%-тін беріп тұрды және олар табиғи радиоактивті фонды 0.02% ғана көбейтті. Чернобыль АЭС-дағы катастрофиядан кейін негізгі экологиялық қауіпті авария мүмкіншілігімен байланыстыруда. Әр түрлі деректер бойынша Чернобыль АЭС авариясы кезінде сыртқа шыққан бөліну өнімдерінің мөлшері 3.5%-тен (63 кг) 28%-ке дейін жетті. Салыстыру үшін айта кетейік, Хиросимаға тасталған бомба тек 740 г радиоактивті затты атмосфераға таратты.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Тут дегеніміз не?
   
2. 
   Энергия тұтынуды тиімді пайдалануда қандай шараларды жүзеге асыру қажет?
   

№26 дәріс

Осы авариядан кейін Швеция, Италия, Бразилия, Мексика АЭС салуды толық тоқтатуға шешім кабылдады. ІПвеция өз территориясындағы жұмыс істеп тұрган, елдің барлық электроэнергиясының 45%-тін беретін 12 реакторларды тоқтатып, бұзуға кірісті. АЭС-ның авариялары алға жаңа талаптар қойып отыр. Ол ядролық энергия көздерінің қауіпсіздігін күшейту. Бұл мәселе тек МАГАТЭ-нін бағыттауымен әлемдік қоғамдастықтардың бірліккен іс-әрекеті арқасында жүзеге асуы мүмкін. Бағдарламалар бойынша 2005-2010 жж. атомдық энергетикалық қоңдырғыларда энергия өндіру көбейеді деп күтілуде.

Атомдық энергетика атом ядросының бөлінуі нәтижесінде шығатын термоядролық энергияға негізделген. Қазіргі кезде ғалымдар екі кіші ядро қосылып бір үлкенірек ядро түзілеген кездегі шығатын энергияны қолдану мүмкіншілігін ісдестіруде. Бұл ядролық синтезде екі сутек атомдары қосылып бір гелий ядросын түзеді. Екі элемент те қоршаған ортаға еш ЗРШН әкелмейді және таусылмайды. Осы әдістің қолдануына тежеу болып тұрған себеп, бұл процесс тек өте жоғары кысым мен шамасы 100 млн.ӘС температурада жүреді.

Бақылауға арналған сұрақтар:

14 апта

27 кредит сағат

№27 дәріс

Адам- Жер сәбиі ,табиғаттың бір кішкене бөлшегі,биосфера дамуының нәтижесі. Қазіргі уақытта ол өзінің іс- әрекетімен тіршілік жасайтын коршаған ортадағы табиғи тепе –теңдікті бұзып ,оның құлдырауына әкелуде.Біздің планетамыздың табиғи ортасы жер бетінде 4 млрд. Жыл бойы өмір сүріп келе жатқан биологиялық организмдер –биоталар арқасында жасалды. Осы уақыт ішінде биота тірі организмдер тіршілік ете алатын осы табиғи қоршаған ортаның жағдайын реттеп отыруды меңгерді. Ал адамзат,қоршаған ортаны теңдеуші биотаны алмастыратын ештеңе де жасаған жоқ . Ал ол,осы өзі өмір сүрген уақытында,тіршілік иелерінің қалдықтарын өңдеп отыратын табиғи экожүйенің 70 %-тін жойып жіберді. Мысал ретінде Жердің озон қабатының ыдырауын теңіздер мен мұхиттардағы планктондардың жойылуын, көптеген жануарлар мен өсімдіктердің жоғалып өліп кетуін және т.б.келтіруге болады.

