Зертханалық жұмыс №2
Тақырып: Бактериялардың морфологиясы
Мақсаты: Студенттерді микроорганизмдер клеткасындағы қор заттары мен
кажулаларының боялу әдісімен таныстыру
Материалдар және құрал-жабдыктар
Жабынды шыны, микробиологиялық ілмек, спирт шамы, пинцет, суы бар тамызғыш,
бояғыштардьщ сулы ерітінділері (фуксин, метиленді көк, генцианвиолет), суы бар шайғыш,
препараттарға арналған шыны көпіршесі бар кристаллизатор, сүзгіш қағаздың жолақтары,
микроскоп, микроағзалардың таза культурасы, табиғи материалдардан (ет, балық, үн, көкөніс, көң
т.б.) жасалған түнбалар.
Бактериялар микроағзалардың ең кең және әртүрлі болып келетін топ. Бактеряялар көбінесе
жасушаның көлденең бөліну арқылы көбейетін біржасушалы ағзалар. Морфологиялық жағынан
бактерияларды пішініне, мөлшеріне, жасушалардың өзара орналасуына, талшыктардьщ және
капсулалардың бар жоғына, жасушаньщ спора түзу қабілетіне қарай ажыратылады.
Пішініне қарай бактериялар 3 топка бөлінеді: шар тәріздес, таяқша тәріздес және иірілген.
Шар тәріздес бактериялар - кокктар (Coccus). Жасушаның бөліну жазьіктышның бағыты
мен жасушалардың өзара орналасуының сипаты шар тәріздес бактериялардың түқымдастарын
бөлудегі систематикалық белгі болып табылады. Кокктардың диаметрі 0,5-1,2 мкм.
Моно - немесе микрококктар (Micrococcus тұкымдасы). Олардьщ жасушалары әртүрлі
жазықтыкта бөлінеді де, бір-бірден орналасып оқшауланады.
Диплококктар (Diplococcus тұқымдасы) және стрептококктар (Streptococcus тұқымдасы)
жасушалардьщ бір жазықтыкта белінудің нәтижесінде пайда болады; диплококктарда жасушалар
жұптасып, ал стрептококктарда тізбектеліп орналасады.
Тетракокктар (Tetracoccus тұкымдасы) екі жасушалардьщ өзара перпендикуляр
жазыктыктарда бөлінудің нәтижесінде пайда болады. Жасушалар төрт-төртген топ құрайды.
Сарциналар (Sarcina тұқымдасы). Жасушалардьщ үш өзара перпендикуляр жазыктықта
белінудің нәтижесінде калыптасады. Осы кезде 8-16 не одан да кеп жасушалардан құралған
пакеттер түзіледі.
Стафилококктар (Staphylococcus тұқымдасы) жүзімнің шоқ жемісіне ұксайтын
жасушалардьщ тобы. Жасушалардьщ белінуі әртүрлі жазықтықта жүреді.
Дұрыс шар тәріздес пішінімен катар жасушалар сопақ немесе кандауырша тәріздес
(пневмококктар) немесе бүршақ тәріздес (гонококктар, менингококктар) болады. Шар тәріздес
бактериялар кебінесе талшықтары болмайды, қозғалмайды және спораларды түзбейді.
Таяқша тәріздес бактериялар. Бұл бактериялардың ең кеп және әртүрлі топ. Таякща
тәріздес бактериялар жасушалардьщ мөлшеріне қарай, олардың орналасуы, жасуша үштарыньщ
кескініне, талшықтардың бар - жоғына қарай ажыратылады. Жасушаның ұзьшдығы мкм-дың
ондық бөлшектерінен бастап 10-15 мкм не одан да кеп болады, диаметрі 0,5-1 мкм. Жасушаньщ
мөлшері өсу ортасына (ортаньщ құрамы, рН-тың мәні, аэрация, температура) жэне культураның
жасьша тәуелді.
Таяқша тәріздес микроағзалардьщ көбі - спора түзбейтін формалары, олар бактериялар деп
аталады (Bacterium, Bact. немесе В. деп белгіленеді). Қолайсыз жағдайларда спора түзе алатын
таякша тәріздес бактериялар бациллалар (Bacillus, Вас. деп белгіленеді). Бактериялар мен
бациллалар жалғыз, жүптасьга немесе тізбек (стрептобактериялар мен стрепто- бациллалар) құрап
орналасады. Таякша тәріздес бактериялар арасьшда сапрофита де, патогенді де түрлері кездеседі.
Иілген бактериялар. Жасушаньщ пішініне мен иірімдер санына байланысты жасушалардьщ
3 типі бөлінеді.
Вибриондар (Vibrio тұқымдасы). Үтір пішіндес қыска иілген больш табылады.
Вибриондардың жасушалары 1/3-1/4 айналымға иілген. Жасуша ұзындығы 1-3 мкм.
Спирнллдер (Spirillum туқымдасы). Олардың жасушалары 2-3 айналымға иілген және латьш
S әрпінің пішініне ие болады. Жасушаньщ мөлшері вибриондарға Караганда үлкен 15-20 мкм.
Спирохетгер (Spirochaeta) штопор пішіндес жіңішке, ұзын, көптеген үсақ иірімдері бар
жасушалардан тұрады. Жасушаньщ үзындығы енінен 5-200 есе көп. Иірімдердің саны турді
анықтаған кезде систематикалық белгілердің бірі болып табылады.
Жұмыс барысы
Бактериялардың морфологиясьш зерттеу үшін әртүрлі табиғи материалдардан жасалған
түнбаларды дайындау керек: ет, балық, үн, көкөніс, көң, жүмыртқаның ақуызы, жемістер т.б.
Материаддардың шағын мөлшерін ұсақтап, кішкентай шыныға салады. Қандауыр кескіш үшына
борды салып, су құбырынан суды шынының 2/3 көлеміне қүю керек. Түнбасы бар шыныны
термостатта 25-28°С немесе жылы бөлмеде қараңғыда 3-5 күн үстау керек. Осы уақытта ортада
бактериялардың көп түрі жинақталады.
Табиғи материалдардың түнбаларымен қатар, бактериялардың
морфологиясын
культуралардьщ шағын топтарын зерттеуде пайдалануға ьщғайлы. Таза культуралардьщ
құрамында бактериялардың мына түрлерінщ болуы ыңғайлы:
Микрококктар - Micrococcus roseus, M. luteus;
Диплококктар - Azotobacter chroococcum, Az. vinelandii;
Стрептококктар - Streptococcus lactis, St. cremoris;
Сарциналар - Sarcina maxima;
Бактериялар - Pseudomonas fluorescens, Proteus vulgaris;
Achromobacter prodigiosu.-
Бациллалар - Bacillus subtilis, Вас. cereus;
Вибриондар - Cellvibrio;
Спириллдер - Spirillum volutans.
Бактериялардьщ морфологиясын зертгеуді түнбасының біреуіндегі (ет, балық, көңнің түнбасы
морфологиясына ең бай) {ікроағзаларын микроскоптаудан бастау керек. Тұнбаньщ сұйыктығынан
бір мезгілде 2 препарат дайындайды (жұғьга). Тіршілік
к
езеңіндегі препаратты ВИ-40 объективті
қолданьш микроскоптайды; объективімен қарайды. Препараттарды караған кезде микроағзалардың
пішініне, жасушалардың өзара орналасуьгаа және бактериялардьщ мөлшерінің микроскоптың
әртүрлі үлкейтудегі аракатынасына назар аударып сурет салу.
Бактериялардьщ қозғалысын зерттеу үшін тіршілік кезеңіндегі дрепаратты микроскоптың
караңғы белігінде микроскоптау ,кзксығырақ болады.
Бактериялардьщ морфологиялық әртүрлілігі туралы үлкен эсер кзлдыратын кез келген тұнба
материальгаан жасалған теріс-қара
с
цялы препарат болып табылады. Препаратгы МИ-90
объективті
0
ядаяьш микроскоптайды. Қара сияньщ фоньшда пішіні, мөлшері яртүрл' және әртүрлі
сәйкестікте орналасқан микроағзалардьщ боялмаған жасушалары микроскоптан карағанда керінеді.
Бактериялардьщ морфологиялық топтарын анығырақ зерттеу щін таза немесе жинақталған
культуралардан жасалған тұрақты микробиологиялық препараттарды дайындайды.
Таза культуралардың жиынтығы болмаған кезде, бактерияларды морфологиясын
зерттеу үшін Петри шынысында пластинкасына ауадан себілген микроағзалардың колониясын
қолдаяуға болады. Әдетте, ауадан Micrococcus, Sarcina, Bacterium, a
a
cillus тұқымдастардың
өкілдерін алады.
Стрептококктарды қарау үшін, ашытылған сүттен жасалған тамдардың жүғынды
қолданылады. Вибриондар мен филлалармен танысу үшін көң тұнбасы мен тоспа судан
жасалғанынды карайды.
Микроорганизмдердің морфологиясыи зерттеу бойынша жүргізілген жұмыс нәтижесін
кестге енгізу.
МИКРООРГАНИЗМДЕРДІҢ МОРФОЛОГИЯСЫ
Мәдениет атауы
Объектив
Жасушаның
суреті
Анықтама