Адамзат ХУІІІ ғ.-ға дейін табиғатпен келісімді жағдайда өмір сүріп келді .Ал ХІХ ғ.аяғына қарай бұл тепе –теңдік жағдай бұзыла бастады.Қазір биосфераға түсетін әсер 8-10 есе көбейіп кетті .Адам қоршаған ортаға жыл сайын 3 млрд.т. астам өнеркәсіптің қатты қалдықтарын,1 млн.тоннадай шаң – тозаң шығарады екен.Шын мәнісінде биологиялық және экологиялық жүйелердің жойылуы жүріп жатыр,ал бұл жақындап қалған алапат апаттың белгісі. Антропогенді факторлар әсерінен болатын экологиялық апаттардың алдын алу, оларды болдырмау, зардаптарын жою-адамзат қоғамының бірінші керекті міндеті. Ол үшін, ең алдымен, биосферадағы тепе–теңдік түрлерінің (химиялық,биологиялық,географиялық, әлеуметтік,т.б) сақталуы мен биосфера тепе– теңдігінің адам әрекеттері нәтижесінде бұзылып жатқан себептеріне терең үңілу-негізгі қажеттіліктерідің бірі болып саналады .

Бақылауға арналған сұрақтар:

28 кредит сағат

№28 дәріс

Қазіргі уақытта адамның физикалық және психикалық денсаулығы қоршаған ортаның ластануының өте үлкен теріс әсерінен зардап шегуде .Негізінен экологиялық проблема қоршаған орта ластануының Homo sapіens –ке теріс әсерінен қорғау мақсатында пайда болды .Экологиялық проблема ғаламдық дәрежеде болғанымен , ол әр елде әр түрлі сипатта болып тұр. Қазіргі уақытта Қазақстанда да экологиялық теріс факторлар әсері әр аймақта әр түрлі . Мысалы ,Семей ядролық жарылыс полигоны аймағында халықтың денсаулығының нашарлануының өсуі , рак ауруларымен ауыратыңдардың көбеуі , қан лимфоциттеріндегі хромосомдар аберрациясы шамасының өсуі байқалды.

1. 
   Демографиялық жарылыс дегеніміз не?
   
2. 
   Тіршілік ортасының ластануына әсер ететін факторлар қандай?
   

№29 дәріс

Адам денсаулығының жүйелі түрде нашарлауы экологиялық апат аймағына жататын қуаңшылық жүріп жатқан Арал теңізі аймағыңда да күшті жүріп жатыр . Бұл аймақта балалар өлімі ең жоғары көрсеткішке ие , соңғы жылдары өңіш ракімен ауратындар 14 есе ,бронх демікпесі мен жүрек әлсіздігімен ауратындар 10 есе көбейді. Арал халқының 80 әр түрлі аурулармен ауырады. Қазақстан территориясындағы осындай әсерлерге қатысты экологиялық проблемалар ядролық жарылыстардың қуаншылыққа (аридизация) ұшырауына,таза ауыз су жетіспеуіне, атмосфералық ауаның топырақтың, өсімдіктердің және тамақ өнімдерінің өндірістің химиялық заттарымен ластануына байланысты болып тұр.

1. 
   Халықаралық обьектілерге не жатады?
   
2. 
   Халықаралық келісімнің принциптері қандай?
   

№30 дәріс

Қоршаған ортаның адам денсаулығына әсерін айта отырып, экологиялық проблемалардың таза түрде кездеспейтінің ескеру керек .Олар арқашанда тікелей немесе жанама түрде саясатпен , экономикамен, жаңа технологиялармен , адам мен қоғамның жалпы мәдениетімен және әрбір адамның экологиялық сана сезімінің жетілген деңгейімен байланысты келеді .Егерде жалпы ұлттың және әрбір жеке азаматтың жауапты экологиялық сезімі қалыптаспаса ,ол жағдайда экологиялық проблемалар шешіледі деп айту қиын.

Табиғат байлығын тиімді пайдалану, қоршаған орта,жер ,сутазалығын сақтау , олардың зияндызаттармен ластануына жол бермеу – көкірегі ашық, көңілі ояу әрбір азаматтың парызы.

Бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Халықаралық экологиялық ұйымдар түрлері қандай және олардың негізгі қызметтері?
   
2. 
   Негізгі конференциялар мен келісімшарттар?
   

ОЖСӨЖ тақырыбы: Глобалистика ұғымы – сипаттама.

1. 
   Глобалистика дегеніміз не?
   
2. 
   Адамзаты толғандырған басты экологиялық проблемалар қандай?